Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasına muwapıq, nef-gaz sanaatı salasında -da qatar ózgerisler ámelge asırıldı

1. 3. Ótkiziwshen’lik
Ótkiziwshen’lik taw jınıslarınıń kollektorlıq qásiyetlerin xarakteristikalaytuǵın zárúrli parametrlerden biri esaplanadı. Ótkiziwshen’lik degende qatlam daǵı basımlar parqına kóre jınıslardıń suyıqlıq yamasa gaz ótkeriw qábileti túsiniledi. Ádetde ótkiziwshen’lik (yamasa ótkezgishlik koefficiyenti) málim bir jabısqaqlıqqa iye bolǵan hám taw jınısları menen óz-ara tásirde bolmaǵan suyıqlıqtıń taw jınıslarınıń berilgen kese kesim maydanınan aǵıp ótken kólem sarpı menen olshenedi.
SI sistemasında ótkiziwshen’lik m² da, neft kánleri ámeliyatında ― sabaǵında (D) ańlatıladı. 1 D =1, 02-10 -12 m² 1 mkm².
Taw jinsining 1 D ótkezgishligi degende onıń 1 sm² kese kesim maydanınan 1 atm/sm gradient basımda 1 sP jabısqaqlı suyıqlıqtıń hár sekundta 1 sm³ kólemde aǵıp ótiwi túsiniledi.
Ótkiziwshen’liktiń bóleksheler ara hám jarıqlı túrleri bar. Sho'kindi jınıslar ótkizgishligine kóre úsh qıylı boladı : jaqsı ótkezgish (>0, 01 -10 -3 mkm²), ortasha ótkizgish [ (10 -0, 01) -10 -3 mkm²) ] hám kúshsiz ótkizgish (<0, 01 -10 -3 mkm²).
Sanaat kóleminde neft hám gazı bar kánler degi kollektorlardıń ótkizgishligi 0, 001 mkm² den 1 mkm² ge shekem ózgeredi. Nátiyjeli kollektorlardıń minimal ótkizgishligi ádetde (0, 5-1) -10 -3 mkm² ge teń dep qabıl etilgen.
Ayırım jınıslar (mısalı, saz) dıń gewekliligi joqarı bolsada, ótkizgishligi kem, basqa jınıslardiki (mısalı, hák taslarda ) bunıń kerisi bolıp, gewekliligi kem bolsada, joqarı ótkiziwshen’likke iye. Ótkizgishlik dárejesine kóre jınıslar ótkizgish (maydalanǵan tas, graviy, qum), kem ótkizgish (mayda bólekli qum) hám ótkermeytuǵın (saz, tıǵız shógindi hám kristall jınıslar ) g’a bólinedi.
Jınıslardıń ótkizgishligi gewekler ólshemi, jariqliq , gewekler bar-joq ekenligi hám sh. k. menen anıqlanadı. Hámme shógindi jınıslar, mısalı, qum, qumtaslar, konglomeratlar, hák taslar, dolomitlar ol yamasa bul dárejede ótkizgish bolıp tabıladı. Lekin, saz, tıǵız hák tas hám dolomitlerdin’ gewekliligi joqarı bolsada, suyıqlıqtı jaman ótkeredi, tek basım gradienti júdá joqarı bolǵandaǵana ózinden gazdı ótkiziwi múmkin. Processtiń bunday keshiwine jınıslar daǵı gewekler ólsheminiń júdá kishiligi, olarda suyıqlıqlardı hám hátte gazdı háreketlene almaslig’i bolıp tabıladı. Tájiriybe ótkeriw arqalı ólshemi 1 mkm² den úlken bolǵan kapillyar geweklerde neft massası háreketlene alıwı anıqlanǵan, lekin bul mashqala tolıq úyrenilmegen.
Absolyut (tolıq ), fazali (fazalı ) hám salıstırmalı ótkiziwshen’lik parıqetedi. Absolyut ótkizgishlik jınıslardıń fizikalıq qásiyetlerin ańlatadı. Tolıq ótkezgishlik taw jınıslarınıń mineral skeleti menen óz-ara tásirde bolmaǵan hám olardıń ashıq boslıqların tolıq to'yintiruvchi, málim bir jabısqaqlıqqa iye bolǵansuyıqlıqtıń 1 sm² kesim maydanınan (málim bir basım gradienti tásirinde) jıljıpatırǵan kólem sarpı menen olshenedi. Tolıq ótkizgishliktiń ólshem birligi ótkiziwshen’lik penen birdey. Tolıq ótkizgishlik tiykarlanıp laboratoriya usılları járdeminde anıqlanadı. Onıń ma`nisi tómendegi teńlik penen anıqlanadı: К = , (1.2.)
Bunda - suyıqlıq sarpı ; -suyıqlıqtıń jabısqaqlıǵı ; S - jılısıw maydanı ; - tsilindrsiyaqli úlgi biyikligi; - úlginiń joqarı hám tómengi bólimlerindegi basım parqı.
Eger jınıslar bir waqtıniń ózinde túrli suyıqlıqlar hám gazlar menen to'yingan bolsa, olardıń ótkizgishligi suyıqlıqlar ózgesheligi hám olardıń muǵdarına baylanıslı boladı. Suyıqlıqlar hár túrlı jabısqaqlıqqa iye bolsa, jabısqaqlıǵı eń kami jıldan boladı, eger olardıń jabısqaqlıǵı birdey bolsada, muǵdarı hár túrlı bolsa, muǵdarı kópi jıldan boladı.
Geologik razvedka jumıslarınıń izlew basqıshında taw jınıslarınıń kollektorlıq qásiyetlerin úyreniwde tolıq ótkizgishlikden paydalanıladı.
Paydalı yamasa fazalı ótkizgishlik degende gewekli ortalıq ótkizgishligi túsiniledi, bunda taw jinsi geweklerinde jıljıp atırǵan suyıqlıqtan tısqarı bir-biri menen qospaytuǵın basqa suyıqlıqlar da qatnasadı. Paydalı ótkizgishlik muǵdarı málim jabısqaqlıqqa iye bolǵan, berilgen basım gradienti tásirinde taw jınıslarınıń málim kese kesimi maydanınan jıljıp atırǵan suyıqlıqtıń kólemlik sarpına teń.
Bul muǵdar taw jınıslarınıń fizikalıq qásiyetleri menen bir qatarda olardıń gewek boslıqların toltırıp turǵan suyıqlıq hám gazlardıń qásiyetleri hám procent qatnasına da baylanıslı. Jınıslardıń paydalı ótkizgishligi muǵdarı tolıq ótkizgishlik ma`nisinen kem bolıp, jınıslardıń neft, gaz hám suwǵa toyınıw muǵdarına baylanıslı. Paydalı ótkizgishlik ma`nisi járdeminde salıstırmalı ótkizgishlik esaplanadı, ol óz gezeginde neft berealiw protsestin gidrodinamik jol menen anıqlawda zárúr. Paydalı ótkizgishlik laboratoriya usılları menen anıqlanadı.
Salıstırmalı ótkizgishlik ma`nisi taw jınısları paydalı (fazalı ) ótkezgishliginiń tolıq ótkizgishligine qatnası arqalı esaplanadı. Ol jaǵdayda jınıslardıń kerosinge to'ying’anlig’indag’i salıstırmalı ótkizgishlik ma`nisiniń qatlamnıń suwǵa to'yinganligi asqanda keskin azayıwı kórsetilgen. Suwǵa toyınǵanlıq muǵdarı 50% ge shekem artqanda kerosin ushın salıstırmalı ótkizgishlik (gewekli ortalıq tek kerosin menen to'yinganda) 20 % ga, yaǵnıy 5 márte azayadı. Suwǵa toyınǵanlıq 80 % ge shekem artqanda kerosin ushın nolgeshe pa’siyedi, bunday gewekli ortalıqta tek taza suw filtratsiyası baqlanadı.
Suwdiń salıstırmalı ótkizgishliginiń ózgeriwi keri baǵıtda júz boladı. Eger jınıs suwǵa kem to'yingan bolsa, gewekli ortalıq arqalı tek kerosin háreketlenedi. Suwǵa toyınǵanlıq 50 % ga jetkende jinsdin’ suw ótkiziwshenligi 12 % ga jetedi, suwǵa toyınǵanlıq 80 % ga ejtkende bolsa salıstırmalı ótkizgishlik 50 % ge shekem artadı.
Sonday eken, jınıslarda quramalı quramlı suyıqlıqlar háreketlengende paydalı hám salıstırmalı ótkizgishlik muǵdarı mudami tolıq (ulıwma ) ótkiziwshen’lik kem boladı. Paydalı hám ol menen birge salıstırmalı ótkizgishlikler muǵdarı uyimnin’ isletiw processinde úzliksiz ózgerip turadı. Uyimnin’ isletiw baslanǵanda, yaǵnıy geweklerde tek taza neft háreketlanganda jinsning paydalı ótkizgishligi joqarı, ma`nisi tolıq ótkezgishlikke jaqın boladı. Keyinirek qatlam basımı kritik basımǵa salıstırǵanda azayıp, gazdıń kóbiksheler kórinisinde ajralıp shıǵıwı baslanǵanda jınıslardıń paydalı ótkizgishligi neft ushın azayadı. Suw kórinetug’inlig’i menen paydalı ótkizgishlik neft ushın jáne de pasayadi. Kollektordıń ótkizgishligi qanshellilik tómen bolsa, qatlamda sonsha kóp neft qaladı, yaǵnıy neft rezervlerinen paydalanıwdıń juwmaqlawshı koefficiyenti de júdá kishi boladı.