Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasına muwapıq, nef-gaz sanaatı salasında -da qatar ózgerisler ámelge asırıldı

1. 2. Geweklilik
Taw jınıslarınıń gewekliligi dep olardaǵı boslıqlar (gewek, gewekler, jarıqlar ) túsiniledi. Taw jınıslarınıń gewekliligi geweklilik koeffittsienti arqalı anıqlanadı. Onıń ma`nisi taw jinsidagi boslıqlar kóleminiń onıń ulıwma kólemine qatnası menen tabıladı (protsentte yamasa onlıq birliklerde ańlatıladı).
Tómendegi geweklilik túrleri ámeldegi:
1) tolıq (tolıq, ulıwma ) geweklilik - taw jinsidagi ulıwma boslıqlar (forması, úlkenligi hám óz-ara jaylasıwınan qaramastan );
2) ashıq (to'yingan) geweklilik - óz-ara tutasǵan gewekler kompleksi;
3) paydalı geweklilik - suyıqlıq jıljıp atırǵan geweklikler kompleksi;
4) jabıq geweklilik - óz-ara tutas bolmaǵan gewekler kompleksi (jabıq geweklilik, tolıq geweklilik hám ashıq gewekliliklar parqı menen anıqlanadı ).
Morfologiyalıq belgilerge kóre tómendegi gewekliliklar ámeldegi: a) bólekler aralıǵindaǵı geweklilik ― bos, karbonat, saz jınısları bólekleriniń jaylasıwınan júzege kelgen geweklilik; b) jarıqlı geweklilik ― onıń kólemi 0, 01-1 % bolıp, bólekler aralıǵindaǵı geweklilikke salıstırǵanda kem boladı.
Payda bolıwına kóre baslanǵısh hám ekilemshi gewekliliklar parıq etedi. Baslanǵıshsı shógindilerdiń toplanıw sharayatına baylanıslı bolıp, shógindi jınıslardıń payda bolıw processinde júzege kelip, az-azdan azayib baradı. Ekilemshi geweklilik epigenetik processler tásirinde jınıslardan minerallardı eritib yamasa bólek jaǵdayında alıp shıǵilıwınan payda bolǵan boslıqlar menen baylanıslı. Karbonat jınıslardıń erip ketiwinen ekilemshi geweklilik quram tabadı. Mısalı, karst payda bolıwı.
Túrli taw jınıslarınıń gewekliligi bir neshe procentten 40 % ge shekem, lyosslarda bolsa 52-55 % ge shekem ózgeredi. Saz jınıslardıń ulıwma hám ashıq gewekliligi olardıń jatqan tereńligine baylanıslı. Bir neshe júz metir shuqirliqtag’i jınıslardıń ashıq gewekliligi 25-35 %, 3-4 km shuqirliqrag’i bolsa bir procentkeshe boladı. Geweklilikti shuqirliq artqansayin ózgerip barıwı saz jınıslar quramına, olardıń iymeyiw tezligine hám kesim dúzilisine baylanıslı. Bos jınıslar gewekliligi shuqirlasqansayin málim nizamlıq boyınsha azayıp baradı. Lekin soǵan qaramay geweklilik 100-200 m teren’likte kemrek, geyde keskin (5-6 % ge shekem ) azayıwı múmkin.
Bunnan tısqarı bos jınıslar gewekliligi quramındaǵı cement muǵdarına da baylanıslı. Mısalı, jınıslar daǵı karbonatlı cement muǵdarı 25-30 % bolǵanda, ashıq geweklilik kem shuqirliqlarda da 1-2 % ge shekem tómenlep ketedi. Organikalıq hám chaqiq hák taslardıń gewekliligime salıstırǵanda joqarı boladı. Taw jinsi gewekliligi laboratoriyada túrli izertlew usıllarınan hám geofizik metodlardan paydalanıp anıqlanadı.
Ashıq geweklilik dep jinsdagi óz-ara tutas gewekler kóleminiń jınısi ulıwma kólemi qatnasına aytıladı. Bos cementlengen qumtaslardin’ tolıq gewekliligine olardıń ashıq gewekliligine sáykes keledi. Tolıq geweklilik laboratoriya sharayatında Melcher usılı menen anıqlanadı. Tolıq geweklilik (mf) tómendegi mf=1-V3/V0 teńligi arqalı tabıladı. Bunda V3 - úlgi mineral bólegi kólemi, V0- úlginiń ulıwma kólemi.
Ádetde kollektorlardıń ashıq gewekliligi 10 % ten 20 % ge shekem ózgeredi. Kollektorda jinislardin’ jarıqılıqlari kóp bolsa, ashıq geweklilik 2-3 % bolǵanda da kánlerden sanaat kóleminde neft alıw múmkin. Taw basımınıń artiwi gewekliliktin’ azayıp ketiwine sebep boladı. So’niwshi , basım 5
•10<sup>7</sup> Pa g’a jetkende gewekliliktin’ baslanǵısh ma`nisi 60 -80 % ga azayadı. Ashıq geweklilikni anıqlawda gidrodinamika hám geofizika usıllarınan paydalanıladı.
Paydalı geweklilik taw jınıslarınıń kollektorlıq ózgesheligi bolıp, bunda ózinen suyıqlıq ótkeriw qábileti túsiniledi. San tárepten paydalı geweklilik koefficiyenti menen xarakterlenedi. Onıń ma`nisi suyıqlıq jıljıp atırǵan gewekler kólemin taw jinsinin’ ulıwma kólemine bolǵan qatnasına teń. Kóbinese paydalı geweklilik degende ashıq geweklilikler hám aqaba suw menen tolǵan geweklikler arasındaǵı parqi da túsiniledi.
Esaplaw jumıslarında geweklilik hám geweklilik koefficiyenti muǵdarınan paydalanıladı. Geweklilik koefficiyenti (m) hám geweklilik (mF) tómendegishe anıqlanadı : м= , м<sub>к</sub>= 100,
Bunda V<sub>n</sub> - jınıs úlgisiniń gewekleri kólemi; V<sub>o</sub> - jınıs úlgisiniń ulıwma kólemi.
Jınıslardıń kollektorlıq qásiyetlerine gewek (boslıq ) ler forması hám ólshemi kúshli tásir etedi. Ólshemine kóre tómendegiler parıq etedi:
1) joqarı kapillyar gewekler (diametri 0, 508 mm den úlken), olarda suyıqlıq háreketi aktiv bolıp, ol erkin háreketlana aladı ;
2) kapillyar gewekler (diametri 0, 508-0, 0002 mm), olarda da suyıqlıq háreketlenedi ;
3) subkapillyar gewekler (diametri 0, 0002 mm den kishi), bularda molekulyar kúshler tásiri júdá joqarı bolǵanlıǵı sebepli jınıslar daǵı ámeldegi basımlar parqında suyıqlıqlar háreketlene almaydı ; sonıń menen birge, suyıqlıqlar subkapillyar boslıqlar menen qamtıp alınǵan kapillyar geweklerde ámeldegi basım gradienti kúshi molekulyar kúshler ma`nisinen tómen bolǵanda da háreketlene almaydı.
Jınıslardıń gewekliligine tiykarlanıp bóleklerdiń jaylasıwına, formasına, olardıń tegisleniw hám saralanıw dárejesine, bóleklerdiń úlken-kishiligine, cementleytuǵın elementlerdıń bar-joq ekenligine baylanıslı. Tábiyiy sharayatlarda jınıslar gewekliligi túrli ólshem hám túske iye boladı, kóplegen iri gewekler jınıslardıń mayda bólekleri yamasa cement element penen tolǵan yamasa bólekler tolǵan bolıwı múmkin.
Saz hám karbonat cementler jınıs gewekliligini sezilerli pa’seytedi. Kúshli cementlengen qumtaslarda geyde ol bir neshe procentkedeyin pa’siyedi. Geweklilik ma`nisine hár túrlılık koefficiyenti de tásir etedi. Usınıń sebebinen jinsdagi geweklilik ma`nisi keń kólemde ózgeredi. Mısalı, ayırım shógindi jınıslarda olardıń ózgeriwi tómendegishe bolıp tabıladı (% te) 1. 1.-keste:
1. 1.-keste

Gilli slanetsler 0, 54-1, 40 Sazlar 6, 0-50, 0 Qum 6, 0-52, 0 Qumtaslar 3, 5-29, 0 Hák taslar 2, 0-33, 0 Dolomitler 6, 0-33, 0 Tıǵız hák taslar hám dolomitler 6, 5-2, 5

Gewekliligi 10 % ge shekem bolǵan qumtaslardin’ kollektorlıq qásiyetleri tómen bolıp, ámeliyatda sanaat áhmiyetine iye bo'lolmaydi. Karbonatlı kollektorlarda gewek kanallarınıń ólshemi úlkenligi sebepli karbonat jınıslardıń geweklilik ma`nisi 10 -7 % bolǵanda da jaqsı kollektorlıq qásiyetlerine iye boladı.
Jınıslardıń gewekliligin úyreniwde kán-geofizika izertlewleri zárúrli áhmiyetke iye. Bunday jaǵdaylarda jemisdar qatlamnıń tolıq qalıńlıǵı boyınsha geweklilik maǵlıwmatların anıqlaw múmkin.
Házir jınıslardıń gewekliligini kán-geofizika metodları menen úyreniwde PS karotaji dálillerinen keń paydalanıladı. Bunda qudıq kesiminde ámeldegi bolǵan qandayda -bir qalıń, birdey quramlı jınıs ushın sızılǵan PS iymek sızig'i amplitudasi kesimniń túrli intervallarınan dúzilgenleri menen salıstırıladı. Bul usıldan o’nimdar jınıslar gewekliligini shamalıq bahalawda paydalanıladı.
Neft qatlamınıń gewekliligini onıń suwlı bólegindegi jınıslardıń salıstırma qarsılıǵı maǵlıwmatları tiykarında anıqlaw jaqsı hám anıq nátiyjeler beredi. Jinstin’ salıstırma qarsılıǵı hám gewekliligi arasında málim bir baylanıslılıq (qatlam suwining minerallasqanliq dárejesi onıń hámme bóleginde birdeyligi, kollektordıń granulometrik quramın birdeyligi hám b.) bar. Bunday baylanıslılıq kollektor gewekliliginin’ basimi artiwi menen odaǵı minerallasqan suwdin’ muǵdarınıń kóbeyiwinde hám óz gezeginde onıń salıstırma qarsılıǵınıń azayıwında kórinedi.
Qatlamnıń suwǵa to'yingan bólegi ushın esaplab tabılǵan geweklilik ma`nisin onıń neftge to'yingan bólegi ushın (qatlam kesiminiń litologik dúzilisi uqsas bolǵanda ) da qabıllaw múmkin.
Qudıq kesimi jınıslarınıń gewekliligini mikrozondlar hám neytron karotaj járdeminde alıp barılǵan izertlewler nátiyjelerinen paydalanıp anıqlaw nátiyjeli esaplanadı.