Ziyoda masharipova

Sen qalbimda o‘chmas suratsan,
Qanday qilib seni sog‘inmay?
Suvlar go‘yo menga oqqanday,
Qarayman-da, dil ovutaman!
Ortiq chanqovlikda o‘stirgan Gulzorim bor, oq gullarim bor,
Ular seni taniydi ko‘pdan,
Ular senga ko‘pdan intizor.
¹ Hasanboy Jamolxonov. O'zbek tilining nazariy fonetikasi. -Toshkent: Fan, 2009, 169-bet.
-54-
www.ziyouz.com kutubxonasi
Jahonda ikki dilbaming Biri sensan, biri Laylo.
Jahonda ikki oshiqning Biri menman, biri Majnun.
Jahonda ikki yulduz bor:
Biri sensan, biri Zuhro,
Misoli ikki nuqtamning Biri ostin, biri ustun.
(Erkin Vohidov)
She'riy parchalardagi ajratib ko'rsatilgan so'zlar, mantiqiy urg‘u olgan so‘zlar boiib, ular she'rning mazmun-yo‘nalishini belgilab be- radi. Asarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatini aniqlashga yordam bera- di, shuningdek, lirik qahramonning kayfiyatini, ichki kechinmalarini ochishga xizmat qiladi.
Quyidagi matnda mantiqiy urg‘u qaysi so‘ziarga tushishini aniqlang. Matnni ifodali o‘qing.
Mirzo Ulug‘bek kechasi boisa ham, Samarqandni bir aylanmoq, ta- nish ko‘chalar, dahalardan o‘tib, domssaltana bilan vidolashmoq, Go‘ri Amirga birrov kirib, bobosi bilan padari buzmkvorining sag‘analarini tavof qilmoq, keyin yoiga tushmoq niyatida edi. Lekin otga minishlari bilan ularni qurshab olgan suvoriylar pastga, Registon tomonga yo‘l olishdi.
“Ne qilay? Bu ayovsiz shahzoda qabringga sajda qilmoqqa ham ijo- zat bermadi. 0‘zing afV etgaysen, jannatmakon!” - Mirzo Ulug‘bek, Go‘ri Amir tomonga qaray-qaray, ichida tilovat o‘qib, yuziga fotiha tortdi-da, otiga qamchi bosdi. Silliq tosh yotqizilgan jimjit ko'chalar taqa qoqilgan ot tuyoqlaridan qarsillab ketdi...
(Odil Yoqubov. “Ulug'bek xazinasi”)
II. Emfatik urg‘u (emotsional urg‘u). “Urg'uning bu turi ham bi- ror gap bo'lagini alohida ta'kidlashga asoslanadi, ammo logik urg‘uda
- 55 -
www.ziyouz.com kutubxonasi
bo'lakning (so'zning) ma’no tomoni ta'kidlansa, emfatik urg'uda shu ma'no bilan birga so'zlovchining his-hayajoni, voqelikka bo'lgan sub'ektiv munosabatini ifodalash ham maqsad qilinadi: bu urg'u gap- dagi so'zning ta'sirchanligini kuchaytirishga xizmat qiladi”¹.
Masalan: Eh, qandaygo‘zaltog‘lardagiqip-qizillola. Ushbu gapda qanday go‘zal birikmasiga emfatik urg‘u tushgan:
Mashq. Quyidagi matndan emfatik urg'u olgan so'zlami aniqlang. Matn mazmunini yaxshi tushunib olganingizdan keyin, ifodali o‘qishni mashq qiling.
Xurshida bonuning xayollari quyunday to‘s-to‘polon bo‘lib ketdi.
- Dadajon! - dedi u yuragidagi dahshatli shubha bilan olishib. - U bechora... bechora mavlononing ahvoli og'irmu? Mavlono Muhiddin qiziga qaramay bosh irg'adi.
- Og‘ir, qizim, og‘ir...
- Nechuk u bechorani qiynaydilar? Nechuk zindondan chiqarmay- dilar, dadajon?
Mavlono Muhiddinning chehrasidagi qizillik ohista so‘nib, yuzi yana oqara boshladi, so'rrayib qolgan uzun bumining kataklari kerildi.
(Odil Yoqubov. “Ulug'bek xazinasi”)
Mashq. She'rni o‘qib, emfatik urg‘u olgan boiaklami aniqlang. Ifodali o'qishni mashq qiling.
Ayting, nima qilay,
Qanday yashayin?
Nima qilib qo'ydim o‘zimni?
Ko‘chalarda itdek sang'idim.
Gingshidim o‘tgan-ketganga,
Bogiab oling itingizni.
Ko‘zimga bir yulduz yiqildi,
Eridi, aylandi bir toshga.
Teshib o‘tdi kaftimni.
¹ Hasanboy Jamolxonov. 0‘zbek tilining nazariy fonetikasi. -Toshkent: Fan, 2009, 169-bet.
-56-
www.ziyouz.com kutubxonasi
Eh, qandayin kun edi, bilmam,
Toshoynaga urilib sindi Uchib-uchib yurgan musicha.
Sahrolaming podshosi qani?
Qani vishillagan yovuz ilonlar?
Nahotki, bir o‘zim qoldim sahroda.
(R.Parfi)
PAUZA
Pauza (pausis) yunoncha so'zboTib, to‘xtash, tinish degan ma'noni bildiradi. Demak, nutq davomidagi to'xtamlar pauza deyiladi. Pauza ifcdaii o‘qishda eng muhim vosita boTib, u nutqning yorqin va ta'sirchan chiqishini ta'minlaydi. Zero, to'xtovsiz, nafas olmay uzluk- siz qilinadigan nutq qo‘pol va nazokatsiz boTib tuyuladi, chunki in- sonning eshitish qobiliyatida me'yor tuyg‘usi inavjuddir. Har bir narsa yoki hodisada me'yor boTganidek, nutqning ham o‘z me'yori va ma- romi mavjud. Nutq jarayonida so'zlaming ketma-ket oqimi davomida maTum bir boTaklardan keyin to‘xtab tin olish, nutqning bir me'yorda boTishiga, ravon va yoqimli kechishiga xizmat qiladi.
Pauza she'riy asarlarda misralar orasidagi turoqlaming oxiriga tu- shadi, ayrim so‘z yoki so‘z birikmalarini bo‘rttiradi, ulaming ma'no va ahamiyatini ta'kidlaydi, she'riy nutqqa his-hayajon bag'ishlaydi.
Pauza asarning janr xususiyati, mazmuni va sintaktik qurilishi bilan uz\ry bogTiq boTgan hodisadir. Ayniqsa, she'rdagi bayt yoki bandlar she'riyatning tugallangan bir boTagi sifatida doimo pauza bilan bir- biridan ajraladi.
Nutqdagi o‘mi va bajaradigan vazifasiga ko‘ra, pauza bir necha tur- larga ajratiladi.