Davlat va huquq nazariyasi

1
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI 
AKADEMIYASI 
O`zbekiston Respublikasi 
mustaqilligining 20 yilligiga 
bag’ishlanadi
YURIDIK TAYYORGARLIK KURSINING 
“DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI” BO`LIMI
BO`YICHA 
O`QUV-METODIK QO`LLANMA 
Toshkent

2
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI ICHKI ISHLAR VAZIRLIGI 
A K A D E M I Y A 
X. T. ODILQORIEV,
SH. N. BERDIYAROV, I. E. XOJANAZAROV
YURIDIK TAYYORGARLIK KURSINING 
“DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI” BO`LIMI
BO`YICHA 
SERJANTLAR TARKIBINI TAYYORLASH BO`YIChA OLIY KURSLARI 
UCHUN 
O`QUV-METODIK QO`LLANMA 
Toshkent - 2011

3
Odilqoriev X.T., Berdiyarov SH.N., Xojanazarov I.E. Serjantlar tarkibini tayyorlash bo`yicha 
oliy kurslari uchun Yuridik tayyorgarlik kursining “Davlat va huquq nazariyasi” bo`limi 
bo`yicha o`quv-metodik qo`llanma. – O`zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2011. – 130 b. 
 
 
 
 
 
 
 
 
     ȻȻɄ 67ɹ73
 
 
 
 
 
 
 
 
     Ɉ- 44 
T a q r i z c h i l a r :  
              yuridik fanlar doktori, dotsent M.A. Axmadshaeva 
              yuridik fanlar nomzodi, dotsent N.P. Azizov.
O`quv-metodik qo`llanma yuridik tayyorgarlik kursi bo`yicha o`quv dasturining davlat va huquq 
nazariyasi bo`limining mavzulariga monand bo`lib, ichki ishlar organlari xizmatlari uchun serjantlar 
tarkibini tayyorlashda davlat va huquq nazariyasi bo`yicha nazariy bilimlarini shakllantirishga 
mo`ljallangan. 
   O`zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2011. 

4
K I R I SH 
Ma’lumki, davlat va huquq nazariyasi yuridik fanlar tizimida etakchi 
o`rinlarni egallab keladi. Shu bois unga mamlakatimiz va xo`rijiy yuridik 
adabiyotda katta e’tibor beriladi. Davlat va huquq nazariyasi davlat hamda 
huquqning vujudga kelishi, rivojlanishi va namoyon bo`lishining eng umumiy 
qonuniyatlarini ochadi, ularni ilmiy talqin etadi, ilmiy ta’rif va tavsifini yaratadi. 
Davlat va huquq to`g’risida nazariy bilimga ega bo`lish bu ikki hodisaning 
mohiyati va mazmunini, rivojlanish qonuniyatlarini, ularga ta’sir qiluvchi omillarni 
to`g’ri talqin qila bilish huquqni muhofaza etuvchi idoralarga mutaxassislarni 
tayyorlashda muhim ahamiyatga ega. Chunki, fuqarolik, ma’muriy, jinoiy, moliya, 
mehnat huquqi kabi huquq sohalarining maqsadi, mazmun – mohiyatini bilish 
uchun davlat va huquq nazariyasi fani fundamental asos bo`lib, davlat va 
huquqning tushunchasi, rivojlanishi va ularning faoliyat qilish tamoyillariga oid 
nazariy masalalarni o`rgatadi.  
Davlat va huquq nazariyasi huquqshunoslikning nihoyatda boy, serqirra, shu 
bilan birga murakkab, sirli olamiga kirishning kaliti bo`lib xizmat qiladi. Huquqiy 
tafakkur, siyosiy va huquqiy dunyoqarash, ong hamda yuridik madaniyatni 
shakllantirish, jamiyatdagi davlat – huquqiy voqeliklar xususida muntazam tizimli 
bilimlar hosil qilish – mazkur o`quv kursining asosiy vazifasidir. O`rganish hamda 
tadqiqot doirasiga “davlat”, “huquq”, “qonun”, “demokratiya”, “hokimiyat”, 
“siyosat” kabi jozibali, murakkab hodisalarni qamrab oluvchi ushbu kurs 
huquqshunoslikning o`ziga xos qomusi  sifatida maydonga chiqadi.  
Davlat va huquq nazariyasi davlat va huquqqa tegishli hodisa va 
jarayonlarining muhim, zaruriy va eng umumiy tomonlarini o`rganish orqali 
jamiyat taraqqiyotining ob’ektiv qonuniyatlarini tushuntirib berish, ijtimoiy hayot  
maqsadlarini aniqlash va ijtimoiy munosabatlarni davlat va huquq vositasida 
tartibga solish mexanizmlarini ochish, ularning rivojlanish istiqbollarini ko`rsatib 
berish masalalarini qamrab oladi. 
Bugungi o`zbek jamiyati o`zi uchun huquqiy davlat, inson huquqlari va shaxs 
erkinligi, demokratik fuqarolik jamiyati, siyosiy hurfikrlilik (plyuralizm), 
hokimiyatlar taqsimlanishi, qonun ustuvorligi, mustaqil sud hokimiyati kabi 
fundamental tushunchalarni qayta kashf etmoqda. Tan olish lozimki, jamiyat 
ijtimoiy – siyosiy va ma’naviy hayotini zamonaviy ma’rifiy tamoyillar asosida 
isloh etishda davlat va huquq benihoya katta rol’ o`ynaydi. Shu bois davlat 
tuzilishi, demokratik siyosiy tizimning mavjud bo`lishi, huquqiy munosabatlar 
oqilona tizimini tashkil etilishi ko`p jihatdan mamlakatimizdagi davlat – huquqiy 
institutlarning faoliyatiga bog’liqdir.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va 
ma’naviy islohotlar mustahkam huquqiy zaminga tayangan va qat’iy davlat –
 siyosiy ta’minlanish mexanizmlariga ega bo`lgan taqdirdagina samarali bo`lishi 
isbot talab etilmaydigan aksiomadir. “Mustahkam huquqiy negiz bo`lgandagina, –
 deydi I. A. Karimov, – o`zini oqlamagan  eski tizimni to`la ishonch bilan qayta 

5
qurish, madaniy bozor iqtisodiyotiga ega bo`lgan yangi jamiyat qurish mumkin”
1
.
Ayni vaqtda, davlatning faol tashkilotchilik va ijobiy bunyodkorlik roliga ham 
alohida urg’u beriladi. “Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar 
jarayonining tashabbuskorli bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi 
yo`nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning 
ijtimoiy – siyosiy hayotida tub o`zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab 
chiqish va izchil ro`yobga chiqarishi kerak”
2
.
Mazkur o`quv-metodik qo`llanmani yaratishda mualliflar jamoasi nafaqat 
mustaqillik yillarida to`plangan davlat – huquqiy tajribamizga, konstitutsiyaviy 
tamoyillar va nazariy bilimlarga, balki umuminsoniy hamda milliy ma’naviy
qadriyatlarga, hozirgi zamonda dunyoda mavjud davlatchilik va huquqshunoslik 
kontseptsiyalariga, shuningdek xalqimizning asrlar osha shakllanib kelayotgan boy 
huquqiy merosiga qat’iy tayandi.  
Bugungi kunda Prezident I.A. Karimov tabiri bilan aytganda “...yurtimizda 
huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va 
madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo`lib qolmoqda”
 3
. Davlat 
va huquq nazariyasi milliy istiqlol mafkurasi mohiyatidan kelib chiqqan holda 
kursantlarning huquqiy ongini va yuksak huquqiy madaniyatini shakllantirishga, 
ular faoliyatida qonun ustuvorligi, qonunga hurmat va unga itoatkorlik 
ko`nikmalarini hosil qilishga xizmat qiladi.  
Mazkur o`quv-metodik qo`llanma serjantlar tarkibini tayyorlash bo`yicha oliy 
kurslari kursantlari uchun mo`ljallangan dastur asosida yozildi. O`quv-metodik 
qo`llanmada mavzular mantiqiy ketma-ketlikka amal qilingan itarzda 
joylashtirilgan. Mavzular, unda o`rganiladigan masalalarni kengroq yoritishga 
qaratilgan bo`lib, bu o`quvchilarga tegishli va zarur bilimlarni chuqurroq 
o`zlashtirish imkonini beradi.  
1
Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȼɚɬɚɧ ɫɚɠɞɚɝɨԟ ɤɚɛɢ ɦɭԕɚɞɞɚɫɞɢɪ. Ɍ.3. – Ɍ., 1996, 192 – ɛɟɬ.
2
Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. ȸɲɚ ɚɫɚɪɞɚ, 178 – ɛɟɬ.
3
Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. Ɇɚɦɥɚɤɚɬɢɦɢɡɞɚ ɞɟɦɨɤɪɚɬɢɤ ɢɫɥɨԟɚɬɥɚɪɧɢ ɹɧɚɞɚ ɱɭԕɭɪɥɚɲɬɢɪɢɲ ɜɚ ɮɭԕɚɪɨɥɢɤ ɠɚɦɢɹɬɢɧɢ
ɪɢɜɨɠɥɚɧɬɢɪɢɲ ɤɨɧɰɟɩɰɢɹɫɢ. Ɍ.: ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ. 2010. íȻ. 16. 

6
1-MAZU: 
DAVLAT TUSHUNCHASI, SHAKLLARI, FUNKTSIYALARI, 
APPARATI 
Reja: 
O`quv mashg’ulot rejasi: 
1. Davlat tushunchasi, belgilari va shakllari. 
2. Davlat funktsiyalari va ularning turlari. 
3. Davlat mexanizmi (apparati), uning belgilari va printsiplari. 
1. Davlat tushunchasi, belgilari va shakllari 
Davlatning mohiyatini tushunishda uch xil yondashuv mavjud: umumijtimoiy, 
sinfiy va siyosiy-huquqiy. 
Umumijtimoiy yondashuvga ko`ra, davlat – jamiyatning umumiy ishlarini 
boshqaradigan, uning rivojlanishini ta’minlaydigan, xilma-xil guruh va toifalarning 
manfaatlarini muhofaza etadigan, ijtimoiy kelishuv va muvozanatni saqlaydigan 
tashkilot. 
Sinfiy yondashuvga ko`ra, davlat – iqtisodiy jihatdan hukmron sinfning 
manfaatini himoya qiluvchi, majburlov apparatiga ega bo`lgan siyosiy tashkilot. 
Siyosiy-huquqiy yondashuvga ko`ra, davlat – ijtimoiy guruhlar o`rtasidagi 
munosabatlarni muvofiqlashtirib turuvchi, hamma uchun majburiy bo`lgan 
huquqiy normalar chiqaruvchi, jamiyatda yalpi huquqiy tartibotni ta’minlovchi
siyosiy tashkilot. 
Albatta, uchala yondashuvda ham muayyan asos bor. Yanglishuv bir nazariy 
qarash boshqalaridan ustun qo`yilib, mutlaqlashtirilganda boshlanadi. 
Davlat — suverenitetga, boshqaruvning hamda fuqarolar huquq va erkinliklarini 
himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo`lgan, shuningdek, huquq normalari 
(qoidalari)ni yaratishga qodir bo`lgan ommaviy hokimiyatning siyosiy-hududiy 
tashkilot. 
Davlat — butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va 
majburlov apparatiga ega bo`lgan, barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan va 
suverenitetga ega bo`lgan yagona siyosiy tashkilot. 
Davlat — jamiyat siyosiy tizimining odamlar, guruh, sinf va tashkilotlarning 
hamkorlikdagi faoliyatini va o`zaro munosabatini tashkil etuvchi, yunaltiruvchi va 
nazorat qiluvchi asosiy institut. 
Davlat — hokimiyatning bosh instituti. Hokimiyat davlat orqali o`z siyosatini 
amalga oshiradi. «Hokimiyat», «davlat» va «siyosat» tushunchalari bir-biriga juda 
yaqin bo`lib, bir-birlarini taqozo etadi. Hokimiyat — o`zga kishilar xulq-atvori 
(irodasi) va faoliyatini butun jamiyat yoki alohida ijtimoiy guruhlar (shaxslar) 
irodasiga bo`ysundirish qobiliyati. Siyosat esa yunoncha «rolis» so`zidan olingan 
bo`lib, «davlat ishlari», «davlatni boshqarish san’ati» degan ma’noni anglatadi. 

7
«Siyosat» hozirgi zamonda boshqaruv bobida oqilona qaror qabul qilish san’ati va 
qobiliyati, degan ma’noni bildiradi. 
Davlat – majburlov choralarini qo`llashda qonuniy huquqqa ega bo`lgan, 
tashkiliy rasmiylashgan hokimiyatni amalga oshiruvchi ijtimoiy qatlam tomonidan 
o`rnatilgan yuridik tartib amal qiladigan muayyan hududda yashaydigan aholi 
tomonidan ta’sis etiladigan siyosiy tashkilot.  
Davlat va huquq hodisalari murakkab, uzoq tadrijiy taraqqiyot yo`lini bosib 
o`tgan. Davlat va huquqning vujudga kelishi va rivojlanishi jarayonini 
tushuntiruvchi turli-tuman nazariyalar mavjud. Davlat va huquq hodisalarining 
vujudga kelishi va taraqqiyotini turli tarzda talqin etilishi, quyidagilar bilan 
belgilanadi:  birinchidan, davlat va huquqning vujudga kelishi jarayonining o`zi 
murakkab va serqirraligi; ikkinchidan,  tadqiqotchilarning tafakkuri, e’tiqodi,
manfaatlari va boshqa sub’ektiv omillar bilan bog’liqligi;  uchinchidan, u yoki bu 
nuqtai nazarga tayangan holda davlat va huquqning dastlabki vujudga kelishi 
to`g’risidagi masalani buzib ko`rsatishlarning mavjudligi; to`rtinchidan, davlat va 
huquqning vujudga kelishidan keyin o`tgan vaqtning uzoqligi, faktik 
materiallarning saqlanib qolmaganligi.
1
Davlat va huquqning vujudga kelishi jarayonini o`rganish faqat nazariy 
ahamiyatga ega bo`lmasdan, shu bilan birga siyosiy-amaliy ahamiyatga ham 
egadir. Bu davlat va huquqning ijtimoiy tabiatini, mohiyatini, ularning 
xususiyatlari va belgilarini chuqurroq tushunishga xizmat qiladi. Ularga xos 
bo`lgan barcha funktsiyalarni aniq belgilab olishga, ularning jamiyat hayotidagi 
o`rni va ahamiyatini yanada aniqlab olishga yordam beradi. 
Qadimda vujudga kelgan davlatlarning har biri o`ziga xos tarzda takrorlanmas 
jarayonni bosib o`tgan. Shunday bo`lishiga qaramasdan, olimlar davlatlarning 
vujudga kelishida ko`p takrorlanadigan jihatlarni umumlashtirish asosida turli 
ta’limotlarni ilgari surganlar. Eng ko`p sub’ektiv fikr aynan davlat va huquqning 
kelib chiqish jarayonini talqin etishda yo`l qo`yiladi. Rus olimi G.F.Shershenevich, 
davlat va huquqning vujudga kelishini tushuntiruvchi ko`plab ta’limotlar
mavjudligining sababini tushuntiradi. Uning fikricha, alohida olimlar uchun, davlat 
haqiqatda qanday paydo bo`lganligining ahamiyati yo`q, aksincha, oldindan kelib 
qo`yilgan fikrni asoslash uchun lozim bo`lgan davlatning vujudga kelish yo`lini 
qanday topish mumkinligi muhimdir. 
Taniqli davlatshunos L.Gumplovich ushbu holatga e’tibor qaratib, 
quyidagilarni ta’kidlaydi: agarda davlat tushunchasi, odatda siyosiy 
tendentsiyalarni ifodalash, siyosiy dasturlarni tasvirlash va siyosiy maqsadga 
erishish uchun bayroq sifatida xizmat qilgan bo`lsa, davlatning vujudga kelishi 
to`g’risidagi tarixiy masalada ham xuddi shunday buzilishlarga yo`l qo`yilgan. 
Ko`p hollarda «oliy g’oya»lar yo`lida u buzilgan holda talqin etilgan. Davlatning 
vujudga kelishi to`g’risidagi sof masala muayyan g’oya ustida qurildi, ma’lum
ehtiyojlardan kelib chiqib izohlandi, boshqacha qilib aytganda, muayyan amaliy va 
axloqiy motivlardan kelib chiqib tushuntirildi Ularning talqinicha, axloq va inson 
1
Ɉɛɳɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ. Ⱥɤɚɞɟɦɢɱɟɫɤɢɣ ɤɭɪɫ ɜ 2-ɯ ɬɨɦɚɯ. Ɉɬɜ. ɪɟɞ. ɩɪɨɮ. Ɇ.ɇ.Ɇɚɪɱɟɧɤɨ. –
Ɍɨɦ 1. Ɍɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ. – Ɇ.: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ «Ɂɟɪɰɚɥɨ», 2000. – ɋ.30.

8
qadr-qimmatini saqlab turish uchun davlatning haqiqiy, tabiiy kelib chiqishini 
yashirish, buning o`rniga ko`plar uchun maqbul bo`lgan biror-bir qonuniy va 
insonparvar ta’limotni taqdim etish lozimdir. 
Huquqshunoslik adabiyotlarida davlat va huquqning vujudga kelishi 
jarayonining o`zi turli-tuman ekanligi ta’kidlanadi. Bunda bir tomondan, davlat va 
huquqning jamiyat hayotida ilk paydo bo`lish jarayonini farqlash talab qilinadi. 
Bu-jamiyatda hukm surgan davlat va huquqqacha bo`lgan hodisa, institut va 
muassasalarning emirilishi asosida davlat va huquq hodisalari, institutlari va 
muassasalarining shakllanish jarayonini ajratish lozim.  
Ikkinchi tomondan, oldin amal qilgan lekin qandaydir sabablarga ko`ra 
ijtimoiy-siyosiy sahnadan ketgan davlat-huquq hodisalari, institulari va 
muassasalari negizida yangi davlat-huquqiy hodisalari, institutlari va 
muassasalarining shakllanishi va rivojlanishi jarayonini farqlash kerak.
1
Huquqshunoslik adabiyotlarida Qadimgi Gretsiya, Misr, Rim va boshqa 
davlatlarda ilk davlat-huquqiy tizimlari jamiyatning qullarga va quldorlarga 
bo`linishi negizida vujudga kelganligi, O`rta Osiyo va Rossiyada esa tom ma’noda
quldorchilik tuzumi mavjud bo`lmaganligi, ularda umumiy er egaligiga asoslangan 
davlat va huquq shakllanganligi e’tirof etiladi.  
“Davlat, 
– 
deydi mashhur rus olimi N.M.Korkunov, 
– 
erkin kishilarning 
ijtimoiy ittifoqi bo`lib, muayyan vakolatlar (majburlov) yordamida 
ta’minlanadigan osoyishta tartibotdir”
2
. Shunga o`xshash fikr G. Grotsiy asarlarida 
ham uchraydi. U davlatni “huquqqa rioya etish va umummanfaati yo`lida tuzilgan 
erkin kishilarning mukammal ittifoqi”
3
, deb ta’riflaydi.
J.Lokkning talqinida: “davlat demokratiya yoki boshqaruvning u yoki bu 
shakli emas, balki lotincha «civitas» so`zi bilan ifodalanadigan har qanday 
mustaqil uyushmadir, ushbu so`zga “davlat” (“commbwealth”) so`zi mos keladi”
4
.
Nemis falsafasining yorqin namoyandasi Immanuil Kant ham davlatning 
mohiyati borasida tahlil yuritib, shunday deb yozadi: “Davlat o`zi joylashgan 
erning xuddi o`zidek mulk emas, balki kishilarning o`zi xo`jayinlik qilib, o`zini 
o`zi boshqaradigan jamiyatdir”
5
. Mutafakkir boshqa bir asarida “Davlat huquqiy 
qonunlar himoyasida bo`lgan ko`pchilik odamlarning birlashmasidir”
6
, deydi. 
Davlatning mohiyatini tushunish bobida frantsuz mutafakkir Jan Boden o`z 
o`tmishdoshlari va zamondoshlaridan ancha ilgarilab ketdi. U davlatni “suveren 
hokimiyat orqali ko`plab oilalar va ularga tegishli narsalar ustidan adolatli 
hukmronlik vositasi” sifatida tushunishni ilgari suradi. Davlat, – deydi J. Boden –
 suveren hokimiyatning odamlar ustidan amalga oshiradigan rahbarligidir. Uning 
ta’biricha, suverenitet davlatning doimiy va mutlaq hokimiyatidir. 
Suverenitet g’oyasini T. 
Gobbs ham yoqlab chiqadi. Uning talqini 
quyidagicha: “Odamlarni qo`rquvda ushlab, ular harakatini ezgulikka 
1
Ɉɛɳɚɹ ɬɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ ɢ ɩɪɚɜɚ. Ⱥɤɚɞɟɦɢɱɟɫɤɢɣ ɤɭɪɫ ɜ 2-ɯ ɬɨɦɚɯ. Ɉɬɜ. ɪɟɞ. ɩɪɨɮ. Ɇ.ɇ.Ɇɚɪɱɟɧɤɨ. –
Ɍɨɦ 1. Ɍɟɨɪɢɹ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɚ. – Ɇ.: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ «Ɂɟɪɰɚɥɨ», 2000. – ɋ.30.
2
Ʉɨɪɤɭɧɨɜ ɇ.Ɇ. Ɋɭɫɫɤɨɟ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɟ ɩɪɚɜɨ. Ɍ.1. – ɋɉɛ., 1904.  – ɋ.27. 
3
Ƚɪɨɰɢɣ Ƚ. “Ɉ ɩɪɚɜɟ ɜɨɣɧɵ ɢ ɦɢɪɚ”. – Ɇ., 1956. – ɋ.74.
4
Ʌɨɤɤ Ⱦɠ. ɋɨɱɢɧɟɧɢɹ ɜ 3-ɯ ɬɨɦɚɯ. Ɍ.3. – Ɇ., 1956. – ɋ.388.
5
Ʉɚɧɬ ɂ. ɋɨɱɢɧɟɧɢɹ ɜ  6 – ɬɢ ɬɨɦɚɯ. Ɍ.4. – Ɇ., 1965. – ɋ.383.
6
ȸɲɚ ɠɨɣɞɚ, 270 – ɛɟɬ.

9
yo`naltirishga faqat barcha imtiyoz va kuchlarni bir odam yoki bir necha kishilik 
jamoa izmida jamlash orqaligina erishish mumkin. Agar ko`pchilik odamlarning 
birlashuvi (va boshqarilishi) shu tariqa ro`y bersa, bu davlat deb ataladi. 
“Suverenitetning sohibi aynan davlatning o`zidir, uning zimmasiga tinchlik-
osoyishtalik va xavfsizlikni ta’minlash yuklatiladi”
1
.
Rossiyalik davlatshunos olim F. 
Kokoshkin davlat hokimiyatining 
majburlovga tayanganligini inkor etib, quyidagi mulohazani bildiradi: “Davlat 
ma’lum toifa insonlarning jamoasi emas, balki kishilar o`rtasidagi munosabatdir,
ularning umumiy turmush kechirish shakli, ular o`rtasidagi muayyan ruhiy 
aloqadorlikdir”
2
.
Davlat va uning mohiyati masalasiga Ivan Il’inning qarashlari ham g’oyat
qiziqarli. “Uzoq tajriba, og’ir mashaqqatlardan aziyat chekkan insoniyat uyushgan 
majburlov tartibidan tashqaridagi hayotni sinab ko`rib, o`rta asrlarning xususiy 
huquqiy tizimi va ijtimoiy-huquqiy besaranjomliklarini boshdan kechirib, insoniyat 
nihoyat endilikda erkin va ixtiyoriy ittifoqqa asoslangan hayotni yakka 
hukmronlikka, majburlovga tayangan davlatdagi hayot bilan birga qo`shish 
mumkinligiga ishonch hosil qildi. Davlatning majburlov kuchi va uning serqirra va 
xilma-xil faoliyati to`g’ri tashkil etilgan taqdirda, insonning erkin ma’naviy
hayotiga tazyiq o`tkazmay, balki uning uchun qulay sharoitlar yaratib beriladi»
3
.
Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkin: «Davlat – huquq 
asosida uyushgan, yagona hudud ustidan hukmronlik qilish va yagona 
hokimiyatga bo`ysunish asosida birlashgan odamlarning umumiy ittifoqidir»
4
.
«Davlat» iborasining to`la ma’nosi quyidagi ijtimoiy hodisalarning uyg’unligi
va bir butunligida namoyon bo`ladi: a) hokimiyat va bo`ysunish munosabatlarining 
mavjudligi; b) hokimiyat majburlov choralarini qo`llashda tanho (suveren) 
huquqqa ega bo`lishi; v) yuridik mazmun va tartibning mavjudligi; g) boshqaruv 
va u tufayli nisbiy barqarorlikning ta’minlanishi; d) tashkiliy uyushganlik.  
Shunday qilib, davlat – jamiyatdan mustaqil tuzilma emas, balki muayyan 
makon va zamonda mavjud huquqiy tartibga solinadigan ijtimoiy xulq-atvorning 
aniq shakli. Davlat – sezgi organlari yordamida aniqlash mumkin bo`lgan moddiy 
hodisa emas, balki jamiyat a’zolarining yuridik jihatdan tartibga solingan o`zaro 
bo`ysunish va boshqarilishini ifodalaydigan aloqalarini nazarda tutuvchi ijtimoiy 
voqelik. Davlat to`g’risida so`z yuritganda, biz vakolatli organlar tomonidan 
odamlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishini nazarda 
tutamiz. Demak, davlat odamlar xulq-atvorini qat’i  huquqiy normalar yordamida 
majburiy tartibga solishdan iborat funktsiyani bajaruvchi murakkab ijtimoiy 
hodisadir. 
Davlat va huquqning paydo bo`lishi haqidagi nazariyalar va ularning 
tavsifi. 
Davlat va huquqning vujudga kelishi ko`p jihatdan insonlarning turmush tarzi, 
dunyoqarashi va ehtiyojlari tizimining shakllanishiga bevosita ta’sir ko`rsatgan 
1
Ԕɚɪɚɧɝ: Ƚɨɛɛɫ Ɍ. ɋɨɱɢɧɟɧɢɹ Ɍ.2. – Ɇ., 1992. ɋ.133.
2
Ʉɨɤɨɲɤɢɧ Ɏ.Ɏ. Ɋɭɫɫɤɨɟ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɟ ɩɪɚɜɨ. – Ɇ., 1908. ɋ.3-4.  
3
ɂɥɶɢɧ ɂ. ɋɨɛɪ. ɫɨɱ. ɜ 10-ɬɢ ɬɨɦɚɯ. – Ɇ., 1994. – ɋ. 111. 
4
ȸɲɚ ɠɨɣɞɚ.

10 
tabiiy shart-sharoitlar, iqlim, tuproq, suv, hududning suv havzalariga yaqin yoki 
uzoqligiga bog’liq bo`lgan. Shu bilan birga har bir avlod o`tmish ajdodlardan boy 
meros olish bilan birga, kelajak avlodlarga muayyan saboq qoldiradi. Shu orqali 
kelajak ijtimoiy hayotning rivojlanishiga katta ta’sir ko`rsatadi. 
1) Diniy nazariya. Diniy (teologik) nazariya (yunoncha theos – xudo, logos –
tushuncha, ta’limot, xudo to`g’risidagi ta’limotni anglatadi. Diniy ta’limotlar
davlat va huquqning vujudga kelishi to`g’risidagi ilk ta’limotlardir. Davlatchilik va 
huquq shakllanishi bilan, uni diniy, ilohiy tarzda tushunish yuzaga kelgan. 
Avreliy Avgustin (354-430), al’-Mavardi (974-1058), Ibn Rushd (1126-1198), 
Foma Akvinskiy (1225-1274), Ibn Xaldun (1332-1406) kabi mutafakkirlar hamda 
yahudiylik, xristianlik va islom dini vakillari tomonidan davlat va huquqning kelib 
chiqishi diniy asosda tushuntiriladi. 
Qadimgi afsonalarda davlat va huquqning ilohiy tarzda kelib chiqishi 
ta’kidlanadi. Qadimgi Misr manbalariga ko`ra, azaldan hokimiyat odamlar orasida 
yashagan xudolarga tegishli hisoblangan. Ularning orasida bittasi eng qudratli 
bo`lgan. Vaqt o`tishi bilan hokimiyat insonlar qo`liga o`tgan. 
Qadimgi Bobil va Hind muqaddas kitoblarida hukmdor hokimiyatining 
manbai xudolar hisoblanib, ular erdagi ishlar va inson taqdirini hal etganlar. 
2) Tabiiy huquq nazariya. Ilmiy adabiyotda juda keng tarqalgan tabiiy 
huquq nazariyasi qadim zamonlarda vujudga kelgan nazariyalardan biri 
hisoblanadi. Tabiiy huquq nazariyasining paydo bo`lishi va uning rivojlanishi 
Qadimgi Yunon, Rim  va Xitoy mutafakkirlari faoliyati va ijodi bilan bog’liq.
Mazkur nazariyaning alohida qoidalari miloddan avvalgi V-IV asrlarda 
Qadimgi Yunonistonda faoliyat yuritgan sofistlar tomonidan rivojlantirilgan. 
Sofistlarning fikricha, insonlar paydo bo`lishlari bilan hech qanday qoidaga rioya 
qilmasdan yashaganlar, ammo keyinchalik o`zlarining xavfsizliklarini ta’minlash,
o`zaro birlashib yashash  uchun turli xil qoidalarni ishlab chiqishga majbur 
bo`lganlar.  
Qadimgi yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun va Arastularning nuqtai nazariga 
ko`ra hamma qonunlar ham insonlar tomonidan qat’iy ravishda yaratilgan emas. 
Insonlar tomonidan yaratilgan qonunlardan tashqari «insonlar qalbida joylashgan 
ilohiy qonunlar ham mavjud». Boshqacha qilib aytganda, inson irodasiga bog’liq
ravishda yaratilgan qonunlar, ya’ni davlat tomonidan chiqarilgan qonunlardan 
tashqari,  inson xohish irodasiga bog’liq bo`lmagan qonunlar ham mavjud bo`lib, 
ular tabiiy huquqdan iboratdir. Bu qonunlar asosida boqiy, ajralmas ilohiy tartib 
hukmron bo`lib, ular nafaqat insonlar o`rtasidagi munosabatlarni, balki «butun 
dunyoni yaratilishini tartibga soladi».