Dori vositalarining yaratilish jarayoni va ta’sir qilish mexanizmlari
Download 0.68 Mb. Pdf ko'rish
|
8Dori vositalari-1
- Bu sahifa navigatsiya:
- Dori preparatining laboratoriyadan be’morlargacha bo’lgan yo’li
|
Dori vositalarining yaratilish jarayoni va ta’sir qilish mexanizmlari. Bugungi zamonaviy hayot tarzi bilan yashayotgan insonlar orasida hayotining qaysidur davrida bo’lsa ham dori vositalarini qabul qilmagan insonni uchratish qiyin. Shu bilan birga birgina dori yaratish jarayoni o’zida organik va anorganik kimyo, fiziologiya, biokimyo, biofizika va albatta farmakologiya kabi fundamental fanlarning yutuqlarini birlashtirishi haqida har bir iste’molchi ham fikr yuritavermaydi. Ushbu dori vositalari bilan bog’liq bo’lgan fundamental fanlarning rivojlanishi va qo’lga kiritayotgan yutuqlari amaliyotga tadbiq etiladi va insoniyat farovonligi uchun xizmat qiladi. Shuning uchun farmokologiya, farmakoinformatika kabi fanlarni o’rganishdan avval biologik va kimyoviy fanlarni maqsadli va chuqur egallash lozim. Dori preparatining laboratoriyadan be’morlargacha bo’lgan yo’li Dori vositasini yaratish odatda kimyogarlar – organik sintez bo’yicha mutaxassis yoki fitokimyogar olimlar laboratoriyasidan boshlanadi. Ularning birinchisi hali o’rganilmagan birikmalarni yaratsa, ikkinchisi o’simliklardan individual kimyoviy birikma yoki strukturasi jihatdan yaqin bo’lgan birikmalar guruhini ajratib oladi. So’ngra yaratilgan yoki ajratib olingan moddalar farmakologga taqdim etiladi. Farmakologning vazifasi moddaning kerakli bo’lgan ta’sirga ega ekanligi yoki yo’qligini aniqlashdan iborat. Misol uchun, farmakolog gipotenziv ya’ni qon bosimini pasaytiruvchi modda ustida izlanayotgan bo’lsa, u bu izlanishlarni ikki xil yo’l bilan amalga oshirishi mumkin. Birinchi yo’nalish “skrining” deb ataladi. Bunda farmakolog qidirayotgan dori vositasi qanday strukturaga ega bo’lishi kerakligi to’g’risida hatto taxminiy tasavvurga ham ega bo’lmaydi va hayvonlarga bir modda ortidan boshqasini ta’sir ettirish orqali samarali va samarasiz bo’lgan moddalarni saralab oladi (Skrining – sito). Bu usul ancha mehnatni talab etadigan va ko’pincha kam samara beruvchi usul hisoblansada, ba’zan, yangi noma’lum guruhdagi dori moddalarini izlash imkonini beruvchi yagona usul bo’lib qoladi. Skrining usuli o’smaga qarshi preparatlarni ishlab chiqishda keng qo’llaniladi. Ilk bor bu usul XX asr boshlarida P.Erlix tomonidan organik mishyak (margimush) asosida sifilis (zahm) kasalligiga qarshi dori yaratishda qo’llanilgan. Dori vositalarini yaratishda ko’pincha qo’llaniladigan ikkinchi usul bu yo’naltirilgan sintezdir. Bunda tadqiqotchi u yoki bu ta’sirga ega bo’lgan kimyoviy radikallar yoki strukturalar to’g’risida ma’lumotlarni to’plab boradi. Farmakologiya fanining asosiy muammolaridan biri bu “struktura – ta’sir” o’rtasidagi qonuniyatlarni o’rganishdir. Ortib borayotgan ma’lumotlar asosida kompyuterlar uchun dasturlar taratilmoqda. Natijada katta ehtimollik bilan sintez qilinishi rejalashtirilayotgan moddaning ta’sir xususiyatlari avvaldan aytib berilishi mumkin. Tajriba o’tkazish doimo hal qiluvchi qism sifatida qolsa ham, “struktura – ta’sir” ning umumiy qonuniyatlarini bilish muvaffaqiyat sari bo’lgan yo’lni qisqartiradi. Demak, gipotenziv ta’sirga ega bo’lgan modda topildi deb tasavvur qilsak, shu bilan farmakologning vazifasi hali yakuniga yetmaydi. Endi uning keying vazifasi shu kimyoviy modda dori vositasi sifatida qo’llanilganda toksik xususiyatlarni namoyon qilish yoki qilmasligini aniqlashdan iborat. Farmakolog odatda o’tkir toksik xususiyatlarini, ya’ni tadqiqot uchun olingan 50 % hayvonlarning o’limiga sabab bo’ladigan dozasi (LD50 – letal doza) ni aniqlaydi. Kimyoviy modda dori vositasi bo’la olishi uchun uning terapevtik (davolovchi) dozasi uning LD50 dan sezilarli darajada (ko’pincha 20 va undan ortiq marta) kam bo’lishi lozim. Farmakolog shuningdek dori vositasini terapevtik dozada uzoq vaqt organizmga kiritish natijasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan nojo’ya ta’sirlarini ham aniqlaydi. Moddaning subxronik toksikligi o’rganiladi, bunda preparat uzoqroq muddat – ko’pincha 6 oy va undan ortiq muddat davomida organizmga yuboriladi. Bu jarayonda organizmning barcha tizimlari funksional faoliyati o’rganiladi, ya’ni qonning biokimyoviy ko’rsatkichlari kuzatib boriladi va preparat yuborilishi to’xtatilgandan keyin tajriba hayvonlarining ichki organlari pato-gistologik tahlil qilinadi. Bu tadqiqotlar dori vositasi davomli qabul qilinganda organizm faoliyatini izdan chiqarmasligi va uzoq muddtali davolshning imkoni haqida xulosa qilish imkonini beradi. Shuningdek farmakolog preparatning boshqa bo’lishi mumkin bo’lgan toksik effektlarini ham o’rganadi: xususan, reproduktiv funksiya (nasl qoldirish), embriotoksik xususiyati (embrionga ta’siri), teratogen ta’siri (homilaning jiddiy nuqsonlariga sabab bo’lishi) va mutagen ta’sirlari o’rganiladi. Maxsus usullar yordamida preparatning immunitetga, allergik va kanserogen ta’sir qilish ehtimolligi ham o’rganiladi. Download 0.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|