Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti a. Xudaynazarov
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Xudaynazarov A. Tizimli tahlil asoslari / Darslik. – T.: TDYU, 2016. – 160 b. Retsenzentlar: Karimov A.Z.
- MUNDARIJA
- 1-MAVZU. TIZIMLAR NAZARIYASI VA TIZIMLI TAHLIL: ASOSIY TUSHUNCHALAR Reja: 1.1.
- Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlilning ob’ekti va predmeti.
- Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fanining metodologiyasi.
|
1 Loyiha TOSHKENT DAVLAT YURIDIK UNIVERSITETI A. Xudaynazarov Tizimli tahlil asoslari DARSLIK Toshkent - 2016 2 Xudaynazarov A. Tizimli tahlil asoslari / Darslik. – T.: TDYU, 2016. – 160 b. Retsenzentlar: Karimov A.Z. – f.-m.f.n., Toshkent davlat yuridik universitetining «Huquqiy informatika va tizimli tahlil asoslari” kafedrasi dotsenti. Xamraxudjaev N.J. – i.f.n., O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat boshqaruvi akademiyasining “Menejment nazariyasi va amaliyoti” kafedrasi dotsenti. Mazkur darslikda tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fanining nazariy, nazariy-uslubiy, hamda amaliy asoslari umumlashtirilgan. Ushbu darslik ijtimoiy fanlar sohasida izlanishlar va pedagogik faoliyatni olib boruvchi mutaxassislar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, mazkur darslik huquqshunos, iqtisodchi, psixolog, sotsiolog, siyosatshunoslar hamda boshqaruvchilar uchun tizimli tahlil va qarorlar qabul qilishda as qotishi mumkin. O‘quv dasturlarini tuzishda darslikdagi mavzular mutaxassislik yo‘nalishiga mos ravishda tanlanishi mumkin. В настоящем учебнике обобщаются теоретические, теоретико-методологические и практические основы теории систем и системного анализа. Этот учебник может быть полезным для специалистов, осуществляющих педагогическую деятельность, а также исследования в области общественных наук. Кроме этого, данный учебник может пригодиться также юристам, экономистам, психологам, социологам, политологам, а также управленцам при принятии решений. При составлении учебных программ темы, приведённые в учебнике, могут отбираться в соответствии с направлением обучения по специальности. This textbook generalizes principles of systems theory and systemic analysis concerned with theories, methodology and application. This textbook can be useful for specialists working as academicians and doing research in sosial sciences. In addition, this textbook can be used by lawyers, economists, sociologists, psychologists, politologists as well as by managers in order to make decisions. During creating a curriculum, the topics of the textbook can be choosen according to a specialization of a study. Xudaynazarov A., 2016 Toshkent davlat yuridik universiteti, 2016 3 MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 4 1-MAVZU. TIZIMLAR NAZARIYASI VA TIZIMLI TAHLIL: ASOSIY TUSHUNCHALAR ................................................................................................ 8 2-MAVZU. ANIQLIK SHAROITIDA MURAKKAB TIZIMLARNING BIR MEZONLI TAHLILI ............................................................................................ 30 3-MAVZU. MURAKKAB TIZIMLARNING DINAMIKASI TAHLILI ............. 53 4-MAVZU. NOANIQLIK SHAROITIDA MURAKKAB TIZIMNI BOSHQARISH: TASHQI MUHIT HOLATINING NOANIQLIGI VA STRATEGIK QARORLAR .................................................................................. 61 5-MAVZU. ZIDDIYATLAR SHAROITIDA MURAKKAB TIZIMNI BOSHQARISH: ANTAGONISTIK O‘YINLAR NAZARIYASI USULLARI ..... 71 6-MAVZU. TO‘LIQ NOANIQLIK SHAROITIDA MURAKKAB TIZIMNI BOSHQARISH: NOANTAGONISTIK O‘YINLAR NAZARIYASI USULLARI .................................................................................. 80 7-MAVZU. MURAKKAB TIZIMLARNING KO‘P MEZONLI TAHLILI: IERARXIYALAR TAHLILI USULI .................................................................... 92 8-MAVZU. EHTIMOLLI SHAROITDA MURAKKAB TIZIMNI BOSHQARISH: TAVAKKALLI VAZIYATLARDA STRATEGIK QARORLARNI QABUL QILISH ........................................................................ 99 9-MAVZU. EHTIMOLLI SHAROITDA MURAKKAB TIZIM STATIKASINING SABAB-OQIBATLI TAHLILI: KORRELYASION- REGRESSION TAHLIL USULLARI ................................................................. 110 10-MAVZU. MIQDORIY MA’LUMOTLAR TANQISLIGI SHAROITIDA MURAKKAB TIZIMNI TAHLIL QILISH: EVRISTIK USULLAR .................. 132 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI ............................................ 155 ILOVA ................................................................................................................... 158 4 KIRISH Mustaqillik qo‘lga kiritilgandan so‘ng jamiyatimizning nafaqat iqtisodiy-ijtimoiy, hamda ma’naviy-ma’rifiy sohalarida, balki siyosiy- huquqiy sohasida ham sezilarli islohotlar va rivojlanish kuzatildi. Ko‘z oldimizda bir palatali bo‘lgan parlamentimiz ikki palatali bo‘ldi, davlat xokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijrochi va sud xokimiyatiga bo‘linishi tizimi yanada takomillashtirildi. Davlatimiz va jamiyatimiz tizimida kuzatilayotgan rivojlanish jarayonlari to‘xtalmas bo‘lib, xozirgacha davom etib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrda o‘tkazilgan qo‘shma majlisda Prezidentimiz o‘zining ma’ruzalarida O‘zbekistonda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish, sud-huquq tizimini isloh etish, axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini ta’minlash, saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish, iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish kabi muhim ustuvor vazifalarni belgilab berdi. Hususan, u quyidagilarni ta’kidlab o‘tdi: «Mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo‘nalishlaridan biri bu - qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir. Bir so‘z bilan aytganda, yurtimizda huquqiy davlat asoslarini yanada takomillashtirish va aholining huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish biz uchun hal qiluvchi vazifa bo‘lib qolmoqda». 1 Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti sohasidagi qonunchilik bazasidagi mavjud qonunlarning aksariyati hozirgi davrdagi yangi real holatidan kelib chiqib qayta ko‘rib chiqilishi zarurligi ham alohida ta’kidlandi. Huquqiy sohadagi jarayonlarni tizimli boshqarish uchun yangi, zamonaviy sohalararo bilimga ega bo‘lgan, chet el tajribasi bilan tanish bo‘lgan, boshqarish, qarorlar qabul qilish va tizimli tahlil usullarini amalda qo‘llay oladigan huquqshunoslarni tayyorlash dolzarb muammo bo‘lib qolyapti. Bundan tashqari, xalqaro huquq sohasida mamlakatimizga chet tilini biladigan va zamonaviy bilimga ega, tajribali mutaxassislar kerak bo‘lmoqda, chunki globallashuv va integratsion jarayonlar sharoitida chet 1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. 2010 йил 12 ноябрь. – Т., Ўзбекистон, 2010. – 56 б. 5 el mamlakatlari bilan bo‘lgan xamkorlik o‘zaro manfaatli bo‘lishi va yurtimiz ravnaqiga hissa qo‘shishi lozim. Oddiy misol qilib ko‘rsatadigan bo‘lsak, erkin iqtisodiy hududlarga chet el investitsiyalarni jalb etish uchun halqaro iqtisodiy huquqni tushunadigan huquqshunos-olimlar va huquqshunos- amaliyotchilar kerak bo‘lmoqda. Xalqaro huquq sohasidagi olimlar va qonunchilikni mukammal biladigan mutaxassislar esa iqtisodiyotning rivojlanishini ta’minlaydigan qonunchilikni rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shishlari kerak. Qolaversa, bunday mutaxassislar mamlakatimizda yaratilayotgan har bir qo‘shma korxonada faoliyat yuritishi va xalqaro sahnada shu korxonalar huquqlarini himoya qilishi lozim. Binobarin, demokratik, huquqiy, farovonli, intellektual va ma’naviyati yuksak jamiyat qurilishida huquqshunoslarning o‘rni yuqori bo‘lishi lozim. Ular qonunlarni ishlab chiqishda mezon sifatida nafaqat huquqiy tamoyillar, balki iqtisodiy samaradorlik, ijtimoiy adolat, jamiyatimizning o‘ziga hos hususiyatlarini inobatga olishlari lozim. Yuqorilardan kelib chiqqan holda, aytish joizki qonunlar faqatgina bir sohaning rivojlanishiga emas, balki har bir sohadagi ijobiy o‘zgarishlarga turtki bo‘lishi zarur. Bu esa o‘z navbatida qonunlarni ishlab chiqish jarayonida tizimli fikrlash va tizimli yondashuvni qo‘llashni talab etadi. Ma’lumki, har bir soha mutaxassisi qachondir mehnat faoliyatida rahbar lavozimiga erishishi mumkin, ammo rahbar bo‘lish uchun da’vogar bir necha sohaga oid bilimlar, ijtimoiy ko‘nikmalar, tizimli fiklash va qarorlar qabul qilish qobiliyatiga ega bo‘lish lozim. Shuning uchun, xozirgi kundagi huquqshunos o‘zining mutahassislik doirasidagi tor bilimlari bilan cheklanib qolmasligi lozim. Masalan, xoxlaymizmi-yo‘qmi, qonun yoki qonuniy hujjatlarning ma’lum qismi bevosita yoki bilvosita iqtisodiyot sohasi bilan bog‘liq bo‘ladi va qonun loyihasi muhokama qilinganda avval uning ma’lum moddalari iqtisodiyotga (hususan, aholi turmush darajasi va iqtisodiy o‘sishga) qanday ta’sir etishi tahlil qilinishi lozim; bu esa o‘z navbatida, huquqshunosni, xech bo‘lmasa, iqtisodiyot rivojlanishining asosiy tamoyillarini tushunishga majbur etadi. Zamonaviy huquqshunos o‘z faoliyatida matematika va statistika usullaridan foydalanishni bilishi lozim. Masalan, prokuratura xodimi iqtisodiy jinoyatlarni fosh qila olishi uchun, xech bo‘lmasa, buxgalteriya hisob-kitobinining asoslarini tushunishi lozim; HMQO ning ahborot-tahliliy bo‘limida ishlayotgan huquqshunos statistik usullar yordamida jinoyatlar soniga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash va kelgusida jinoyatlarni bartaraf etish maqsadida chora-tadbirlar ishlab chiqish bo‘yicha takliflar berish qobiliyatiga ega bo‘lishi lozim; sud jarayonida bir-biri bilan baxslashayotgan advokat va prokurorlar matematik o‘yinlar nazariyasi usullaridan foydalanishni bilishlari kerak. Ko‘rib turibmizki, yuridik sohada zamonaviy bilim, qobiliyat va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan yangi kadrlar tayyorlanishini zamonning o‘zi talab qilmoqda. Bunday kadrlar mantiqiy, majmuaviy va tizimli fikrlash va o‘z yuridik amaliyotida tizimli tahlil usullaridan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘lishlari darkor. Mazkur darslik talabalarda mana shunday bilim va ko‘nikmalar shakllanishini ta’minlashga yo‘naltirilgan. 6 Talabalar, tadqiqotchilar, huquqshunoslar uchun mo‘ljallangan ushbu darslik nafaqat huquqiy sohada, balki boshqa ijtimoiy sohalarda ham tizimli tahlil qilish usullari va modellarini qo‘llashni o‘rgatadi. Shu bilan birga aytish joizki, huquq sohalari va tizimlari (ya’ni jinoyat, tadbirkorlik, xalqaro, davlat, fuqarolik huquqi tizimlari va xok.) bu kitobda tahlil qilinmaydi, chunki bunday tizimlar tegishli mutaxassislik fanlari doirasida o‘rganiladi. Mazkur darslikda asosan ijtimoiy, hususan, huquqiy sohadagi jarayonlar va ob’ektlarni tahlil qilish hollari ko‘rilgan, ya’ni ijtimoiy, hususan, huquqiy xayotni samarali va tizimli tarzda boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar ushbu fanning asosiy o‘rganiladigan predmeti sifatida ko‘riladi. O‘rganiladigan tizimlar, masalan, “jinoyatchilik (korrupsiya, firibgarlik, qotillik va hok.) bilan kurashish tizimi”, “yuridik kadrlarni tayyorlash tizimi”, “huquqiy-me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish tizimi”, “tergov jarayonini boshqarish tizimi”, “sud jarayonini boshqarish tizimi”, “monopoliyaga qarshi kurashish va raqobatni oshirish tizimi”, “erkin iqtisodiy hududlar tizimi”, “ijtimoiy himoya tizimi”, “aholini ish bilan ta’minlash tizimi”, “huquqiy madaniyat va huquqiy ongni oshirish tizimi” va boshqa tizimlar bo‘lishi mumkin. E’tibor beradigan bo‘lsak, bu tizimlar sohalarning kesishuvi natijasida hosil bo‘lishgan va ularni o‘rganish fanlararo tahlil usullaridan foydalanishni taqozo etadi. Demak, tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fani - fanlar kesishuvi natijasida yaratilgan fanlararo fandir. Masalan, “erkin iqtisodiy hududlar tizimi” ni boshqarish nazariyasi va amaliyoti nafaqat iqtisodiy xodisalarni, balki bunday hududlar tizimining huquqiy asoslarini tadqiq qilishni ham o‘z ichida qamrab oladi. Milliy xavfsizdik tizimi nazariyasi iqtisodiy nazariya, sotsiologiya, informatika, ekologiya, politologiya, xarbiy fanlar, falsafa va xokazo fanlar kesishuvida shakllanadi. Demak, milliy xavfsizlikni ta’minlash muammosi – tizimli muammo va bu muammoni yechish tizimli yondashuv, tizimli tahlil usullaridan foydalanishni talab qiladi. Aytish joizki, nafaqat tizimning o‘zi, balki uning quyi tizimlari ham yahlit holatda o‘rganilishi lozim. Masalan, milliy xavfsizlik tizimi o‘z ichida iqtisodiy havfsizlik, xarbiy xavfsizlik, axborot xavfsizligi, ekologik xavfsizlik, texnogen xavfsizlik, ijtimoiy-siyosiy xavfsizlik va xok. quyi tizimlarni qamrab oladi. Jamiyat esa tizim sifatida quyidagi quyi tizimlardan iborat: siyosiy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy-ma’rifiy va xok. Mazkur darslik huquqshunoslar uchun mo‘ljallangan bo‘lsa-da, uni har qanday ijtimoiy fanlar yo‘nalishida o‘qiyotgan talaba, tadqiqotchi yoki faoliyat yuritayotgan mutaxassis mutolaa qilsa, foydadan xoli bo‘lmaydi. Ushbu darslikni tayyorlashning asosiy maqsadi – huquqiy sohadagi ob’ekt va jarayonlarni samarali boshqarish uchun malakali yuridik kadrlarni tayyorlash va shu orqali huquqiy xayotda ro‘y berayotgan qarorlar qabul qilish jarayonlarini yanada takomillashtirishga hissa qo‘shish. Qisqacha qilib aytganda, mazkur darslik huquqshunosni sohalararo tizimli fikrlaydigan, hamda boshqaruv tamoyillarini tushunadigan, o‘zining qabul qilayotgan qarorlari bilan nafaqat huquqiy sohaning rivojlanishiga, balki iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy-ijtimoiy, 7 ma’naviy-ma’rifiy sohalarining ravnaqiga ham hissasini qo‘shadigan malakali mutaxassis bo‘lib etishiga xizmat qiladi degan umid bilan yaratildi. A. Xudaynazarov, i.f.d. (PhD), Toshkent davlat yuridik universitetining “Huquqiy informatika va tizimli tahlil asoslari” kafedrasi mudiri Toshkent, 3.09.2014 yil 8 1-MAVZU. TIZIMLAR NAZARIYASI VA TIZIMLI TAHLIL: ASOSIY TUSHUNCHALAR Reja: 1.1. Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fanining tarixi, o‘rganish ob’ekti, predmeti va metodologiyasi 1.2. Sodda va murakkab tizimlar 1.3. Murakkab tizimning elementlari, uning yuqori va quyi tizimlari 1.4. Murakkab tizimlar tuzilmalari 1.5. Murakkab tizim turlari 1.6. Funksional tizimli tahlil va uning bosqichlari 1.7. Murakkab tizimlarni tahlil qilish usullari 1.1. TIZIMLAR NAZARIYASI VA TIZIMLI TAHLIL FANINING SHAKLLANISHI TARIXI. Mashhur rus olimi A. A. Bogdanov 2 o‘zining mulohazalarini ilk bor tizimli yondashuv asosida “Тектология: всеобщая организационная наука” deb nomlangan asarida bayon qilgan va shu tariqa tizimlar nazariyasi fani yaratilishiga asos solgan. U har qanday jarayon yoki ob’ekt muayan tashkillashtirilganlik darajasiga ega bo‘lishi to‘g‘risida gipotezani olg‘a suradi va barcha xodisalarni tashkillashtirish va parchalanish jarayonlari sifatida ko‘radi: ob’ekt elementlarining integrativlik darajasi yuqori bo‘lsa, uning tashkillashtirilganlik darajasi ham yuqori bo‘ladi. A.A. Bogdanov ta’kidlaganidek, har qanday insoniy faoliyat tashkillashtiruvchi yoki tashkillashtirilganlikni susaytiruvchi bo‘lishi mumkin. Tizim qanaqa sohada bo‘lmasin, raqobatda yaxshiroq tashkillashtirilgan tizimlar zaif tashkillashtirilgan tizimlardan ustun kelishadi. Demak, yangi fan tizimlarning barcha tashkillashtirish shakllarini o‘rganishi va ulardan eng ilg‘orlarini aniqlashi lozim degan fikr tug‘ildi. Shuning uchun, elementlar va quyi tizimlarni optimal tashkillashtirish - tektologiya deb nomlangan yangi fanning bosh vazifasi sifatida ko‘rsatildi. Keyinchalik, vaqt o‘tib, 1948 yilda Norbert Viner tomonidan kibernetika deb nomlangan yangi fan yaratildi. 3 Ushbu fan mashina, tirik organizm va jamiyatlardagi jarayonlarni boshqarish qonuniyatlarini o‘rgana boshladi va murakkab tizimlarning avtomatlashtirilgan ravishda boshqarilishini ta’minlashni asoslab berishga harakat qildi. Natijada 2 Богданов А. А. Тектология: Всеобщая организационная наука. В 2-х кн. / Редкол. Л. И. Абалкин (отв. ред.) и др. – М.: Экономика, 1989. 3 Norbert Wiener (1948), Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine. New York: John Wiley & Sons, Inc. 9 avtomatlar, kompyuterlar va turli avtomatlashtirilgan tizimlar kibernetik tizimlar sifatida ko‘rila boshladi. Ammo ushbu fan boshqaruvni avtomatlashtirish bilan cheklanib qolib, o‘z izlanish ob’ektini toraytirib qo‘ydi. Masalan, korxona va tashkilot boshqarilishini, ya’ni ijtimoiy tizimlarning boshqarilishini avtomatlashtirib bo‘lmaydi, chunki ular – noaniqlik va tavakkallar sharoitida evolyusion yo‘l bilan rivojlanayotgan murakkab tizimlardir. Shuning uchun ham, kibernetika fani ko‘proq aniqlik sharoitidagi tizimlarni o‘rganadi. Nafaqat to‘liq ma’lumot talab qiladigan muammolarni, balki noaniqlik va ehtimollik sharoitida vujudga keladigan muammolarni ham yechish maqsadida yangi ilmiy yo‘nalishlar paydo bo‘la boshladi. Bular – tizimlar nazariyasi, tizimli tahlil, qarorlar qabul qilish nazariyasi, sinergetika. Lyudvig fon Bertalanfi 4 (1901–1972) murakkab tizimlar nazariyasiga birinchi bo‘lib asos soldi. U murakkab tizimlarning umumiy hususiyatlarini ta’riflashga muvaffaq bo‘ldi. U sodda va murakkab tizimlar hususiyatlarini alohida o‘rganib chiqdi. U sodda tizimlar tashqi muhitga nisbatan yopiq bo‘lishi va, aksincha, murakkab tizimlarning tashqi muhitga nisbatan ochiq ekanligini ko‘rsatib bera oldi. Tizimlar nazariyasi – aslida tizimlar to‘g‘risidagi fan, tizimli tahlil esa - tizimlarni o‘rganish metodologiyasidir. 70-yillar oxirida murakkab tizimlar nazariyasining “sinergetika” deb nom olgan yangi yo‘nalishi paydo bo‘ldi. Ushbu tushunchani 1977 yilda ilk bor mashhur olim German Xaken 5 o‘zining sinergetika fanini asoslab berishga bag‘ishlangan asarida ta’riflab berdi. Sinergetika murakkab tizimlarning ortga qaytmas dinamikasini, ya’ni evolyusisini o‘rganadi. Bunda guruhlar nazariyasi, chiziqsiz muvozanatsiz termodinamika, tenzor tahlili, ofatlar nazariyasi, differensial topologiya, falsafa, mantiq kabi fanlarining metodologik apparatidan foydalaniladi. G‘arbda tizimlar nazariyasini R. Akoff, O. Lange, R. Merton, M. Mesarovich, T. Parsons, U. Ross Eshbi va boshqalar yanada rivojlantirishdi. Rus olimlaridan V. G. Afanasev, V. M. Glushkov, V. P. Kuzmin, Yu. G. Markov, I. B. Novik, L. A. Petrushenko, V. N. Sadovskiy, M. I. Setrov, V. S. Tyuxtin, A. I. Uemov, E. G. Yudin va boshqalar tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil ilmiy yo‘nalishining rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shishgan. Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlilning ob’ekti va predmeti. Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil – tizimlarning vujudga kelishi, 4 Bertalanffy L. von (1962), General System Theory – A Critical Review // «General Systems», vol. VII, p. 1-20. 5 Haken v. H. (Hrsg.), Synergetik: Synergetics - A Workshop. Berlin: Springer-Verlag, 1977. 10 rivojlanishi, degradatsiyasi va tugatilishi, hamda ularning turlari, tuzilmalari, funksiyalari va hususiyatlarini o‘rganuvchi fan. Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fanining o‘rganish ob’ekti sifatida tizim ko‘rinishiga keltiriladigan turli ob’ekt va xodisalarni ko‘rish mumkin. Tizimlar nazariyasining o‘rganish predmeti sifatida tizim ko‘rinishiga keltiriladigan turli ob’ekt va xodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi, degradatsiyasi va tugatilishi, hamda ularning turlari, tuzilmalari, funksiyalari va hususiyatlarini ko‘rish mumkin. Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fanining metodologiyasi. Fan metodologiyasi deb fan tomonidan foydalaniladigan tadqiqot usullari majmuasiga aytiladi. Ma’lumki, tadqiqotchilar turli tadqiqot usullari majmuasidan foydalanadi. Avvalam bor, deyarli har qanday mutaxassislik fani quyidagi umumiy-ilmiy o‘rganish usullardan foydalanadi: tahlil va sintez; induksiya va deduksiya; analogiya; ajratib olish; ideallashtirish; konkretlashtirish; tasniflash; qiyoslash. Tizimlar nazariyasi va tizimli tahlil fani ham shu usullardan, albatta, foydalanadi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|