O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Organizmnin’ sensorlıq sistemaları.
- 4. Akkonodatsiya qubılısı.
- 6. Alıstan ha’m jaqınnan ko’riwshilik.
- 7. Jaqtılıqtı ha’m ren’lerdi ajırata biliw.
- 10. Ko’riw ha’m esitiw analizatorının’ jas da’irine baylanıslı hızmetlerinin’ o’zgeriwi ha’m olarda ushırasatug’ın ha’r-qıylı keselliklerdin’ aldın alıw.
- 2. Garmonlardın kasiyeti.
- 3. İshki sekretsiya bezlerinin’ fiziologiyalıq a’xmiyeti.
|
Tayanısh tu’sinikler: informatsiya, qabıllaw, sensorlıq sistemalar, ko’riw, esitiw, akkomodatsiya, alıstan ha’m jaqınnan ko’riwshilik, jaqtılıq, ren’ler, ishki qulaq, ko’z ha’m qulaqtın’ du’zilisi.
Bizdi korshag’an ortalıqtın’ xarkıylı tasirlerin biz arnawlı seziu organları arkalı kabıllaymız ha’m olarga analiz jasaymız. Sonlıqtan seziu organlarının’ tiykargı xızmeti bizdi korshag’an ortalıqtın’ jag’dayın olardın’ ozgerisine ha’m bizin organizmimizdin’ ozinde bolıp atırgan ozgerisler tuwralı xabardı bizin bas miyimizge jetkerip beriu bolıp tabıladı. Organizmnin’ kuramalasıp rawajlanıu dawamında onda arnawlı seziushi kletkalardın’ jıynılgan orınları payda boladı. Bunday orınlarga nerv kletkaları koplep toplanıp olar retseptorlar degen at algan. Bul retseptorlardın’ orayga umtılıushı nerv jolı bolıpol bas miyi menen baylanısıp bas miyinin’ arnawlı orınlarında xar kıylı retseptorlardan kelip tusken nerv impulsların kabıllawshı orınlar payda bolgan. Sırtqı tasirlerdi seziu ushın birinshiden retseptor, ekinshiden orayga umtılıushı nerv jolı ushinshiden bas miyi ha’m yarım sharlar kabıg’ı normal xızmet etiui kerek. Bul ush sistemanı İ.P.Pavlov analizatorlar dep atadı ha’m olardın’ bir- biri menen baylanıslı turde jumıs isleytugınlıg’ınatap korsetti. Analizatorlar xazirgi waqıtta bir neshe gruppalarga bo’linedi. 1. Koriu. 2. Esitiw. 3. Xareket analizatorı. 4. Vestebulyarlıq analizator. 5. İyis seziw analizatorı. 6. Da’m seziw analizatorı. 7. Qabıllaw analizatorı (vospriyatie)
Bul analizatorlardın’ xar biri ozinin’ atkaratugın xızmetlerine iye. Birak olardın’ barlıg’ına xarakterli narse olardın 1. retseptorlardan 2. o’tkeriushi nerv jolınan 3. miy bo’limi ha’m miy kabıg’ı bo’liminen turatugınlıg’ı Sonlıqtan organlarının’ yamasa analizatorlardın’ atkaratugın xızmetlerin ha’m olardın’ jas ozgesheligine baylanıslı ayırmashılıg’ın biliu xar bir pedagigtın’ tiykargı uazıypalarının’ biri bolıp esaplanadı.
Bas miyi ulken yarım sharları kabıg’ına organizmnin’ barlıq retseptorlarının’ nerv impulsı kelip tusedi. Bul impulslerdı ulken yarım sharlar kabıg’ına jetkerip beriushi stantsiya xızmetin talanus ha’m og’an jakın jaylaskan afferentlii nerv jolının’ bo’limleri atkaradı. Ulken yarım sharlar kabıg’ının’ afferentnli nerv jolının’ impulsleri kelip tusiushi bo’limin İ.P.Pavlov analizatorlardın’ oraylıq bo’limleri dep ataydı. Analizatordın’ oraylıq bo’limleri yamasa (korkovoe predstavitelstvo) bir-birine jakın jaylaskan. Miy kabıg’ının’ oraylıq analizatorlar jaylaskan bo’limleri ulken yarım sharlar bo’liminin’ sensorlıq zonaları degen at algan. Sensorlıq zonalarga koriu, esitiw, dam seziu, iyis seziu, retseptorlanınan impulslar kelip tusedi ha’m olar bas miyinin’ ulken yarım sharlar kabıg’ının’ usı bo’liminde analizlenedi.
Koz seziu organlarının’ tukide en axmiyetli organ bolıp esaplanadı, Balalardın’ oynaw, okıu ha’m miynetke uyreniw protsessinde koriu en axmiyetli orındı tutadı. Sebebi koz, koriu arkalı adam zattın’ turin tusin uakıyanın’ tasıu korinisin, ozgeriuin biledi. Ko’zdin’ duzilisi: koz alması ush bo’limnen turadı. 1. Sırtqı. 2. Ortangı. 3. İshki bo’limlerden. Koz alması sırtına ak kabıq yamasa sklera menen kaplag’an. Sklera ak tuske iye bolgan tıg’ız tutastırıwshı tkannan turadı. Skleranın’ ortasında tesik bolıp, ol arkalı koriu nervi otedi. Skleranın’ aldıngı bo’limi doensleu bolıp ol moldir, koz karashıg’ın payda etedi. Skleranın’ ishki bo’limi kozdin’ ekinshi kabatın’ payda etip – onda kan tamırları jaylaskan. Koz karashıg’ında jaaylaskan bulshıq etler onın’ qısqarıwın retleydi. Kozdin’ karashıg’ının’ artında xrustalik jaylasadı. 21 Kozdin’ ishki baslıg’ı moldir suyıqlıq bolgan ayna sıyaklı zat penen tolgan, ol jaktılıqtı sezdiriu xızmetin atkaradı. Kozdin’ en ishki kabatı sechatka dep atalıp ol juda kuramalı kurılıska iye bolıp esaplanadı. Bul bo’limde 10 kabattan turıwshı kletkalar jaylaskan. Bul kletkalardın’ ishinde en axmiyetlisi kolbochka ha’m palochka kletkaları bolıp esaplanadı. Kozdin’ ayrım shetleri rogovitsa xrustalik ha’m ayna sıyaklı dene fizikalıq jaktan optikalıq sistema bolıp ol jaktını jıynawshı ha’m onı spidarleushi xızmetti atkaradı. 4. Akkonodatsiya qubılısı. Adam bir waqıttın’ ozinde xar kıylı ortalıqta turgan zatlardı onın’ koriu mumkinshiligine iye emes. Zattı tolıq koriu ushın, sol zattan shashırap kaytkan luch koz sechatkasına tolıq jıynalıwı kerek. Kozdin’ xar kıylı aralıqta turgan zatlardı tolıq koriu ushın iykemlesiushi akkonodatsiya protsessi dep at berilgen. Akkonodatsiya protsessi kozdin’ kirpik bulshıq etlerinin’ retseptorlıq qısqarıwına tiykarlangan. Akkonodatsiya uaktında xrustaliktin kriviznası jaktılıqtı sındırıwshı kush ulkeyedi sebebi onı kolemi bulshıqe etlerdin’ qısqarıwı na’tiyjesinde ozgeredi. Jastın’ osiui menen kozdin’ akkonodatsiya protsessi tomenleydi, na’tiyjede kozge jakın turgan zatlardı onın’ koriu mumkinshiligi tomenleydi. Bunday jag’day kartayıuga baylanıslı bolgan alıstan koriushilik dep ataladı. Jaska baylanıslı bunday jag’daylar arnawlı linzalar koyılgan ochkiler kiyiu menen tolıqtırmadı.
Koz ha’m putkil koriu analizatorı zatlardı koriu, olardın’ birin ekinshisinen ulken kishiligi, tur tusi, forması, razmeri, olardın’ jaylaskan aralıg’ın ha’m olardın’ xareket etiu bag’darga bildiriushi analizatorlar bolgan esaplanadı. Korip atırgan zatlardın’ ishinde en mayda bo’limlerin anıq ajırata biliu bul koriudin’ anıqlı bolıp esaplanadı. Tunde kozdin’ anıq koriu ukıplılıg’ı tomenleydi. Adamlarda kozdin’ anıq koriu mumkinshiligin tekseriu ushın arnawlı tablitsalardan paydalanadı. Bunday tablitsalarga xar kıylı xaripler ha’m suwretler xar turli razdellerde salıngan boladı. Kozdin’ koriu mumkinshiligi ballarda ulken adamlarga karag’anda bir-neshe ese kerekli.
Jakınnan koriushi adamlarda zattın’ sawleleniui kozdin’ sechatkasında emes, al onın’ aldında otedi, natijede bunday adamlar zatlardı onın’ kore almaydı. Jakkınnan koriushiliktin payda bolıu sebeplerine koz almasının’ juda teren bolıwı bolıp esaplanadı. Alıstan koriushilik: bulda koz almasının’ oyıg’ının’ juda qısqa bolıwına baylanıslı payda bolatugın protsess bolıp esaplanadı. Bunda zattın’ sawleleniui sechatkada eki, al onın’ artında boladı. Usıgan baylanıslı zattın’ kozde sawleleniuinde nur kozdin’ oraylıq ayıqshasına juda jıynalgan xalda tusedi natijede adam zattı tolıq kore almaydı. Alıstan koriushi adamlar eki jag’ı dones ochkiler kiyedi. Bunday ochkiler xrustaliktin jıynawshı kushin kusheytedi na’tiyjede zattın’ sawleleniui kozdin’ setchatkasına tusedi. Bunnan 100 jıl burın Eranan ozinin’ “Jakınnan koriushiliktin” kelip shıg’ıwına mekteptin tasiri degen miynetinde tomengi klass okıushılarına karag’anda jokargı klass okıushılarında jakınnan koriushiliktin kop ushırasatugınlıg’ın aytkan ha’m onın’ klasstan-klasska jokarılawda kobirek payda bolatugınlıg’ın korsetken. Xazirgi waqıtta fiziologiya institutının’ ha’m SSSR pedag’ogının’ akademiyasının’ mag’lıumatına karag’anda birinshi klass okıushıları arasında jakınnan koriushilik 7-8% tutsa, ol jokargı klasska 7-8 klasslarda olardın’ sanı 16% jokarılaytugınlıg’ın anıqlanadı. Sonlıqtan okıu jag’dayına baylanıslı payda bolatugın jakınnan koriushiliktin aldın’ alıu ushın gigienalıq korsetpeler kennen tusindiriliui kerek. Bunday korsetiuge klass ishinin’ tazalıg’ı, tolıq jaktılanıwı, okıu orınlarına tiykarlangan mebeller menen uskeneleniui ha’m sabak aralıq dem alıslardı durıs sholkemlestiriuler kerek. Kopshilik ilimpazlardın’ anıqlawına karag’anda jakınnan koriushiliktin tiykargı sebeplerinin’ biri ochki nasilden- nasilge beriushiliginde dep esaplanadı. Jakınnan ha’m alıstan koriushiler jag’dayıları payda bolganda balalardı kishkene bolıwına karamastan arnawlı ochkiler kiyiuge uyretiu kerek. Bul jag’day jastın’ ulkeyiui menen kozdin’ koriu fokus aralıg’ının’ jaksı bolıwına alıp keliuge jardem etedi.
Kozdin’ setchatkası jakınnan kabıllawshı kletkalar bolgan palochkalar ha’m kolbochkalar menen tamiyinlengen. Adam kozinin’ setchatkasında 130 mln. palochka nitkaları jaylaskan. Olar kalbochka kletkalarına karag’anda sanı jag’ınan 7 mln. ga artıq. Kozdin’ jaktılıqtı seziu jlementleri bir tegis jaylaspag’an. Palochka kletkaları, setchatkanın’ erkeklerinde jaylaskan bolsa kolbochka kletkaları setchatkanın’ ortasında jaylaskan. Kozdin’ jaktıga en titirkendirgish bolıp setchatkanın’ sarı tochkası ha’m kozdin’ en tupki oyıqshası esaplanadı. Setchatka kletkalarının’ ishinde kolbochka kletkaları jaktılıqtı ha’m zattın’ tur-tusin ayırıwshı kletkalar bolıp esaplanadı. Palochka kletkalarının’ xızmetini buzılıwı tikarında, belgili kesellik “tawıq koz” keselligi payda bolıp esaplanadı. Bunday kesellik penen awırgan adam kundiz jaksı koredi, al tunde xesh narse kore almaydı. Tsvet - bizdi korshag’an barlıq zatlar ozlerine ten ayırmashılıqka ha’m tur-tusine iye. Setchatkanın’ tur-tusi ayırıwshı kletkaları bolıp kolbochka kletkaları xızmet atkaradı. Sebebi palochka kletkaları zattın’ tur-tusin kabıllay almaydı. Sonlıqtan adam turide palochka kletkalarının’ jardeminde zatlardı korgende olardın’ tur-tusin ayıra almaydı, ha’m barlıq zatlar bizge birdey tuste korinedi. Ayırım adamlarda kozdin’ putkilley yamasa tomen darejede turlerdi bir-birinen ayırıwshılıg’ı payda boladı. Bunday adamlardı daltonizm keselligi menen awıratugın adamlar dep ataydı. Daltonizm keselligi menen awıratugın adamlar kızıl tusti ajırata-almaydı. Bul kesellik asirese er adamlar arasında kop tarkalgan. Jaslardı professiyalıq tanlawda usınday keselliklerdin’ bar-joklıg’ın tekseriu ushın olardı aldın’ ala tekseriulerden otkeredi. Bunday jumıslar asirese shoferlar, mashinistkalar, letchikler, tayarlaytugın okıu orınlarında kennen jurgiziledi. Zatlardın’ tur-tusin jaırata biliu adamnın’ turmıs mutajlıq xar turli rendegi zatlar jay jag’ınan turadı. 22 Adamda rendi ayırıw 3 aylıq dawirinen baslanıp 7-9 aylıq rawajlanıu dawirinde bala kop turge iye bolgan asirese, kok, jasıl, kızıl ha’m kop turlerdi bir-birinen tolıq ajırata alıu darejesine jetedi. Jastın’ ulkeyiui menen balalarda zatlardın’ formasın ajırata bilik mumkinshiligi bolmaydı, bunday mumkinshiligin olarda sol zattı bir-neshe ret korgennen keyin ha’m uslag’annan keyin payda boladı. Zatlardın’ kag’azdag’ı suwreti boyınsha olardın’ formasın esleu biliu balalarda 3-jastan baslap payda boladı. Zatlardın’ formasın ha’m olardın’ tur-tusin bir-birinen ajırata biliu jas balalardın’ jas ozgesheligine ha’m olardın’ kozindegi setchatka kletkalarındag’ı yodopsin zatının’ kobeyiune baylanıslı. Adamlarga 27-30 jaska shekem zatlardın’ tur-tusin bir-birinen ajırata biliu kusheyip baradı, al 30 jastan keyin tamenleydi. Ak renge iye bolgan zatlarda bir-birinen ayra biliu protsessinde jastın’ ulkeyiui menen kusheyedi. Asirese 12-13 jasta kız balalarda, al 15-16 jasta er balalarda kushli boladı. 15-16 jastan keyin koozdin’ renlerdi ajırata biliu ukıplılıg’ı eki jınıs uakillerindede birdey rawajlanadı. 8. Esitiw analizatorı. Kulak tiykarınan eki xızmetti atkarıwshı organ. 1. Esitiw. 2. Denenin’ ten salmaklılıg’ın saklaw. Qulaq u’sh bo’limnen turadı: 1. Sırtqı kulak og’an kulak kalkanı ha’m esitiw tesigi kiredi. 2. Ortangı kulak, bugan baraban perdesi ha’m ush esitiw suyegi kirip olar ba’ri sheke suyegi ishinde jaylasadı. 3. İshki kulak - bul esitiw organının’ en axmietli bo’limi bolıp esaplanadı. İshki kulakta sesti esitiw ha’m danenin’ ten salmaklılıg’ına saklaw organları jaylasadı. Esitiw organı sesti kabıllaydı ses, bul xawanın’ taskanı bolıp, ol esitiw organın’a belgili bag’ıtta kelip jetedi. Sestin xar turli bolıwı shan xawa tolkınının’ xar kıylı ozgeriuine baylanıslılıg’ıda, usıgan baylanıslı esitiw organın’a xar kıylı sesler kelip jetedi. Ses ulıuma eki gruppag’a bo’linedi. 1. Muzıqa sesti. 2. Kadimgi shawkım, yamasa ses, xarkıylı shawkım. Sestin turliligi, xawanın’ tolkın tezligine baylanıslı ozgeredi. Kattı shıgatugın sesler, kushli esitilip olar natijede jenishke sesler dep ataladı. Esitiw organın’a baylanıslı adam sestin shıg’ıu ornın’ ha’m onın’ bag’ıtın’ anıqlay aladı. Sestin bag’darın biliu eki kulaktın’ ten esitiw mumkinshiligine tiykarlangan. Eger adamnın’ bir kulag’ı esitpese ol sestin kaysı bag’ıttan shıg’ıp turganın’ bilmeydi, onı anıqlaw ushın ol daslep basın jan-jakka bura baslaydı. Balalarda ishki kulak rawajlanbag’an xalında tuıladı, usıgan baylanıslı olar 4-5 jaska shıqkansha danesinin’ ten salmaklıg’ın saklaw ukıplıg’ıgına onsha uyrenispeydi. Birak olarda ten salmaklılıqtı saklaw apparatı yamasa vestibulyarnıy apparat, ulken adamlardag’ıday jaksı rawajlangan xalında boladı. Jas balalarda aralıqtı anıqlaw ha’m og’an orientler jasaw jetispeydi sonlıqtan olar denesinin’ ten salmaklılıg’ın jaksı uslay almaydı. Balalar jaksı esitedi bugan mısal retinde minanı aytıuga boladı. 32 xaptelep ana organiziminde rawajlanıp atırgan bala sırtqı seslerdi esite aladı. Tuılar aldında bala sırtqı seslerge juwap retinde denesin xareketke keltiredi yamasa kıymıldaydı. Jana tuwılgan balalar kushli osiuge refiktorlıq reaktsiya tiykarında juwap kaytarıp denesin jıyıradı. ha’m mimikalıq bulshıq otlerin qısqartadı. Birak tuwılgannan keyin 1-2 kunlik waqıt ishinde bala juda tomen sestedi. Ol kushli seslerge xesh kanday juwap reaktsiyasın payda etedi. Bul jag’day balanın’ tuwılıu uaktında kulak ishine ayırım suyıqlıqlardın’ kirip kalıwı sebepli payda boladı. 7-8 kun otkennen keyin bala sırtqı seslerge baylanıslı shartli refleks payda etedi. 3-aylıq rawajlanıu uaktında balalar seske kozin kısıu menen juap reaktsiyasın kaytaradı, 6 aylıq uaktında seslerdi tanlap og’an belgili darejede keuil bo’liu mumkinshiligine iye boladı. Adamlarda esitiw protsessi temperaturanın’ kushli ozgeriuinde ha’m kushli sesler tasir etkenin’de buzılıwı mumkin. Jas balalarda kobinese baraban perdesinin’ buzılıwı, ortangı kulaktın’ xızmetinin’ ozgeriui kopshilik awır awırıwlardan keyin payda boladı. Bunday awırıwlarga kor, skarlatina ha’m gripptin turleri kiredi. Kopshilik jas ballarda esitiwdin’ buzılıwı kop antibiotik darider alıudan son payda bolıwı mumkin.
Turmısımızda ushırasatugın xar kıylı koz ha’m kulak awırıwlarının’ aldın’ alıudın’ biri koz ha’m kulaktın’ gigienalıq jaktan taza uslaw bolgan esaplanadı. Xar kıylı koz awırıwlar kopshilik jag’dayda okıu protsesslerinde payda bolıwı, onın’ ushın klasstın’ ishinin’ tazalıg’ı, jaktılıg’ı klass perdelerdin’ doskalardın’ durıs koyılıwı ulken axmietke iye. Okıu arası pererıvtı durıs sholkemlestiriu, okıushılarda okıu protsessine baylanıslı payda bolatugın koz awırıwı keselliklerinin’ aldın’ alıuda ulken axmietke iye. Koz awırıwlarının’ aldın’ alıu ha’m olardı emleude xar kıylı shınıg’ıular otkeriu axmiyetli. Kozdin’ kitap okıu yamasa kandayda bir is penen uzak waqıt shugıllanganda sharshaw protsessi payda boladı. Bul protsesstin baslanıwı kozdin’ tez-tez jumulıu menen belgilenedi, sonlıqtan kozdin’ sharshatıuga alıp keletugın jumıslardı uzak waqıt uzliksiz isleuge bolmaydı. Kulaktın’ tazalıg’ının’ tiykarı bolıp onın’ ishki bo’limin tazalaw esaplanadı. Sebebi onın’ ishki bo’liminde may siyaklı jabıskan kukirtli zat payda boladı, ha’m esitiw tesigin piteydi. Na’tiyjede kulak jaman esitiw darejesine tusip kaladı. Bul zatlardan kulaktı tazalag’anda jumsak zatlardan paydalanıu kerek. Bul kulak perdesinin’ zalelleniuine tiykar boladı. Klassta tomen esitetugın balalardı aldıngı partalarga otırgızıu ha’m olarga ayrıqsha keuil bo’liu kerek.
1. Retseptorlardın’ axmiyeti kanday? 2. Titirkendirgishler tasirin kabıllawına baylanıslı retseptorlar kanday gruppalarga bo’linedi? 3. Retseptorlardın’ iykemlesiushiligi nenin’ tiykarında iske asadı? 4. Palochka (tayaksha) ha’m kolbochka retseptorlarının’ xızmetleri kanday?
23 5. Kozdin’ ha’m kulaktın’ duzilisleri kanday? 6. İyis seziu retseptorı kanday orında jaylaskan ha’m iyis kalay kabıllanadı? 7. Taktillıq, temperaturalıq ha’m mexanikalıq tasirler kalay kabıllanadı? 8. İ.P.Pavlov pikiri boyınsha analizator degenimiz ne? 9. Analizatorlardın’ miy bo’limi xızmetlerinin’ axmiyeti kanday? 10. Analizatorlar kanday turlerge bo’linedi?
1. M.A.Ajibekov, T.B.Eshanov “Adam ha’m xayuanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” Nokis, 1998. 2. A.D.Nozdrachev “Obshiy kurs fiziologii cheloveka i jivotnıx” v dvux chastyax “Vısshaya shkola” Moskva, 1991. 3. A.B.Kogan “Fiziologiya cheloveka” I-II chasti “Vısshaya shkola” Moskva, 1984. 4. A.D. Nozdrachёv. M.P.Chernısheva. Vistseralnıe refleksı. L. 1989 5. A.D.Nazdrachёv. Fiziologiya vegetativnoy nervnoy sistemı. L. 1983 6. O.G. Baklavatjyan. Tsentralnıe mexanizmı gemeostaza. Chastnaya fiziologiya nervnoy sistemı. L.1983 s.216- 312.
VI – Bap: İShKİ SEKRETsİYa BEZLERİ FİZİOLOGİYaSI Reje 1. İshki sekretsiya bezlerine ulıwma sıpatlama. 2. Garmonlardın’ ka’siyeti. 3. İshki sekretsiya bezlerinin’ fiziologiyalıq ka’siyeti. 4. Garmonlardın’ payda bolıuının’ retlesiwi. 5. Gipofiz ha’m onın’ garmonları. 6. Qalqan sıyaqlı bezi garmonları, olardın’ fiiziologiyalıq a’xmiyeti. 7. Askazan astı bezi parmonlarının’ a’xmiyeti. 8. Bu’yrek usti bezi garmonları a’xmiyeti. 9. Jınıs bezleri garmonları a’xmiyeti.
bu’yrek u’sti bezi, jınıs bezleri, biologiyalıq aktiv zatlar, aralas bezler, sırtqı sekretorlıq bezler, ishki sekretorlıq bezler, garmonlardın’ qa’siyeti.
Organizmdegi barlıq bezlerdi ulken eki gruppag’a bo’lip u’yrenemiz. Birinshi gruppag’a arnawlı tutikshelerine iye ha’m payda etken suyıklıg’ın belgili bir organ ishine yamasa organizmnen sırtg’a bo’lip shıg’arıwshı bezler kirip, olardı sırtkı sekretsiya bezleri dep ataymız. Olar garmon payda etpeydi. Ekinshi gruppa bezler arnawlı tutikshelerge iye emes, payda etken garmonları tikkeley tkan aralıg’ı kuwıslıg’ı ha’m onnan qang’a jetkerip beriwshi bezler, olardı xaqıyqı ishki sekretsiya bezleri dep ataymız. Bul bezler endokrin bezleri dep atalıp, ol tek g’ana garmon payda etedi ha’m xa’r qıylı bolimlerinde jaylasadı. İshki sekretsiya bezleri teri kabatınan ha’m nerv tkanlarınan payda boladı. Garmon sozi - xa’reketke keltiremen, qozdıraman degen ma’nisti bildiredi. Onı birinshi ret 1905 jılı anglichan fiziologiyaları. Bilio ha’m Sebermit ashqan. Garmonlar eki tipke kiriushi ishki sekretsiya bezleri ta’repinen payda boladı. Birinshi aralas xızmet atqarıwshı yag’nıy ishki ha’m sırtkı sekretorlıq xızmet atqarıwshı bezler, bularg’a jınıs bezleri ha’m askazan astı bezi. Eger jınıs bezi jınıs kletkaların payda etse, onda onı arnawlı organı ishine bolip shıg’aradı. Sırtqı sekrotarlık xızmetin atqaratwg’ın bolsa, al jınıs garmonın payda etse, onda onı qang’a bo’lip shıg’aradı, ishki sekrotarlık xızmetke atqaratug’ın boladı. Ekinshi gruppa - xaqıyqıy ishki sekrotarlıq bezler. Bularg’a - gipofiz, epofiz, qalqan sıyaqlı bez, qalqansha bez 2 zob bezi ha’m buyrek usti bezleri kiredi. Garmonlar joqarı biologiyalıq aktivlikke iye ximiyalıq birikpeler bolıp esaplanadı. Sonlıqtan olar juda’ az mug’darda organizmde u’lken fiziologiyalık ozgerisler payda etedi. İshki sekretsiya bezleri xızmetide vegetativlik nerv sisteması menen retlenedi.
Garmonlar tomendegi a’xmiyetli ka’siyetlerge iye: 1. Aralıqtan ta’sirleniw. 2. Qatan spitsifikalıq ta’sir etiw ukıplılıg’ı. 3. Jokarı biologiyalıq aktivliligi. Aralıqtın ta’sir etiwine tomendegi mısallar keltiriledi. Mısalı: Bas miyi bag’anasında jaylasqan gipofiz bezinin’ payda etken garmonı organizmnin’ basqa boliminde jaylasqan menen qalqan sıyaqlı bezinin, buyrek u’sti bezlerinin’ xızmetine ta’sir etedi. Mısalı: Nashar jınıs garmonları ma’yeklikte payda bolıp, olar su’t bezlerine, matkanın xızmetine ta’sir etedi.
24 Organlardın’ ha’m tkanlardın’ garmonlarg’a reaktsiyası qatan spetsifikalıq ozge sheliklerge iye. Mısalı: gipofizdi alıp taslasaq, organizmde osiw protsessi toqtaydı. Bunı basqa biologiyalıq aktiv zatlar ornına keltire almaydı. Garmonlardın’ joqarı biologiyalıq aktivligi olardın’ oz dosının’ ozi organizmde kushli ozgeris payda etetug’ınlıg’ı menen belgili boladı. Garmonlardın’ organizm xızmetlerine ta’siri quramalı. Olar zat almasıwga, osiw ha’m rawajlanıwg’a, tkan ha’m kletkalardın’ differentsiyasına ha’m basqada xızmetlerine tikkeley ta’sir jasaydı. Garmonlardın’ ta’sir etiw mexanizminde juda’ quramalı organizmde zat almasıwg’a, osiw ha’m rawajlanıw xa’reketlerine garmonlar nerv sistemasının’ iskerligi menen birgelikte ta’sir jasaydı. Olar fermentlerdin’ aktivliligin kusheytiw ha’m pa’seytiw ukıplılıg’ına da iye. 3. İshki sekretsiya bezlerinin’ fiziologiyalıq a’xmiyeti. Garmonlar organizm xızmetlerin retlewde integratsiyalawda qatnasadı. Quramalı duziliske iye bolgan organizm xızmetleri eki turli jol menen retlenedi. Birinshi - nervlik, ekinshi - gumorallık. Bul eki mexanizmde bir-biri menen tıg’ız baylanıslı. Sonlıqtan xa’zirgi waqıtta nervlik ha’m gumorallıq retlew dep ataladı. Nerv sistemasının’ retlewshilik xızmeti tiykarında ishki sekretsiya bezlerinin’ xızmeti retlenedi. Tap usınday jagday yamasa ta’sir etiw ishki sekretsiya bezleri payda etken garmonlar ta’sirinde de baslı garmonlar qan arqalı birigip nerv sistemasının’ iskerligine ta’sir jasaydı. Garmonlar ta’sirinde organizm ortalıqtın’ ozgerisli ta’sirlerine iykemlesedi, organizmnin’ ozinde payda bolg’an ozgerislerde garmonlardın’ ta’sirinde ozgerissiz ushıraydı, xam onan organizm iykemlesedi. Garmonlar organizmde payda bolg’an ozgerislerdi ka’lpine keltiredi. Mısalı: qan quramında glyukoza mug’darı kemeyse. Bu’yrek usti bezlerinin’ payda etken adrenalin garmonı qang’a ko’p bo’linip shıg’ıp, bawırda gliko-gekoliz qubılısın kusheytedi. Na’tiyjede qanda glyukoza mug’darı kobeyedi. Solay etip garmonlardın’ organizmdegi fiziologiyalıq xızmetlerine tiykarınan: zat almasıw, organizmnin’ ishki ortalıg’ının’ quramı ha’m qasiyetin turaqlı saqlawg’a qatnasıw bolıp esaplanadı. Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|