' ~ в q \s s» «sharq» nashriyot-matbaa

T u g 'o n la r, sh a h id la r, qurbon b o ‘ld in g iz  
A z i z x a lq uchun to rtish q o n d a ...
Shu k u n i d u v -d u v gap bo‘ldi: N osir 
m axsum ni bosm achilar o‘ld irish g an em ish; 
o‘n u c h ta qizil soqchi so ‘yilibdi; b u la r 
o‘ttiz ikki kishi ekan...
N osir m axsus sh ah ard a m ash h u r mual- 
lim lardan bo‘lib, Taroqchilikda k a tta la rg a
m aktab ochganini esh itg an , u n ing soqol- 
mo‘ylabi “talab a”la ri B irinchi may namo- 
yishiga duxovoy m uzika chalib chiqqanini 
ko‘rg an edim.
E rtasig a tu sh g a yaqin P o‘latjo n domla 
b u tu n in te rn a tn i bo‘y sira qilib Jom ega olib 
bordi. Ko‘chalarga, Jom e va u ning atro fi- 
ga odam sig ‘ishm as edi. M otam m arosim i- 
ga sh ah ard ag i ham m a m a k tab lar, in te r- 
n a tla rn in g talab alari, m eh n atk ash lar itti- 
foqi qora len ta bog‘langan qizil bayroqlar 
ko‘ta rib kelgan edi. Q urbonlar Jom ening 
sahniga qo‘yilgan ekan, bizning in te rn a t 
orqaroqda tu rib qoldi. Q urbonlar qo‘yilgan 
yerda y ig ‘i-sig ‘i, dod-faryod.
K im n in g d ir b alan d to v u sh i y an g rad i. 
Motam m itin g i ochildi. Jim lik hukm su rd i. 
Bu jim lik d a avval bosiq, k ey in q iz g ‘in 
n u tq la r esh itila boshladi.
Shu choq orqam izda tu rg a n m aktabning 
keksa m uallim i bizning P o‘latjo n domla 
bilan gaplashib qoldi va shivirlab fojianing 
ta fsilo tin i gapirib berdi.
180
NATLIB.UZ

---

B u la r N o sir m ax su m b o sh liq , q ish lo q
sho‘rosiga saylov o‘tk a zg an i C hilgijiydaga 
chiqishgan ekan. Saylov o 'tib d i. Saylovdan 
keyin osh to rtilib d i. Oshga giyoh solingan 
e k a n , osh y e g a n o d a m la rn in g h am m asi 
tirra k d a y qotib qolibdi. S hunda qishloqni 
bosm achi bosibdi-yu, N osir m axsum boshliq 
ham m a q u rb o n la rn i q ilich d an o ‘tk a zib d i. 
K e k s a m u a llim Q u lm a t d e g a n s o q c h i 
to ‘g ‘risid a ko‘proq gapirdi. Qulm at saylov 
m a jlis id a k o ‘p ro q g a p ir g a n e k a n m i yo 
bosm achilar sh a’niga b ir nim a degan ekanm i, 
u n ing avval tilin i kesishibdi, keyin qiblaga 
orqasini o‘girib, bo‘ynidan so‘yishibdi. Bu 
Q u lm a t k im e k a n , d e s a m , o ‘r t o g ‘im
M am ajonning d ad asi ekan! Men b eix tiy o r 
q u rb o n lar tom onga q aradim , lekin Mama- 
jonni ko‘rm adim . Q urbonlar dafn qilinayot- 
ganda biz qabrdan yana ham uzoqda qoldik. 
M iltiqlar otildi. M arsiyalar o‘qildi.
Men o‘sha kuni kechqurun M amajonni 
ko‘rg a n i, ko‘ngil so ‘ra g a n i u n in g uyiga 
borm oqchi bo‘lib P o‘latjon dom ladan javob 
s o ‘ra d im . P o ‘la tjo n d o m la m e n in g bu 
niyatim dan x u rsan d bo‘lib, yonim ga besh 
bolani qo‘shib berdi. Q ipchoqariqqa bordik. 
Qiyshiq ko‘cha eshigi oldi va yo‘lning ikki 
to m o n in i odam tu tib k e tg a n , b u la rn in g
ichida qizil soqchilar ham ko‘rin a r edi. 
Odamga liq to ‘la kichkinagina hovlichaga 
kirolm adik. P astak k in a, g ‘orga o‘xshagan 
qorong‘i uydan dod-faryod e s h itila r edi. 
M am ajonni topolm adik, eshik oldida biron 
soat tu rib qaytdik. E rtasig a o‘zim yakka 
b o rs a m odam b i r oz s e p s i l i p t i , le k in
181
NATLIB.UZ

---

M amajonni yana ko‘rolm adim . B ir necha 
kundan keyin uni o‘z qishlog‘i Bog‘donga 
ketganini eshitdim . Shu-shu M amajon bilan 
boshqa ko‘risholm adim . Shu voqeadan keyin 
ayam cho‘p-ustixon bo‘lib ketdi, dadam ning 
task in -tasalli berib aytgan g ap lari unga kor 
qilm as edi. Ayam b ir h a fta «M andalak»ka 
borm ay qo‘ydi, yana bora boshlaganidan 
keyin ishga alahsib, xotin-xalaj bilan bo‘lib 
bir oz ovundi, rangi kirganday bo‘ldi.
Bir payshanba kuni uyga kelsam , ayam 
meni juda xursand qarshi oldi:
— Qonxo‘r gum don bo‘libdi-ku! Do‘zaxda 
ko ‘zid an u q u lo g ‘id a n alan g a ch iq ad ig an
bo‘libdi-ku! Qon kim larni tutm aydi!
Men tushunolm adim .
— H ali eshitganing yo‘qmi? Nim a yangi 
xab ar bo‘lsa a w a l «M andalak»ka keladi 
o‘zi. «M andalak»da duv-duv gap. E rgash 
qo‘rboshini b ir kam pir doskalla bilan chopib 
tashlabdi. E rgash o‘sha kam pirning b itta y u
b itta o‘g ‘lini otib tashlagan ekan. K am pir 
arzga boribdi. E rgash «ayt arzingni» degan 
ekan, kam pir paranjisining tagidan doskalla 
chiqaribdi-yu, «mana arzim , m ana arzim » 
deb kallasiga uraveribdi.
Men bu gapga uncha ishonm adim , lekin 
ayam ning jon-jahoni yorishgan, go‘yo b u tu n
bosm achilarning joni E rgashda-yu, Ergash 
o‘lishi bilan ham m asi qirilib ketganday edi. 
S hundan keyin u n g a dadam ning task in - 
tasallisi kerak bo‘lm ay qoldi.
Shundan keyin, haqiqatan, bosm achilar 
haqida h a r xil x ab arlar kela boshladi: falon 
qo‘rboshi qo‘lga tushibdi; falon qo‘rboshi
182
NATLIB.UZ

---

h u k u m a tg a y a ro g ‘-aslahasini to p sh irib d i; 
falon qo‘rboshi y ig itla ri bilan tog* ora- 
lig ‘ida ketayotgan ekan, ko‘chki bosib qolib­
d i... Lekin, shu bilan b irg a uzoq qishloqlar- 
da ja n g bo‘lg a n i, bosm achilar qishloqni 
talag an i, qishloq sho‘rosiga o‘t qo‘ygani, 
qo‘rb o sh ila r b ir-b irin i o‘ld irg a n i haqida 
ham x ab arlar kelib tu r a r edi. Sharqiy Bu- 
xoroga T urkiya poshsholaridan A nvarbek 
kelgan em ish, degan gap ham chiqdi.
B ahor k irg an d a in tern atim iz «Kommuna 
m aktabi»ga aylanib, butxonaning oldidagi 
b ir boyning ju d a ham kattak o n im oratiga 
ko‘chdi. Im orat b u tu n m ahallani egallagan, 
ic h k a ri boshdan-oyoq m evazor bog* edi. 
M aktabga ask arlik d an bo‘shagan B isirov 
degan b ir ta ta r y ig it m u d ir bo‘ldi. Tosh- 
k e n td a n ik k ita m u allim , ik k ita tu ta s h - 
m urabbiya keldi.
Im orat va bog* ne ahvolda edi. Bisirov 
domla h a r kuni darsdan keyin o‘zi bosh 
bo*lib talab a va m uallim larni ishga solar, 
darsx o n a va yotoqlarni to z a la ta r, bog‘ni 
ch o p tirar, g u llar e k tira r edi. Klub ochildi. 
M uallim larim iz iona qilgan 
k itoblardan 
kutubxona tashkil etishdi.
K lubda yangi sh arq iy lar o‘rgandik. May 
bayram iga tayyorgarlik ko‘rdik.
May a ra fa s i k u n i ham m am izga yangi 
fo rm a b e rild i. E rta s ig a b o ‘y s ira b o ‘lib, 
sharqiy maqomiga qadam tashlab namoyish- 
ga chiqdik. Yangi form a ya yangi shar- 
q iy la rim iz b ila n biz ham o d a m la rn in g
diqqatini jalb qildik. Namoyish bo‘ladigan 
0*rda m aydoniga kirganim izda yer-ko‘kni
183
NATLIB.UZ

---

tu tib yotgan xalq bizni ко ‘rib guvilladi, 
chapak chaldi. X alq orasidan o‘tib borib, 
m aydonning o‘rta sig a q u rilg an m inbardan 
ancha berida tu rib qoldik. B ir ozdan keyin 
m aydonga yer-ko‘kni la rzag a solgunday 
sh a rq iy ay tib d o rilm u a llim in ta la b a la ri 
kirib keldi: