' ~ в q \s s» «sharq» nashriyot-matbaa
Download 5.57 Mb. Pdf ko'rish
|
abdulla kakhkhor utmishdan estaliklar
|
MUHAMMADJON QORI
Oqqo‘r g ‘on qishloq emas, an jirzo r ekan. B o g ‘l a r , c h o r b o g ‘l a r d a b o s h q a m e v a ko‘rinm aydi, nuqul an jir. Biz tushgan hovli sah n id a ik k i tu p a n jir bor ekan, ochlik bo‘lishiga qaram asdan hosiliga hech kim tegm abdi — oldin pishgani shoxida mayiz bo‘lib, endi pishgani kindigidan sap-sariq sh a rb a t oqib yotibdi. B uning sirin i K ulala qayoqdandir bilib olibdi: hovlining egasi b u ltu rg i vaboda bola-chaqasi bilan о‘lib 139 NATLIB.UZ ketgan ekan. Dadam K ulalani urishib berdi, chunki bu gapni ayam eshitib qolsa, ukam ikkovim izni quchoqlab dod solishi tu rg a n gap edi. H ovli x iy la k a tta , o ‘rta s id a ch o g ‘roq gulzor, suvsizlikdan ham m a g u lla r qurib, faqat g u ltojixo‘roz qolibdi. Ik k ita baland va yorug‘ uy, b ir chekkada kichkina bostirm a og‘il. Ayam buzoqcham izni og‘ilga bog‘lab chiqar ekan, u m rlik o rzu si u shalganday y ay rab : «Endi bu y e rd a n k o ‘ch m ay lik , dadasi. Siz ham qadam ingizni bilib bosing, birov bilan chap chiqishm ang, besh m ahal namozni kanda qilmang», dedi. Do‘kon hovliga yaqin, qumloq may don ning n aryog‘idagi uch ayrilishda, ayrilish- ning o‘rtasid ag i allanim a degan m ozorning r o ‘p a rasid a; m ozor esa a n h o r bo‘y id ag i keksa tu tn in g ostida bo‘lib, u stig a tak an in g shoxi va soqoli o silg an loy gum bazdan iborat edi. Bu yerda ham ish yo‘q. Ham m a dalada. Qishloqda pashsha uchm aydi. Men yangi ho v lid a ayam b ila n qolib, dadam b ilan K u la la c h a rx k o ‘ta r ib d a la a y la n is h a r, kechqurun moshoq, b ir xalta-yarim x alta don ko‘ta rib kelishar edi. D adam b ir k u n i x u f to n n a m o z id a n «K atta m achitda qo‘qonlik M uham m adjon qori «usuli jadid» degan y an g i m aktab ochgan, uch oyda bolani xatsavodli qilar- mish», degan gapni topib keldi. D adam e r ta s ig a e r ta la b m en i k a t t a m achitga boshlab bordi. Biz m achit hovli- s in i n g c h a p to m o n id a g i q a t o r u c h t a 140 NATLIB.UZ h u jrad an birin ch isin in g darchasiga ro ‘para bo‘lganim izda ich k arid an qop-qora soqol- m o‘y lab i b o d rab ch iq q an , o ‘zi t o ‘lad an kelgan, b ir ko‘zi bilinar-bilinm as g ‘ilay b ir k is h i y u g u r ib c h iq d i v a d ad a m b ila n so‘rashganidan keyin menga ham qo‘l berdi, qo‘llarim n i m ushukning qorniday yum shoq va issiq hovuchiga olib siltab qo‘ydi. U ning menga qo‘l berganidan allaqanday, xuddi bir gaz o‘sganday bo‘ldim , vaqtim chog‘ bo4lib k etdi. Shu choqqacha hech kim men bilan q o ‘l b e rib s o ‘ra s h m a g a n e d i. M u h a m madjon qori shu ekan. M aktab deganda m ening ko‘z oldim ga m a c h itn in g ta s h la n d iq h u jr a s i, b o 'y ra , urushqoq jo ‘ja x o ‘rozday bo‘yni qip-qizil va hoji d o ‘ppi kiy g an V alixon so ‘f i k elar, qulog‘im ga b olalarning c h u g ‘u r-c h u g ‘u ri, «apalam za a b esh itilar edi. M uham m adjon q o ri V alixon so ‘fig a s ir a o‘x sh a m ag an i sin g ari, bu m aktab ham Valixon so b ala n d q o q ilg an sak k iz q a to r ta x ta — p arta d a jim jit kitob o‘qib, x a t yozib o‘tiri- sh ar edi. ' Boshqa n arsa bo‘lm agani uchun dadam b ir oz pulni d astu rx o n qilib kelgan ekan, dom la olm adi, h a tto x afa bo‘ldi. Dadam ketdi. Domla meni gapga soldi. Men uning so‘roqlariga javoban Valixon so‘fida b ir oz o‘qiganim ni, dadam x a t ta n itg a n in i, dadam o‘qigan kitoblarning nom ini aytib berdim . Domla n o n x o ‘ra k oldida m eni b o lalarg a tan itd i: «Zehni o‘tk ir bola, m aktab ko‘rmas- dan x a t tanibdi, o‘rto q bo‘linglar», dedi. 141 NATLIB.UZ B olalar m enga havas b ila n q a rab -q arab chiqib ketishdi. Domla meni to ‘x tatd i. — E rtad an senga kitob, d a fta r, qalam beram an, o‘qiysan, x a t m ashq qilasan, — dedi. — T ilin g s a lg in a c h u c h u k ek an , m ayli, tu ta l aytib y u rsa n g b u rro bo‘lib k e ta d i. Q ani, ay t-c h i: tu tn in g to m irin i tu rp tu tib tu r ip ti, tu rp n in g to m irin i tu t tu tib tu rip ti! Men bu tu ta ln i dab d u ru std an aytolma- dim. H aqiqat an, tilim chuchuk, ko‘p so‘z- larga kelishm as, lekin buni o‘zim em as, h a t t o o ta -o n a m h am p a y q a m a g a n yo e ’tib o r qilm agan ekan. T u ta ln i e rta sig a dom laga sharros aytib berish uchun uyda xo‘p m ashq qildim . Ayam yangi m aktab- ning birinchi sabog‘idan x afa bo‘ldi, lekin domla buni nim a m aqsadda o‘rg a tg a n in i eshitib, uni xo‘p duo qildi, ukam Umara- liga ham o‘rg a td i. E rtalab qarasam , d a dam ham t u t a l m ash q q ilib m a x sisin i kiyayotibdi. E rtasig a tu ta ln i tez-tez aytolm asam ham, harqalay, dom laga sharros aytib berdim va boshqa tu ta l o‘rgandim : «Bir tokchada uch tokcha, uch tokchasi b ir tokcha...» U ndan keyin «Ustodi a w a l» degan ki- tobdan o‘qish va x a t m ashq qilish uchun saboq oldim . Dadam kitob o‘qiganda satr- larga ko‘z y u g u rtirib so‘zlarning shakli yod bo‘lib qolganday, bu so‘zlarni ko‘m ir bilan devorlarga, eshiklarga yozib yurib x atg a ham qo‘lim kelib qolgan ekan. Ikki oy o‘tar- 0 ‘tm as «Gulshani dilafgor», «Bolalar bog‘- 142 NATLIB.UZ chasi», «Ajoyibul maxluqot» sin g ari kitob- larga, A bdulla Avloniy, Tavallo, So‘fizoda, Sidqiy, Zavqiyning «abyotlar»ga tishim o‘ta- digan, M ahm udxo‘ja Behbu-diyning insho kitobidan m aktub, tu r li h u jja tla r nusxasini chiroyli qilib ko‘chiradigan bo‘ldim. Peshqadam bolalardan Sotiboldi Fuzuliy, H atam X o‘jahofiz, T ursunqul Bedildan dars olar, domla b u larg a yangi dars berganda meni chaqirib yoniga o‘tq izar edi. D om lam izning ay tish ig a qaraganda, biz o lti bola kuzdan boshlab faroizm va x a rita 0 ‘qishim iz kerak edi, biroq bu ilm lar bizga nasib bcVlmadi. M achitning q a to r uch h u jrasid an b iri m aktab, ikkinchisida domlamiz o‘tir a r edi, uchinchisiga B uxoroda tahsil ko‘rg an aka- uka Q utbiddin va H usniddin degan mulla- vachchalar ko‘chib kelishdi. B ular Bo‘rm an- g ‘i t m a h a lla s id a n m a rh u m S a y f id d in hojining o‘g ‘illari bo‘lib, a w a l Qo‘qondagi B uzrukxo‘ja m adrasasida, undan keyin b ir oz v a q t B u x o ro d a ta h s il k o ‘rg a n , zam ona notinch bo‘lgandan keyin o‘qishni tashlab kelishgan ekan. A ka-uka ikkovi ham novcha, o z g ‘i n , s o q o l- m o ‘y la b i s a b z a u r g a n ; ikkovining ham egnida bo‘z x alta ko'ylak, alak av ra to ‘n, boshida a n jir nusxa kichkina salla; ikkovi ham m ayin tovush bilan iloji b o rich a q iro a t-tilo v a t m aqom ida so ‘zlar, m ach itn i «m asjid», su p u rg in i «sufurgi», ham m a bolani «valad»1 der edi. Bo‘rm an- g ‘itd a g i o ta s id a n q o lg an o ‘z h o v lisid a 1 V a la d (a ra b c h a ) — b o la. 143 NATLIB.UZ tu rm ay m achitning h u jrasig a suqulishdan ikkovining m uddaosi m achitga o‘rn ash ib olish — Q utbiddin dom lam izdan so‘filik n i, H usniddin m aktabni to rtib olmoqchi ekan. Biz b u n i a k a -u k a n in g dom lam iz h aq id a orqavarotdan aytgan gaplari, h a r narsadan b ir ishkal topm oqchi bo‘lib qilgan g ‘anim lik kird ik o rlarid an b ilar va o‘zaro so‘zlashar e d ik . B ir k u n i, d o m la p e s h in g a azo n a y tg a n id a , Q u tb id d in m a c h itn in g jilov- xonasida o‘tirg a n b ir-ik k ita m o‘ysafidga soatini ko‘rsatib: «Azonni yarim soat oldin aytdi», deb kulibdi; H usniddin H aydar degan bolaning dadasiga: «Suv olgani hovuzga chiqqan xo tin larg a so‘fi qaraydi», debdi; Q u tb id d in b ir - ik k ita b o la d an : «Domla- laring nam ozlik o‘rgatadim i?» deb so‘rabdi. Shundan keyin domla azon m ahalida Qutbid- din d an so at so ‘ray d ig an , ta h o ra t olgani m achitning orqasidagi hovuz bo‘yiga chiq- qanida boshiga ro ‘mol yopinadigan, h ar kuni darsdan keyin bizni ch u g ‘u rla tib nam ozlik o‘rg atad ig an bo‘ldi. Biroq g ‘iybat, fitna- fa so d la rg a d o m lan in g e ’tib o r q ilm aslig i ham aka-ukaning jig ‘i-biyronini ch iq arar edi, e’tibor qilishi ham. B ir kuni tu sh paytida m aktabning eshigi o ld id a Q u tb id d in n in g sh o v q in i, d o m la m izn in g b o sin q i to v u sh i e s h itild i. Men darcha oldida o‘tira r edim, qaradim. — K ekirdakka zo‘r berm asinlar, — dedi dom la q a ttiq sh iv irla b , — xudoyi taolo odam bolasiga zabon ham bergan! Q utbiddin uzun yengini tirsa g ig a surib, domlaga qo‘lini paxsa qildi: 144 NATLIB.UZ — 0 ‘z qishlog‘im izda m asjid, m aktab tu rg an d a biz qayoqqa boramiz? Biz chekkan riy o z a tn in g q a d r-q iy m a ti bo‘lm asa ham Buxoroyi sh arifn in g qadr-qiym ati bordir? M asjidning eshigi oldida ham isha b itta- ik k ita ot bog‘loqliq tu ra d i, binobarin, sizga x a t , a r i z a v a b o s h q a b a l o - b a t t a r l a r yozdirgani uzoq joylardan ham odam kelib tu ra d i, shundan keladigan darom ad kifoya emasmi? Domla bosh chayqab kuldi: — Men bu yerga so‘filik qilib, m aktab tu tib non topgani kelgan em asm an, padari b u z ru k v o rim o ‘z la rig a to ‘q k ish i. Men qishloqqa ilm -m a’r if a t u ru g ‘in i sochgani kelganm an. Q utbiddin zaharxanda qildi: — Jad id lik u ru g ‘in i sochgani kelganman, deng! Hammani to ‘rtinchi qilaman, deng! — Jaholat! Ja d id g a nim a q ip ti? Ja d id — yangi, usuli jadid — yangi usul, degan gap, jadidlik kufrm i? Q utbiddin u ning so‘ziga quloq solmadi: — Sizning jadidligingiz, sallayu kallan- giz, b u tu n ilm ingiz Buxoroyi sh arifn in g b ir dona g ‘ish tig a arzirm ikan? Domla m aktabga tomon ko‘z tashladi. U ning xiyolgina g ‘ilay ko‘zi xijolatdanm i yo g ‘azabdanm i b u tkul g ‘ilay bo‘lib ketdi, lekin tovushi o‘zgarm adi: — A lb atta, Buxoroyi sh a rifn in g h a r bir g ‘is h ti ilm , h a r b ir to sh i h ik m at, lekin xazinaga kirg an m ushuk zarga qaram aydi, sichqon ovlaydi! Domla shunday dedi-yu, m aktabga kirdi- 145 NATLIB.UZ ketdi. Q utbiddin u ning ketidan ko‘zlarini o ‘y n a tib : «A lfo z i q a b e h a » 1 d e g a n ic h a qolaverdi. O radan u ch -to ‘r t k un o‘tib m aktabga beqasam to ‘n u stid a n u c h -to ‘r tg a shohi belbog* bog‘lagan, yelkalariga o‘q osgan novcha b ir kishi kirib keldi. Domla uni d a rro v h u jr a s ig a olib k ir d i. Bu odam q o ‘rb o s h in in g pon so d i e k a n . A n ch ad an keyin domla ran g -q u ti o‘chib ponsod bilan chiqdi. Ponsod u n in g ko‘z oldida bizga p a rta la rn i buzdirdi, ta x ta la rin i m achitning sahniga uy dirib, o‘z qo‘li bilan o 4 qo‘ydi. Ponsod ketdi. Shu kuni peshin nam oziga azonni Q utbid din aytdi. Peshindan keyin dom la h u jran i bo‘shat- di. Biz u n in g k ito b , k o ‘rp a -y o s tig ‘i va boshqa n arsa larin i m achitning orqasidagi to r k o ‘c h a d a tu r a d ig a n b ir o d a m n in g qaznog‘iga tashib berdik. Men voqeani o ta-o n am g a a y td im , bu kunlarda ukam Umarali og‘ir betob edi, hech birin in g qulog‘iga gap kirm adi. Download 5.57 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|