0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

11-§. Buxoro xonligida ijtimoiy-iqtisodiy hayot
Yer e ali i 
Shayboniylar Movarounnahrga yangi ishlab chi-
munosabatlari 
qarish munosabatlarini olib kelgani yo‘q. Aksin- 
cha, temuriylar davrida shakllangan ijtimoiy mu- 
nosabatLami qabul qildilar va unga moslashdilar.
Xonlikda barcha yerlar davlat mulki edi. Bu mulk mamlakai pod- 
shoh yoki mamlakai sulton deb atalgan. Yemi tasarruf etish xonning 
ixtiyorida edi. Xon davlat yerlarini mulki xos, mulki xolis (mulki 
hur), mulk va vaqf yerlari shaklida taqsimlagan.
Bevosita shaxsan xonning o ‘ziga tegishli yerlar mulki xos deb 
atalgan. Bu yerdan olingan daromad xonning xarajatlariga hamda 
vaqflarga xayr-ehson uchun sarflangan.
Mulki xolis davlatdan yer sotib olish orqali qaror topgan. Biroq 
bu oson emas edi. Chunki shartga ko‘ra, davlatdan yer sotib olgan 
kishi shu yeming 2/3 qismini davlat ixtiyorida qoldirgan. 0 ‘ziga qol- 
gan 1/3 qism yer uning mulki hisoblangan va davlatga soliq to‘- 
lashdan ozod etilgan.
Mulk yer esa suyurg'ol va tanho shaklida belgilangan. Chunonchi, 
Muhammad Shayboniyxon temuriylarga, temuriylar davri amaldorlariga 
qarashli barcha yerlarni musodara qildi. Ularni faqat o‘z sulolasi va- 
killariga bo‘lib berdi.
Yer egaligining suyurg'ol shakli dastlab xonga uning egalarini 
itoatda tutib turishning kuchli vositasi bo'lib xizmat qildi. Muhammad 
Shayboniyxon istagan vaqtda viloyat hokimlarining o'mini almashtira 
olardi. Markaziy hokimiyatga ozgina itoatsizlik qilgan suyurg'ol ega- 
sini bunday huquqdan mahrum qilardi. Vaqtlar o‘tishi bilan suyur- 
g‘olning otadan bolaga meros bo‘lib o'tishi belgilandi.
1512-yilda shayboniylar Movarounnahrni ikkinchi marta egallagach, 
shayboniy sultonlar mamlakat viloyatlarini qayta taqsimlashni shaybo- 
niylarning eng nufuzli vakili Jonibek Sultonga topshirdilar. Uning 
ra’yiga ko‘ra, Samarqand Ко‘chkunchixonga, Toshkent viloyati Su- 
yunchxo‘jaga, Buxoro va uning atroflari Ubaydulla Sultonga meros 
mulk qilib berildi. Miyonqol viloyati Jonibek Sultonning o ‘ziga tegdi.
Hududlarning yaqin qarindoshlariga bo‘lib berilishi mamlakatda 
yagona sulola oila hukmronligini ta’minladi. Yurt egalari o‘z hudu-
3 4

---

didagi qo‘shinga ham qo‘mondonlik qilardilar. Binobarin, qo‘shio 
ham, oliy harbiy lavozimlar ham sulola vakillari qo‘lida to‘plandi. 
Lekin suyurg‘ol mulklar bora-bora markaziy hokimiyatdaa mustaqil 
bo‘lishga intiluvchi kuchlarning kuchayishiga sabab bo‘ldi. Vaqtlar 
o'tishi bilan esa ular xonga ham bo‘ysunmay qo‘ydilar. Shayboniylar 
davrida mulk egaligining ikkinchi shakli - tanho ham qaror topdi. 
Shayboniylargacha mavjud bo‘lgan yer egaligining iqto turi yangicha 
nom — tanho (tanaxo) nomi bilan saqlab qolindi. U davlat arboblariga, 
harbiylarga, shuningdek, kichik davlat amaldorlariga davlat oldidagi 
sodiq xizmatlari uchun berildi.
Tanho yer olganlar tanhodorlar deb atalgan. Tanhoning hajmi, 
tanhodoming xizmatiga yarasha bir necha xonadondan yoki bir necha 
qishloqdan iborat boTgan. Tanhoga faqat ekin ekiladigan yer emas, 
balki tanho hududida joylashgan tegirmon va moyjuvozlardan kela- 
digan daromadlar ham qo‘shib berilgan. Shu tariqa, yer egalarining 
yangi qatlami shakllandi. Biroq tanho tanhodoming xususiy mulki 
hisoblanmagan. Tanhodor davlat xizmatidan ketganida yoki vafot et- 
ganida tanho yerlari boshqa davlat xizmatchisiga berilgan.
Shayboniylar davrida vaqf yer-mulkining 
hajmi tobora ortib bordi.
Yerlaming turli shakllarga boTinishi be- 
vosita davlat xazinasiga tushadigan soliq daromadlarining kamayishiga 
olib kela boshladi. Soliq tushumining kamayishi shayboniylami qishloq 
xo‘jaligini rivojlantirish uchun qator chora-tadbirlar ko‘rishga majbur 
qildi. Soliqlar ogTrligidan va mulkdorlar jabr-zulmidan, shuningdek, 
mamlakat ichkarisidagi notinchlikdan o‘zlari yashab kelgan joylardan 
qochib ketgan dehqonlar va mayda yer-mulk egalari topib kelindi 
hamda yerlari qaytarib berildi. Yemi ishlab chiqarishga kiritishda 
ularga davlat tomonidan yordam berildi.
Muhammad Shayboniyxon xonlik iqtisodiyotini tartibga solish va 
savdoni rivojlantirish maqsadida 1507-yilda pul islohoti ham o‘t- 
kazdi. Unga ko‘ra, to shu vaqtgacha muomalada boTgan turli oT- 
cham va og‘irlikdagi tangalar o‘rniga vazni bir xil - 5,2 gramm 
boTgan yangi kumush va mis tanga zarb qilindi. Temuriylar davrida 
bitta kumush tanganing ogTrligi 4,8 gramm bo Tib, uning qiymati 
oltita mis tangaga teng edi. Islohotdan keyin 5,2 grammli kumush 
tanganing qiymati 24 ta mis tangaga teng boTdi. Bu islohot, ayni