0 ‘zbekist0n sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi m. Kariyev, R. Alimov

Savol  va  topshiriqlar
1.  R espublika  Q u ro lli  K u c h la rid a   q o n   x iz m a ti  stru k tu rasin i  ta sh k il- 
lash tirish .
2.  Q o n   tay y o rla sh n in g   2  b o sq ic h li  ja r a y o n in in g   a h am iy ati.
3.  T ib b iy   b o ‘lim la r  va  h a rb iy   z v e n o   q is m la rin i  q o n   va  p la z m a  
t o ‘ld iru v c h ila r  b ila n   t a ’m in lash   m a n b a y i  q a n d a y ?
4.  B rT P d a  k o n serv atsiy a  q ilin g a n   q o n n i  h is o b la s h ,  saqlash  va  n a -  
z o ra t  qilish  q a n d a y   o lib   b o rila d i?
5.  Q o n   qu y ish g a  k o n serv atsiy a  q ilin g a n   q o n n i  y aro q lik   va  y a ro q - 
sizlik  m e zo n in i  an iq la n g .
6.  B rT P d a  q o n   quy ish g a  q a n d a y   k o ‘r s a tm a la r   m av ju d ?
7.  B rT P d a  1  ta   y ara d o rg a   q o ‘y ilad ig a n   q o n   h a jm in i  h isoblang.
8.  B rT P d a  q o n   q u y ish   tex n ik asi  q a n d a y ?
9.  B rT P d a  y o ‘q o tilg a n   q o n   h ajm i  q a n d a y   a n iq la n a d i?
10.  A T O   va  g o sp ita lla rd a   q o n   va  p la z m a   o ‘rn in i  b o su v ch ilarn i 
q o ‘yishga  k o ‘r s a tm a la m i  ayting.
11.  Q o n   q u y ish d a n .  a w a l  o ‘tk a z ila d ig a n   s in a m a la rn i  ay tin g   va 
xarak terlan g :  a)  B rT P d a ,  b )  A T O   da.
12.  Q o n   q u y ish d ag i  a s o ra tla r  ta sn ifin i,  u la rn i  a s o ra tin i,  o ld in i  o l- 
ish  va  davolash  u su lla rin i  ay tin g .
F unksional  xususiyatni  va  davolash  t a ’sir  y o ‘nalish i  b o ‘yicha  p lazm a 
o ‘rn in i  b o su v c h ila r  tasn ifin i  k eltirin g .
www.ziyouz.com kutubxonasi

IV  bob.  TRAVMATIK  SHOK,  UZOQ  MUDDATLI 
BOSILISH   SINDROMI  VA  ULARNI  TIBBIY 
KO‘C H IR ISH   BOSQICHLARIDA  DAVOLASH
T ra v m a tik   s h o k   v a  uni  tib b iy   k o ‘c h irish   b o sq ic h la rid a   d av o lash
M a s h g ‘u lo t  m a q s a d i:  tra v m a tik   s h o k n in g   p a to g en ezi,  klinikasi  va 
davolash  p rin s ip la rn i  o ‘rganish.
Asosiy  o ‘q u v   sa v o lla ri:  tra v m a tik   sh o k   tu s h u n c h a s i  t a ’rifi.  U ru sh  
v a q tid a  s h o k n in g   ogMrlik  d a rajasi.  T ra v m a tik   s h o k   p ato g en ezi.  T ra v ­
m a tik   sh o k   k lin ik a si  va  riv o jlan ish   faz alari.  J a ro h a tla r  va  tra v m a tik  
sh ik a s tla n is h la rn in g   tu rli  jo y la n ish id a   s h o k n in g   o ‘ziga  xos  k e c h ish i  va 
k lin ik   k o ‘rin ish i.  S h o k d a g i  k o m p le k s  te ra p iy a .  J a ro h a tla r  va  sh o k n in g  
o g ‘irl¡giga  k o ‘ra  d a v o la s h   c h o ra -ta d b irla ri.  U ru sh   m ay d o n id a   b irin c h i 
tib b iy   y o rd a m .  T ra v m a tik   s h o k n in g   tib b iy   k o 'c h irísh   b o sq ic h la rid a  
o p e ra tiv   a ra la s h u v g a   k o ‘rsa tm a   va  q a rsh i  k o ‘rsatm alar.
M a s h g ‘u lo tn i  o ‘tk a z is h   u su li.  M a sh g ‘u lo t  o ‘quv  x o n a sid a ,  jo n -  
la n tirish   boM im ida,  ja rro h lik   x o n a la rd a   o ‘tk azilad ¡.  0 ‘q u v   x o n asid a 
trav m atik   sh o k   b o ‘y ic h a   n azariy  savollar  s o ‘raladi.  R eanim atsion  b o ‘lim 
va  o p e ra ts iy a   x o n a s id a   ta la b a la r   tu rli  sh ik a s tla n is h la rd a   tra v m a tik  
shokdagi  b e m o rla rn i  tek sh irish ad i.  T ibbiy  hujjatlashtiríshni  o ‘rganishadi, 
trav m atik   sh o k   d arajasi  va  sh ik astlan ish   ta sh x isin i  aniqlashadi,  davolash 
ta d b irla ri  ta r tib in i  tu z ish a d i.
Am aliy  m a s h g ‘u lo tn in g   jih o zian g an lig i.  Ja d v a lla n   «T ravm atik  sh o k - 
ka  o lib  k elad ig an   m e x a n ik   sh ik astlan ish   tu rla ri» ,  «T ravm atik  s h o k   ta s- 
nifi»,  «A lgover  in d e k si  y o rd a m id a   q o n   y o ‘qo tish   darajasini  an iq lash » , 
«S hok  v a q tid a   h u ja y ra la r  funksiyasi  b u zilish in in g   patogenezi»,  «S hok 
vaq tid a  m a rk a ziy   v e n o z   b o sim in i  o ‘lc h a sh   sxem asi»,  « Ja ro h a tla m in g  
shoklik  darajasini  b allard a  baholash»,  «Turli  o g ‘irlikdagi  travm atik  shokda 
in fu z io n -tra n sfu z io n   te rap iy a   hajm i».  B u n d an   tash q ari  traxeya  in tu b a t- 
siyasi  u c h u n   a s b o b ,  «L ada»  tipidagi  nafas  olish  app aratlari,  D P —10, 
A D R - 2 ,  v e n a la r  punksiyasi  u c h u n   k ateterlar,  q o n   va  suyuqliklarni  vena 
ichiga  qu y ish   u c h u n   m o lja lla n g a n   sistem ala r,  m arkaziy  venoz  bosim ini 
0
‘lch ash   u c h u n   m o lja lla n g a n   V ald m an   a p p a ra ti,  q o n n i  arteriya  ichiga 
quyish  u c h u n   a sb o b ,  sho k k a  qarshi  terap iy a  u c h u n   moMjaliangan  tra n s- 
fuzion  v o sita la r  v a  m e d ik a m e n tla r  t o ‘plam i.
T ra v m a tik   s h o k   tu sh u n c h a s i.  T ra v m a tik   s h o k   tu sh u n c h a sig a   t a 'r i f  
b e r i s h   k o ‘p i n c h a   q i y i n c h i l i k l a r   t u g ‘d i r a d i .   I .K .A x u n b a y e v   va 
G .L .F re n k e l  (1 9 6 0 )  d u n y o   a d a b iy o tla rid a   sh o k k a   berilgan  119  t a ’rifini 
a n iq la sh g a n .  K o ‘p g in a   sh o k n i  o ‘rg an u v c h i  iz la n u v c h ila m in g   fik rich a, 
b u   t a ’r ifla rd a n   h e c h   b iri  sh o k   tu s h u n c h a s in i  t o ‘liq  t a ’rifla m a y d i. 
S h u n in g   u c h u n   q u y id a g i  a v to rla r  t a ’riflari  h ilan   ch ek lan am iz.
www.ziyouz.com kutubxonasi

M.N.Axutin  (¡942):
  «Shok  d e b ,  b e m o r  yoki  ja ro h a tlan g an g a  o g ‘ir  shi- 
kast  yoki  boshqn  zaharli  om illar  t a ’siri  natijasida  viijudga  keladigan,  o r- 
g anizm ning  barcha  funksiyalarini  o ‘z¡ga  xos  tarzda  susayishiga  aytiladi».
A.A. Vishnevskiy,  M .LShroyber  (1975):
  «Travm atik  s h o k   b u   o rg an izm - 
ning  o g ‘ir  m exanik  shikasti  yoki  quyishiga  qarshi  boMgan  reaksiyadir».
T ra v m a tik   sh o k   d e g a n d a   m e x a n ik   shikast  t a ’siri  n a tija s id a   o rg a - 
nizm   fao liy atin in g   bu zilish in i  tu s h u n is h   qabul  q ilin g a n .
T rav m atik   shokning  ch a sto ta   va  o g ‘irligi  shikastlanish  darajasiga  q arab  
h a r  u ru sh d a   oshib  b o rm oqda.  Z a m o n a v iy   o ‘q o ta r  q u ro lla rd a n   shikast- 
lanishlarning  8—10%  ida  trav m atik   sh o k   yuzaga  kelishi  m u m k in .  Y adro 
q u ro lid a n   shikastlanganlam ing  2 5 —30%   ida  kuzatilishi  m u m k in .
T ra v m a tik   shok  ctio lo g iy asi.  T ra v m a tik   sh o k n in g   e tio lo g ik   om ili 
b o lib ,  ichki  a 'z o la rn in g   yakka  y o k i  ko'p lik d ag i  o g 'ir   sh ik a stla ri,  q o ‘1 
va  o y o q larn in g   suyaklari  ezilish i,  m u sh a k la r  z a h a rla n ish i  b ilan   k e c h a - 
d ig an   o g ‘ir  shikastlari,  ichki  a ’z o la rn in g   yopiq  sh ik a stla ri,  n a y sim o n   va 
c h a n o q   suyaklarning  k o ‘plikdagi  o g ‘ir  sinishlari  h iso b la n a d i.
S h u n g a   k o ‘ra,  o g ‘ir  m e x a n ik   sh ik a stla n ish la r  tra v m a tik   sh o k n in g  
a n iq   sababi  b o llib  hisoblanadi.  O d a td a   b u   sh ik astlan ish lar  q o n   y o ‘qotish 
b iian  k ech ad i.
T ra v m a tik   shok  p a to g e n e z i.  T ra v m a tik   sh o k n i  o ‘rg a n ish   250  yil- 
lard an   beri  o lib  b o rilm o q d a .  B u  v a q t  m o b a y n id a   tra v m a tik   sh o k   p a ­
to g en ezi  t o ‘g krisida  k o 'p g in a   n a z a riy a la r  ta k lif  e tilg a n .  L e k in   b u g u n - 
g a c h a   u la rd a n   u ch tasi  o 'r g a n ila g n   va  ta sd iq la n g a n .  B u la r,  q o n - z a r -  
d o b   y o ‘q o tilis h i,  to k s e m iy a   v a  n e y r o r e f le k to r la r   n a z a r iy a la r d ir . 
(O .S .  N a so n k in ,  E.V.  P ash k o v sk iy ,  1984).
T ra v m a tik   sh o k   p a to g e n e z id a   q o n -z a rd o b   y o ‘q o tilis h i  y e ta k c h i  rol 
o 'y n a y d i.  S h o k   k e ch ish in in g   m a ’lu m   fazasida  to k se m iy a   o m ili  m u h im  
rol  o ‘y n a y d i.  N ey ro re fle k to r  t a ’s irla r   esa  ik k ila m c h i  a h a m iy a t  kasb 
e t a d i   ( P .K .D y a c h e n k o   ( 1 9 6 8 ) ,   A .N .B u r k u t o v ,  G . N . S i b u l y a k ,  
N .I.Y e g u rn o v   (1985)).
T ra v m a tik   sh o k   g ip o v o le m ik   va  a y la n ib   y u ru v c h i  q o n   h ajm i  ye- 
tish m o v ch ilig i  sh o k   k a teg o riy asig a  kiritilad i.
J a r o h a t  h a m d a   o ‘tk ir  q o n   y o ‘q o tis h   nerv  va  a s o s a n   e n d o k rin   sis- 
te m asig a  t a ’sir  qiladi.  S im p a tik o -a d re n a l  siste m a sin in g   stim u ly atsiy asi 
k atex o lam in larn i  (ad ren alin ,  n o ra d re n a lin ,  d o fa m in )  k o ‘p   ish lab   c h iq a - 
rilishiga  va  g en era liz a tsiy a la sh g a n   a rte rio sp a z m g a   o lib   k e la d i.  U  ichki 
a ’zo lar  (o ‘pka,  jigar,  o sh q o zo n   o sti  bezi,  ichak,  b u y ra k la r),  sh u n in g d ek , 
teri  va  m u sh a k   sistem asi  q o n   a y la n ish ig a   t a ’sir  q ila d i.  S h u n in g   u c h u n  
sh o k n in g   k o m p en satsiy a  fa z a sid a   y u ra k   va  bo sh   m iy a g a   n o rm a l  sh a - 
roitga  q a ra g a n d a   q o ‘p ro q   q o n   k e la d i.  Bu  o ‘zg arish   — 
markazlashgan 
qon  aylanishi
  deyiladi.  M a rk a z la s h g a n   q o n   ay la n ish i  —  a g a r  u n i  qisqa 
vaqt  o ra lig ‘ida  qurilsa,  u 
m oslashuv  reaksiyasi
  b o ‘lib  h iso b la n a d i.  A gar 
u  yoki  bu  y o ‘l  bilan  aylanib  y u ru v c h i  q o n   hajm i  n o rm a lla s h tirilm a s a ,
www.ziyouz.com kutubxonasi

v a z o k o n s trik s iy a   d av o m   e ta v e rs a   v a   sh u n g a  b o g liq   h o ld a   k ap illy arlar 
q o n   o q im i  su say sa,  y a ’ni  « m ik ro sirk u ly a tsiy a   krizisi  yu zag a  kelsa, 
to 'q im a la r g a   k islorod  va  e n e r g e tik   su b stra tla rn in g   k e ü sh in i  k a m a y ti- 
ra d i  v a  h u ja y ra   ichki  a lm a s h u v n in g   oxirgi  m ah su lo tlari  t o ‘p lan ish ig a 
o lib   k e la d i,  n a tija d a   m e ta b o lik   a ts id o z   yuzaga  keladi.
P ro g re s s iv   sh o k d a  b u   lo k a l  g ip o k sik   o ‘zg arish la r  d av o m   etishi 
p r e k a p i i l y a r   to m ir la r   k e n g a y is h ig a   o lib   k e la d i,  le k in   b u   v a q td a  
p o s tk a p iliy a r   to m irla r   to ra y g a n   b o ‘ladi.  S h u n in g   u c h u n   q o n   k o ‘p 
k elad i,  lek in   ketishi  qiy in lash ad i.  Q o n   to ‘pianib  qoladi,  bu  esa  kapillyar 
ic h i  b o sim i  o sh ish ig a   o lib   k e la d i.
N a tija d a :  1)  p lazm a  in te r s tits iy g a   o ‘ta d i;  2)  sek in   o q u v c h i  q o n -  
d a   q o n   h u ja y ra la ri  (e r itr o s it,  tr o m b o s itla r )   ag reg atsiy asi  y u zag a  k e ­
la d i;  3 )  q o n n in g   y o p ish q o q lig i  o s h a d i;  4)  s h o k d a   q o n   a y la n is h in in g  
s u s a y is h i  va  q o n   iv ish in in g   te z la s h is h i  u m u m iy   te n d e n s iy a s i,  k ap ill- 
y a rla rd a   s p o n ta n   q o n   ivishiga  o lib   keladi  va  kap illy ar  m ik ro tro m b la ri 
v u ju d g a   k e la d i.
K o ‘ p g i n a  
m u a llif la r   f i k r i c h a  
( J . F i n e ,  1962; 
L .G e l i n ,  1962;
B .Z w e ifa c h , 1962),  sh o k k a  x u d d i  m e ta b o lik   ja ra y o n ia rn i  n o rm al  k e- 
c h ish i  u c h u n   kerak  b o lg a n   q o n n in g   to 'q im alarg a  kam   kelishi  natijasida 
v u ju d g a  k e lad ig an   o rtg a  q a y tm a s   hujayraviy  o 'z g a rish la rd a n   ib o rat  sin - 
d ro m   d e b   q a ra s h   m u m k in .
S h o k k a   o lib   kelgan  s a b a la r d a n   q a t ’i  n a z a r,  b a rc h a   tu rd a g i  sh o k d a 
m ik ro s irk u la ts iy a n in g   b u z ilish i  k u z a tila d i.  H ujayra  va  o rg a n la r  fu n k - 
siyasi  b u z ilish g a   o lib   k e la d ig a n   m ik ro sirk u la tsiy a n in g   b u zilish i  hayot 
u c h u n   x a v f  tu g ‘d irad i.
H u ja y ra la r  shikasti  va  u la r   fu n k siy asin in g   buzilish  d arajasi  sir- 
k u ly a to r  s h o k n in g   o g ‘irligi  v a  u n i  davolash  terap iy a sin i  an iq lash g a 
im k o n   b e ra d i.
B a ’zi  o rg a n la r   s irk u la to r  s h o k k a   sezg ir  b o 'la d i.  U la rg a   o kp ka, 
b u y ra k   v a  jig a r   kiradi.
O 'p k a d a g i  o ‘z g a ris h Ia r.  S h o k d a g i  g ip o v o lem iy a  o 'p k a d a g i  q o n  
a y la n is h in in g   k a m ay ish ig a  o lib   k e la d i.  B em o rlar  n afas  q isilish id an  
sh ik o y a t  q ilish a d i.  B u n d a  te z - te z   n a fa s  o lish ,  a rterial  q o n d a   p artsial 
b o sim   k a m a y ish i,  o 'p k a   e la s tik lig in in g   pasayishi  k uzatiladi.  R e n tg e n o - 
g r a m m a d a   in te rstitsia l  o ‘p k a  s h is h i  k uzatiladi.
O g ‘ir  sh ik a stla n g a n   b e m o r la r n in g   50%   o ‘tk ir  nafas  y e tish m o v c h i- 
lig id a n   h a lo k   b o 'la d i.
B u y ra k la rd a   filtratsion  va  k o n ts e n tra ts io n   xususiyatlarining  buzilishi 
va  siy d ik   m iq d o rin in g   k a m a y ish i  k u zatilad i.
J i g a r .   S h o k   v aq tid a  jig a rd a   h u ja y ra la r  n ekrozi,  sin te z   va  d e z in - 
to k s ik a ts io n   fu n k siy a la rn in g   p a s a y is h i  kuzatilishi  m u m k in .  J ig a r  fu n ­
ksiy asin in g   o ‘zgarishi  u n in g   fe rm e n tla ri  m iqdorini  oshishiga  q arab   a n iq - 
la n a d i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

K islo ta-ish q o r  m uvozanatining  o ‘zgarish¡.  S ho kd a  atsid o z  kuza- 
tiladi.  U  m iokard  qisqarish  funksiyasining  buzilishiga,  tu rg ‘u n  va- 
zodilatatsiyaga,  buyraklar  funksiyasining  pasayishi  va  oliy  n erv  faoli- 
yatining  buzilishlariga  olib  keladi.
Qon  ivish  sistemasining  buzilishi  —  giperkoagulyatsiyaga,  dissem ir- 
lashga  to m ir  ichi  ivish  jarayoni  rivojlanishiga,  u  esa  tro m b o g em o r- 
ragik  sindrom   (T G S)  rivojlanishiga  olib  keladi.  T o m ir  ichi  ivish  jara y ­
oni  generalizatsiyalashgan  xarak terg a  ega  b o ‘ladi  va  u  m ikrosirkula- 
to r  tarm oqdagi  qon  aylanishini  y o m onlashtiradi.
T rav m atik   shok  klinikasi  va  rivojlanish  fazalari.
T ra v m a tik   sh o k n in g   k e c h is h i  b o 'y ic h a   ik k ita   k lin ik   fazasi 
b o ‘ladi:erektil  va  torpid.
Erektil  faza  qo‘zg‘alish  bilan  xarakterlanadi.  U  arterial  bosim   oshi- 
shi,  to m irlar  spazmi,  nafas  qisishi,  en dokrin  bezlar  faoliyati  va  m odda 
alm ashinuvining  kuchayishi  bilan  n am oyon  boMadi.  B u nda  harakat  va 
nutq  m arkazi  q o ‘zg‘alishi  kuzatiladi,  jabrlangan  o ‘z  h olatin i  baholay 
olmaydi.  Teri  qoplamlari  oqarib,  nafas  olish  va  puls  tezlashadi,  reflekslar, 
skelet  m ushaklar  tonusi  kuchayadi.  Erektil  faza  davom iyligi  bir  necha 
m inutdan  bir  necha  soatlargacha  davom   etishi  m um kin.
S h o k n in g   torpid  fazasi  o rg a n iz m n in g   h ay o tiy   fu n k siy alarn in g  
susayishi  bilan  xarakterlanadi.  S h o k n in g   bu  fazasini  N .I.P iro g o v   quyi- 
dagich a  t a ’riflangan:  «BogMov  p u n k tid a   oyog ‘i  yoki  qo*li  uzilgan, 
harak atsiz  q o tib   qolgan  ask ar  y o tib d i,  u  q ic h q irm a y a p ti,  o g ‘riqdan 
shikoyat  h am   qilm ayapti,  h e c h   n arsa  s o ‘ra m a y ap ti;  u n in g   tan asi 
sovuq,  yuzi  m urdanikdek  o q a rg a n ,  nig o h i  u zoqq a  tik ilg a n ,  h a ra k a t­
siz;  pulsi  ipsim on.  Terisi  va  ja ro h a ti  sezgisi  y o ‘q o lg a n ,  lek in   ja ro - 
h atd a  osilib  turgan  katta  n erv n i  n im a   b ilan d ir  t a ’sirla sh tirils a ,  be- 
m or  b a ’zi  m ushaklarini  h a ra k a tla n tira d i» .
S h u n d ay   qilib,  travm atik  sh o k   u c h u n   b em o r  ongi  saq lan g a n ,  le­
kin  u nda  yaqqol  muloqot  qilish  qiyin  b o la d i.  T eri  q o p lam lari  o q ar­
gan  va  nam ,  tan a  harorati  p asaygan ,  yuza  va  ch u q u r  reflekslar  susay- 
gan  yoki  um um an  yo'qolgan,  b a ’za n   patologik  reflekslar  paydo  b o la d i, 
nafas  olishi  yuzaki,  puls  k u chaygan  va  arterial  b osim   pasaygan.
K linik-patofiziologik  o 'zg arish larg a  k o 'ra  sh o k n in g   3ta  k etm a-k et 
bosqichi  b o la d i.
I  b o sq ich  
—  sirkulator  o 'z g a rish la r  (vazokonstriksiya)  bo sqichidir. 
Bu  b osqichda  bem or  yuzi  sovuq,  oq arg an ,  nam   teri,  b iro z  tezlashgan 
puls,  arterial  bosimi  biroz  p asaygan,  nafas  olishi  tezlash gan .
II  bosqich  —  tom irlar  dilyatatsiyasi,  m ikrosirkulator  tarm o q d a  tom ir 
ichi  ivish  jarayoni  boshlanishi  va  buyraklar  faoliy atin in g   buzilishi 
(shokdagi  buyrak)  bilan  xarakterlanadi.  Klinik  jih atd an   —  q o ‘l-oyoq- 
larda  sianoz,  taxikardiya,  A /B   pasayishi,  torm ozlanish  kuzatiladi.
III  bosqich  -   tom irli  ato n iy a  va  alm ashinuv  buzilish  bosqichidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

B und a  tu rli  a ’zolarda,  o ‘pka,  jigarlarda  to m ir  ichi  dessim inirlangan 
ivish  ja ra y o n in in g   nekrotik  o ‘c h o q li  shikastlari,  gipoksiya,  m etabolik 
atsid o z  kuzatiladi.  Klinik  jih a td a n   —  yuz,  q o ‘l-oy oq larn in g  kulrangda 
b o ‘lish i,  jp sim o n   puls,  past  A Q B ,  tez  yuzaki  n afas,  q o ra ch iq lar 
kengayishi,  reaksiya  sekinlashganligi  kuzatiladi.
T r a v m a tik   sh o k n ln g   o g ‘ir lig i  b o ‘yicha  tasnifi.
I  d araja 
(yengil  shok)  b u n d a  teri  qoplamlari  oqargan,  puls  daqiqa- 
d a  100  m arta ,  A \B   100/60  m m .sim .ust,  tana  harorati  n orm ada,  nafas 
olish  o ‘zgarm agan.  B em or  hushida,  b a’zi  qo‘zg‘alishlar  b o lish i  munikin.
II  d a ra ja  
(o ‘rta  og‘irlikdagi  shok)  -   bunda  teri  q oplam lari  o q a r­
gan,  puls  d aq iq ad a  110—120  m a rta ,  AQB  90/60,  8 0 /5 0   m m .sim .usl., 
ta n a   h a ro ra ti  pasaygan,  nafas  olish  tezlashgan.  B em or  h ushida,  to r- 
m o zlan ish   y o ‘q.
I I I   d a ra ja  
(o g ‘ir  shok)  —  teri  qoplam alari  oqargan   va  sovuq  ter 
bilan  q o p la n g a n ,  puls  ip sim o n ,  daqiqada  120  m arta,  A Q B  70/60, 
6 0 /4 0   m m .sim .ust,  tana  h aro rati  35"S  dan  past,  nafas  olish  tezlashgan. 
A Q B ni  60  m m .  sim .ust.dan  pasayishini  C annon  «kritik  holat»  deb 
n o m lag an .  B undan  keyingi  d avrda  term inal  holat  rivojlanadi.
T e r m in a l  h o la t 
(IV  
d a ra ja d a g i  sh o k ). 
U  agonal  oldi,  agonal  holat 
va  klinik  o ‘lim   darajalariga  b o 'lin a d i  va  hayotiy  funksiyalarni  klinik 
o ‘lim   darajasig ach a  boMgan  susayishi  bilan  xarakterlanadi.
J a b r l a n g a n n i n g   h o l a t i n i ,  
s h o k   d a ra ja s in i 
p u ls   va  A Q B  
k o ‘rsatkichlariga  asoslanadigan  sh o k   indeksi  (ko‘rsatkich i)  yordam ida 
an iq la n a d i.
A g a r  ind eks  1  dan  kichik  b o ls a   (puls  daqiqada  70  ta ,  A Q B   110), 
b e m o rn in g   holati  xavf  tu g ‘dirm ay d i.  Agar  indeks  1  ga  teng  b o ls a  
(puls  1 10  ta ,  A Q B   110),  b e m o r  holati  xavfli,  o 'r ta   darajadagi  shok, 
q o n   y o ‘q o tish   20—30%  ga  ten g .  A gar  indeks  1  dan  k atta  b o ls a   (puls
110  ta ,  A Q B   80  m m .sim .ust.)  —  xavf  soluvchi  shok,  q o n   yo'qotish 
esa  30—50%   ga  teng.
A g o n a l  old i  h o ia tid a  
faqatgina  yirik  arteriyalarda:  son  va  uyqu 
a rte riy a la rid a   pulsni  an iq lash   m um kin.  AQB  a n iq la n m a y d i,  nafas 
olish  y uzaki,  ritm ik.  B em o r  hushsiz.
A g o n a l  h o ia tid a  
yuqoridagi  o ‘zgarishlarga  q o ‘sh im ch a  nafas  olish- 
ning  b uzilishi:  aritm ik,  te z -te z ,  C heyn-S toks  (C h ey n e -S to k e s)  tipi- 
dagi  nafas  q o 'sh ilad i.  K o‘z  reílekslari  yo‘qoIgan,  ixtiyorsiz  siydik  aj- 
ratish  va  ich  kelishi,  yirik  arteriyalarda  puls  o'rtacha  taxi  yoki  bradikar- 
diya  kuzatiladi.
K lin ik   o ‘lim  
—  nafas  olish  va  yurak  to ‘xtashidan  b o shlanad i.  Yirik 
to m irla rd a  puls  aniqlanm aydi,  arefleksiya,  terining  m um sim on  oqarishi, 
q o ra c h iq la r  kengayishi  k u zatilad i,  u  5—7  daqiqa  davom   etad i.  Tez 
sh ik astlan u v ch i  a ’zolarda  (m iy a,  m iokard)  ortga  q ay tm as  o 'zgarish lar 
hali  rivo jlanm agan.  O rg an izm n i  tiriltirish  m um kin.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Klinik  oMimdan  keyin  biologik  o ‘lim   yuzaga  keladi,  hayotga  layo- 
qatsiz  o ‘zgarishlar  kuzatiladi.  R ean im atsio n  ch o ralar  natija  b erm ay d i.
T ra m a tik   shokni  davolash  5  y o 'n a lish d a   olib  boriiadi:
1.  H ayotga  xavf  soluvchi  ja ro h a tla m i  davolash.  B a’zi  h o lla rd a   bu 
tad b irlar  v aq tin ch a  xarakterga  ega  b o li s h i   m um kin  (jgut  q o ‘yish, 
bog‘lam   q o ‘yish,  im m obilizatsiya),  b o sh q a  h ollarda  esa  (ichki  a ’z o la r 
shikastlanishi  va  ichki  qon  ketishlar)davolash  operativ  aralashuvni  talab 
etadi.
2.  S h o k d ag i  im p u lslam i  t o ‘x ta tis h   (o g ‘riq q a  q arsh i  te ra p iy a )
3  usul  birlashm asi  orqali  am alga  oshirilad i.  B ular  im m o b ilizatsiy a, 
travm atik  u c h o q n in g   mahalliy  blokadasi  (o g ‘riqsizlantirish),  an a lg e tik  
va  neyroleptik  preparatlam i  q o ‘llash.
3.  A ylanib  yuruvchi  qon  h ajm ini  (A Q H )  toMdirish  va  q o n n in g  
reologik  xususiyatlarini  norm allashtirish:  reopoliglyukin,  p o liglyu kin 
va  boshqa  kristalloid  eritm alar  g eparinlar  infuziyasi  orqali  am alga  o s h i­
riladi.  A gar  travm atik  shok  g em orragik  sin d ro m   b ilan   birga  k ec h sa 
qon  transfuziyasi  qilinadi.
4.  M etabolizm   korreksiyasi  -   gipoksiya  va  re sp irato r  atsid o z n i 
b arta raf  qilish  -   kislorod  ingalyatsiyasi,  o g ‘ir  hollarda  o ‘pka  s u n ’iy 
ventilyatsiyasi  bilan  amalga  oshiriladi.
M ed ik am en to z  antigipoksik  te ra p iy a   biologik  ok sid lan ish n i  yax- 
shilovchi  preparatlar:  droperidol,  kalsiy  glyukonat  (vitam in   V 15 ),  si- 
toxrom   S,  natriy  oksibutirat,  pentoksil,  m etatsil  va  boshqalarni  qoMlash 
bilan  am alga  oshiriladi.
M etabolik  atsidoz  :va  gip erk aliem iy a  korreksiyasi  u c h u n   n a triy  
b ikarbonat,  glukoza  insulin  bilan  birga  kalsiy  va  m agniylarni  v en a 
ichiga  yuboriladi.
5. 
A ’zolarning funksional  o ‘zgarishlarini  davolash  va  proßlaktikasi. 
Bular  o ‘tk ir  nafas  yetishm ovchiligi  (shokdagi  o ‘p ka),  o ‘tk ir  b uy rak  
yetishm ovchiligi  (shokdagi  buyrak),  m io k ard   va  jigardagi  o ‘zgarish lar.
T rav m atik  shok  davrida  tibbiy  k o ‘chirish  bosqichlarida  d avo lash  
tadbirlari.
1. 
B irinchi  tibbiy  yordam   —  u ru sh   m ay d o n id a  (s h ik a s tla n ish  
o ‘chog‘ida)  o ‘z -o ‘ziga  yoki  bir-biriga  tartibida  sanitar  yoki  san in stru k to r 
quyidagi  shokka  qarshi  tadbirlarni  am alga  oshiradi:  nafas  y o lla r in i 
o zo d   e tish (til  flksatsiyasi,  o g ‘izga  tu sh g a n   m o d d a la rd a n ,  q o n d a n  
tozalash);  tashqi  qon  ketishni  vaqtincha  to ‘xtatish;  yaradorning  nafasini 
tiklash  u ch u n   orqasiga  yotqiziladi,  boshi  pastga  tushiriladi,  pastki  ja g ‘ni 
oldinga  ch iq arilad i,  «og'izdan  o g ‘izga*,  «og‘izdan  burunga»  u su lid a 
o ‘pka  s u n ’iy  ventilyatsiyasi  q ilin a d i'y u ra k   to ‘x tab  q o lg an d a  y u ra k  
massaji;  ko‘krak  qafasi  jarohati  b o ‘lsa  okklyuzion  b o g ‘lam   q o 'y ila d i, 
transport  im mobilizatsiyasi  qilinadi.
Agar  b e m o r  m ustaqil  nafas  olsa,  u n g a  yarim   o ‘tirg an   holat  b e ri-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ladi.  O g 'riq   sin d ro m in i  kam aytirish  m aqsadida  sh pris-ty ub ik   bilan 
n a rk o tik   yoki  analgetik  e ritm a   yuboriladi.  Jab rla n g an n i  urush  may- 
d o n id a n   agar  u  «hushsiz  b o ls a »   oshqozon  tarkibi,  q o n   va  shilliqlar 
aspiratsiyasining  oldini  olish   m aqsadida  qorin  bilan  yotqizib,  boshini 
c h a p   to m onga  q iyshaytirilgan  holda  olib  chiqiladi.
2. 
V rachgacha  bo‘lgan  yordam .  Yuqorida  sanab   o ‘tilganlardan 
tash q ari  quyidagi  shokka  qarshi  tadbirlar  qilinadi:  stan d art  shinalar 
b ila n   tra n s p o rt  im m o b iliz a ts iy a s i,  qon  to 'x ta tis h   u c h u n   jg u t  va 
b o g'lam larni  q o ‘yish,  analgetiklardan  tashqari  yurak  va  nafas  faoliyatini 
tiklovchi  p re p ara tlar  y u b o rish .  A D R —2  yoki  D P —10  apparatlari  yor- 
d a m id a   o ‘pka  s u ’niy  ventilyatsiyasi,  og‘iz  kengaytirgich  va  til  ushla- 
g ic h   y ordam ida  o g ‘izni,  yuq ori  nafas  yoMlarini  o chish .  Y aralanganni 
isitish   c h o ralari:  issiq  s u y u q lik la r  ichirish,  alko go l  analgeziyasini 
q o 'Ilash .
3. 
B irinchi  vrachlik  yordam i  (BrTP)  shok  holatidagi  yaralangan- 
larga  birinch i  yordam   b o g ‘lov  xonasida  am alga  oshiriladi.  Saralash 
m ay d o n ch a sid a  b e m o rla r  4  guruhga  ajratiladi.
1-guruh:  bu  yerga  kelg an d a  hayotga  xavf  soluvchi  ja ro h a t  va 
o ‘zgarishlar:  nafas  to ‘x tash i,  yurak  to ‘xtashi,  A /B   ning  kritik  tushishi 
(70  m m .sim .u st.d an   p a st),  to ‘xtatilm agan  tashqi  q o n   ketish  b o ‘lsa, 
u la m i  bog'lov  xonasiga  b irin ch i  b o ‘lib  yuboriladi.
2-g u ru h :  hayotga  b evosita  xavf  soluvchi  o ‘zgarishlar  yo ‘q,  2 - 3 -  
d a ra ja d a g i  sh o k   h o la ti.  U la rn i  b o g ‘lov  x o nasiga  ik k in ch i  b o ‘lib 
yuboriladi.
3 -g u ru h :  ichki  q o n   ketish  belgilari  b o lg a n   sho k  holatidagi  yara- 
langanlar.  U larga  tibbiy  y o rd a m   (og‘riqsizlantirish,  isitish)  saralash 
m ayd o n id a  ko ‘rsatiladi  va  u lard a n   birini  navbatda  m alakali  tibbiy  yor­
d a m   punktiga  yuboriladi.
4 -g u ru h :  I  darajali  sh o k d ag i  yaralanganlar.  U larga  saralash  m ay­
d o n i d a  
y o rd a m  
k o ‘r s a tila d i:tr a n s p o r t 
im m o b iliz a ts iy a s i, 
o g ‘riqsizlantirish,  isitish,  alkogol  berish  va  boshqalar.
B rT P   bog‘iov  xonasidagi  shokka  qarshi  ta d b irla r  hajm i.  Eng  aw al 
nafas  yetishm ovchiligini  b a rta ra f  qilish  bo‘yicha  tadbirlar:  yuqori  nafas 
y o lla r i  o ‘tkazuvchanligini  tiklash,  traxeya  va  bronxlardan  qon  va  shil- 
liqlarni  chiqarib  tashlash,  tilni  tikib  q o ‘yish  yoki  havo  olgich  kirgazish, 
trax e y a  intubatsiyasi,  «L ada» ,  «Pnevm at— 1»  ap p aratlari  yordam ida 
o ‘pka  s u n ’iy  ventilyatsiyasi,  okklyuzion  bogMami  q o ‘yish,  kuchli  kla- 
p a n li  pnevm otoraks  b o l s a ,   plevra  bo ‘sh!ig‘ini  drenajlash;  vaq tin cha- 
lik  q o n   to ‘xtatish;  aylanib  yuruvchi  qon  hajmini  (A Q H )  plazm a  o ‘m ini 
b o su v ch ilar  bilan  t o ‘ldirish   (vena  ichiga  poliglyukin,  0,9%   li  natriy 
x lo rid ,  5%li  glukoza  va  b.  suyuqliklardan  1 - 2   1.  quyish);  agar  qon 
y o ‘qotish  HI  darajad a  b o ‘lsa  0 (1 )  guruhdagi  q o n n i  quyish,  vagosim - 
p a tik ,  paranefral  va  m ah alliy   travm atik  o ‘choqli  novokain  blokadalar
www.ziyouz.com kutubxonasi

qilish,  kortikosteroidlar,  og‘riqsizlantiruvchi  va  yurak  preparatlari  y u - 
borish,  q o ‘l  va  oyoqlar  transport  im m obilizatsiyasi.
BrTPda  shokka  qarshi  tadbirlar  kom pleksi  qilinadi.  Davolash  n a ti- 
jasidan  q a t’i  n azar  yaralanganlarni  ixtisoslashgan  tibbiy  yordam   b o s- 
qichiga  yuboriladi.
T ravm atik  shokni  davolashda  vaqt  m u h im   rol  o ‘ynaydi.  S h o k n i 
davolash  q a n c h a  erta  boshlansa,  natijasi  s h u n c h a   yaxshi  b o ‘ladi.
4. 
Ix tiso slash tirilg an   tibbiy  yordam   b o sq ich id a  travm atik  sho kn i 
yakuniy  davolash.  Ixtisoslashtirilgan  tibbiy  y o rd am   bosqichida  sh o k  
holatidagi  b em o rla r  3  guruhga  b o ‘linadi:
1-guruh  -   hayotiy  m uhim   organ  shikasti  va  to ‘xtam agan  ichk i 
q o n   k e tis h i.  U la r n i  d a rh o l  o p e r a ts iy a   x o n a s ig a   y u b o rila d i  va 
laparatom iya,  torakotom iya  qilinadi,  sh ik astlan g an   a ’zoda  o p eratsiy a 
qilinadi  va  bir  v aq tn in g   o ‘zida  shokka  q arsh i  terapiya  o ‘tkaziladi.
2-guruh  -   1 - 2   soatdan  keyin  xirurgik  ishlov  bersa  b o ‘lad ig an  
shikastli  yaradorlar.  U larni  shokka  qarshi  p alata g a  yotqiziladi,  u  y e r- 
da  q o ‘shim cha  tekshiruvlar  o ‘tkazish  bilan   birga  shokka  qarshi  te r a ­
piya  qilinadi.
3 -g u r u h -  darhol  xirurgik  davo  qilish  shart  b o ‘lm agan  yaralanganlar. 
U larni  shokni  davolash  u ch u n   shokka  q a rsh i  palataga  yotqiziladi.
K onservativ  davolashga  quyidagilar  kirad i:
1.  QoM  yoki  oyoqdagi  yuza  venalardan  birini  kanyulizatsiyasi,  za ru r 
b o ‘lsa  yuqori  kovak  venaga  polixlorvinil  k a te te r  q o ‘yiladi.
2.  D iurezni  h a r  soatda  o ‘lchab  turish   u c h u n   siydik  qopiga  k a te te r 
q o ‘yish.
3.  O shqozonga  z o n d   q o ‘yish.
G e m o d in am ik   o ‘zgarishlarni  yaxshilash.  U   aylanib  yuruvchi  q o n  
hajm ini  tez  to ‘Idirish  m aqsadida  am alga  osh irilad i.  Y o'qotilgan  q o n  
hajm ining  o 'm in i  to ld iris h   uchun  eng  yaxshi  transfuzion  m uhit  b o ‘lib, 
kolloid  eritm alar  (poliglyukin,  reopoliglyukin,  jelatin o l)  va  oqsil  ta b i- 
atli  kolloid  eritm alar  (album in,  protein)  hisoblanadi.  Transfuzion  ta rtib  
plazm a  o ‘rnini  bosuvchilar  va  qonning  quyidagi  nisbatda  yuborilishi 
asosida  tuziladi.
1.  1  -   1,5  I  qo n   yo‘q otganda  faqat  p lazm a  o ‘rnini  bosuvchilar;
2.  1,5  —  2,5  1  qo n   yo‘qotganda  p lazm a  o ‘rnini  bosuvchilar  va 
qo n   1:1  nisbatda;
3.  2,5  litrdan  ko‘p  qon  y o ‘qotganda  2  h ajm   q o n ,  1  hajm   p lazm a 
o ‘rnini  bosuvchi  suyuqliklar  va  q o ‘sh im ch a  tu zli  eritm alar.
Qonni  transfuziya  qilish  qoidasi:
1.  Iloji  b o rich a  b ir  xil  guruhdagi  q o n n i  quyish.
2.  3  sutk ad an   ortiq  bir  xil  guruhdagi  q o n n i  quyish;
3.  Q o n n i  p la z m a   o ‘rn in i  b o s u v c h i l a r   b ila n   birg a  q u y is h . 
Transfuziya  tezligi  yuqori  b o ‘lishi  kerak.  A n iq lab   boMmas  A Q B   1
www.ziyouz.com kutubxonasi

daqiqada  250  -   300  ml  b o lis h i  kerak.  V enoz  bosim   fiziologik  d ara- 
jaga  yetganda  (60  —  100  m m   sim.  ust.)  sekin  quyishga  o ‘tilsa  b o ‘ladi.
Markaziy  nerv  sistemasi  o'zgarishlari/ti  yaxshilash.
1.  Singan  jo y d a   novokainli  blokada  qilish.
2.  A nalgetiklarni  an tig istam in lar  bilan  birga  buyurish.
3 .Y o ‘q o ti)g a n  
q o n  
o ‘rn i 
to M d irilg a n d a n  
s o ‘ng 
d o im iy  
neyrovegetativ  blokadani  ta ’m inlash  uchun  droperidol,  sibazon  (seduk- 
sen),  natriy  ok sib u tirati  p reparatlarini  o ‘rta  do zad a  yuborish  m u m - 
kin.
Gaz  almashinuvini  yaxshilash:
1.  Yuqori  nafas  yo‘llari  o ‘tkazuvchanligini  tekshirish,  og‘iz  bo ‘shlig‘i 
va  yutqinni  tozalash.
2.  Q ovurg‘alar  sin g an   joyga  spirt-novokain  blokadasi.
3.  N afas  olish  keskin  susayganda  -   o ‘pka  s u n ’iy  ventilyatsiyasi.
4.  Q o n n in g   reologik  xususiyatlarini  norm allashtirish  va  tro m b o - 
gem orragik  sin d ro m n i  davolash.
5.  Flevra  b o ‘sh lig ‘ini  punksiya  qilish  va  q o n ,  havoni  so ‘rib  olish.
6.  Yuqori  nafas  y o ‘llari  uzoq  sanatsiyasida  traxeostom iya  qilish.
7.  O sh q o z o n -ic h a k   sistem asi  parezlariga  qarshi  choralar.
E ndokrin  o ‘zgarishlarn¡  yaxshilash
G id ro k artizo n g a  nisbatan  hisoblaganda  1000  —  1500  mg  glyu- 
kokortikoid  g a rm o n la r  qilish.
Modda  aimashinuvidagi  buziUshlarni  to^'rilash.
1.  U glevodning  kontsen trlan g an   eritm alari  (glukoza  10,  15,  20% ).
2.  Yaqqol  n am o y o n   b o ‘!gan  m etabolik  atsidozda  4%  li  300—400 
ml  natriy  b ik arb o n a ti  yuborish.
3.  G id ro p o n   b alansni  ushlab  turish  uchun:  R inger  eritm asi,  lak- 
tasol,  glukoza  5% ,  KC1  7,5% ,  N a C l  5,8%  eritm alari  yuborish.
Ivishning  o ‘tk ir  buzilishlarini  to'gV ilash
D avolash  ta d b irla ri  tro m bo gem orragik  sin d ro m n in g   bosqichiga 
b o g liq   b o ‘ladi.  D issem irlangan  to m ir  ichi  ivishda,  ivish  vaqti  koagu- 
logram m a  va  tro m b o sitla r  m iqdorini  nazorat  qilgan  holda  geparin  va 
reopoliglukin;  gipofibrinogenem iyada  geparin,  3  g r  dan  8  gr  gacha 
fibrinogen  va  t o ‘g ‘rid an   to ‘g ‘ri  qon  quyish.  F ibrinoliz  bosqichida  fib- 
rinoliz  ingibitorlari:  kontrikal  -   25000  Y ed.,  EAKK  (ep silon -am i- 
nokapron  kislota)  qilinadi.
T ravm atik  sh o k n i  davolash  boshlangan  vaqtga  aylanib  yuruvchi 
qo n   hajm i  m ikrosirkulatsiya  va  buyrak  funksiyalari  tiklanish  tezligiga 
bevosita  bo g'liq  b o ‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi