0 ‘zbekist0n sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi m. Kariyev, R. Alimov

U zoq  m ud datli  b o silis h   sindrom i  va  u ni  tib b iy 
k o 'c h ir ish   b osq ich larid a  d a v o la sh
M a s h g ‘ulot 
m aqsadi.  U zoq  muddatli  bosilish  sin d ro m in i  ko'chirish 
bosqichlarida  patogenezi,  klinikasi  va  davolash  p rin sip larin i  o ‘rganish.
Asosiy  o‘quv  savollari:
  uzoq  m uddatli  bosilish  sin d ro m i  (U M B S). 
Etiologiyasi  va  patogenezi.  Klinik  kokrinishlari.  E zuvchi  om il  kuchi 
va  ta ’sir  davomiyligi,  shikastlangan  to ‘q im alar  m assasiga  bog'liqligi. 
U M B S   ning  klinik  k ech ish d ag i  davrlari.  B irin c h i  tibbiy  yordam  
k o ‘rsalish.  U M B Sni  v rach gacha  yordam,  b irinch i  vrachlik   va  ixtisos- 
lashgan  yordam   b o sqichlarida  davolash.
Mashg'ulotni  o'tkazish  usuli.
  M ashg'ulot  o ‘q u v   xon asida,  palata- 
lard a,  bogMov  xonasida,  reanim atsiya  boM im ida,  buyrak  xonasida 
o ‘tkaziladi.  0 ‘quv  xonasida  U M B S  bo'yicha  n az ariy   savollar  ko‘rib 
chiqiladi;  palata,  bogMov  xonasi,  reanim atsiya  boM im ida  UM BS  bi­
lan  og‘rigan  bcm orlar  tckshiriladi.  Mavzuga  oid  b e m o rla r  boMmaganda 
talabalar  ilgari  klinikada  davolangan  sliu  mavzuga  o id   bem orlar  kasallik 
tarixini  o ‘rganishadi  va  m u h o k am a  qilishadi.
Amaliy  mashg'ulotni jihozlanganligi.
Jadvallar:  «Uzoq  m uddatli  bosilish  sindrom i  va  travm alik  shok- 
ning  diff'erensial-diagnostik  belgilari»,  «U zoq  m u d d atli  bosilish  sin- 
d rom ida  organiznidagi  u m um iy  o ‘zgarishlar»,  « U z o q   m uddatli  bosi­
lish  sindrom ida  shikastlangan  qoM  va  oyoqlardagi  m ahalliy 
0
‘zgarishlar».
BogMov  xonasining  jihozlanganligi:  n o v o k ain n n in g   0,25%   li  erit- 
m asi,  aseptik  eritm alar,  an tibiotiklar,  og‘riqsizlan tiru v ch i  eritm alar, 
antigistam in  va  yurak-qon  to m ir  preparatlari,  elastik   bintlar,  muz 
xaltachasi,  transport  inim obilizatsiyasi  vositalari.
Reanimatsiya  boMimining  jihozlanganligi:  vena  ichiga  infuziya  uchun 
i  m artalik  sistem alar,  vena  kateterizatsiyasi  vositalari,  m edikam entoz 
detriksikatsiya  vositalari,  nafas  apparatlari.  S un’iy  buyrak  xonasida  gemo 
va  peritoneal  dializ,  gem osorbsiya  o ‘tkazish  ap p a ratlari  ko‘rsatiladi.
M a s h g 'u lo t  m azm uni
Uzoq  m uddatli  bosilish  sindrom i  -   k o kp  u ch ray d ig an   va  urush, 
ofatlarning  qochib  boMmas  h am rohi  hisoblanadi.
Ikkinchi  jahon  urushida  Angliya  shaharlari  bom bardirovkasida  uzoq 
m uddatli  bosilish  sindrom i  jabrlanganlarining  3,5% ida,  Xirosima  va 
Nagasaki  shaharlari  atom   bom bardirovkasida  esa  15—20% ida  kuzatilgan.
Birinchi  jahon  urushi  davrida  fransuz  jarro hi  K en yu   birinchilardan 
boMib  uzoq  m uddatli  bosilish  sindrom iga  t a ’rif  bergan :  «YertoMaga 
gran ata  tushganda,  uning  ich id a  bir  fransuz  ofitseri  b o r  edi.  Portlash 
vaq tid a  uning  oyoqlariga  k a tta   xoda  tu sh ib ,  un i  sh u  q a d a r  ezib 
q o ‘ydiki,  u  harakatlanolm ay  qoldi.  M a'lum   b ir  u zo q   vaqt  oMganidan 
keyin,  qutqaruv  otryadi  un i  topdi  va  shu  narsa  m a ’lum   boMdiki, 
uning  xoda  ostida  qolgan  oyoqlari  to ‘q  qizil  ra n g d a  ed i.  B em orning
www.ziyouz.com kutubxonasi

ahvoli  yaxshi  edi,  h atto   u  o lzini  q u tq arish   b o ‘yicha  yo ‘llan m alar  b e- 
rardi.  Lekin  x o d a  olinishi  bilan  unda  shok  rivojlandi,  natijada  u  halok 
bo‘ldi».
G a rc h i  K e n y u   o ‘lim  sabab ini  a n iq   k o 'rsa tm a g a n   b o l s a   h am , 
(ch u n k i  o l i m   sab ab i  shok  em as,  b alk i  o rganizm   b o silish id an   o zod 
b o ‘lgan  o y o q la rn in g   yum shoq  t o ‘q im a la ri  ezilish  o ‘ch o q lari  in to k - 
s ik a k s iy a s i 
s a b a b  
b o i g a n ) ,  
e t i o l o g i k  
s a b a b la r i 
y u m s h o q  
to ‘q im a la rn in g   u zo q   m uddatli  b o silish   va  u lar  to m o n id a n   m ah alliy  
o ‘z g a rish la r  b o ‘lish in i  an iq   k o ‘rsa tg a n .  S h u n d ay   qilib  u zo q   m u d ­
datli  b o silish   s in d ro m i  etiologiyasi  b o 'lib   q o ‘i  va  o y o q larn in g   uzoq 
ezilishi  h is o b la n a d i.
1941 -y ild a   K enyudan  23  yil  keyin   ingiiz  olimi  B ayuoters  L on- 
donni  fashist  aviatsiyasi  bom bardirovkasi  natijasida  yaralanganlarni  da- 
volash  v a q tid a   u z o q   m uddatli  bosilish  sindrom ini  o ‘rgandi.
B ayuo ters  (1941),  M .I.K uzin  (1959)  va  boshqa  m ualliflarning 
m a’lum otiga  k o ‘ra  uzoq  m uddatli  bosilish  sindrom i  patogenezida  3 
omil  asosiy  rol 
0
‘ynaydi.
1.  M arkaziy  nerv  sistem asida  q o ‘zg‘alish  va  torm ozlanish  ja ra - 
yonlarining  buzilishini  yuzaga  keltiruvchi  ogkriq  hissi.
2.  S h ik astlan g an   m ushaklarda  p archalangan  m ahsulotlarning  suri- 
lishi  natijasida  travm atik  toksem iya.
3.  S h ik astlan g an   q o ‘l-o y o q larn in g   massiv  shishi  natijasida  ikki- 
iam chi  p lazm a  y o ‘qotish.
O g‘riq  hissi  t o ‘qim a  parchalanish  m ahsulotlari  va  plazm a  yo'qotish 
bilan  birgalikda  nafas  a ’zolarining  faoliyatini  va  qon  aylanishini  buzadi. 
N atijada  to m irla r  reflektor  spazm i,  siydik  ajralishi  buzilishi,  q on ning  
quyuqlashishi,  q o n   yo‘qotishga  ch idam sizlik  rivojlanadi.
N .N .Y e la n s k iy   u zo q   m u d d a tli  b o silish   s in d ro m in in g   k lin ik  
ko‘rinishini  ezilgan  m ushaklardan  toksik  m ahsulotlarning  so ‘rilishi  deb 
tu sh u n tirad i.  M a ’lum   boMishicha,  shikastlangan  m ushak  75%  m ioglo- 
bin,  70%  k re a tin in ,  66%  kaliy,  75%   fosfor  m oddalarini  y o 'q o tad i. 
S huni  t a ’kidlab  o 'tish   kerakki,  U M B S n in g '  klinik  belgilari  ezuvchi 
faktor  b a rta ra f  etilgandan  so 'n g   yuzaga  keladi.
A utoliz  m ahsulotlari  ichida  m ioglobin  m uhim   rol  o ‘ynaydi,  u 
b u y ra k la r  d ista!  k an a lc h alarid a  t o ‘plan ad i  va  buyrak  ep iteliy sid a 
d e g e n e r a tiv  
o 'z g a r is h l a r  
c h a q ir a d i. 
Bu 
esa 
o ‘t k ir  
b u y ra k  
yetishm ovchiligi  klinikasi  rivojlanadigan  buyraklar  filtrining  buzilishiga 
olib  keladi.  G iperkaliyem iya  k ardiotoksik  ta ’sir  qiladi.  G iperk aliy e- 
miya  va  giperfo sfotem iya  —  U M B S n in g   erta  davrlardagi  o ‘tk ir  yurak 
yetishm ovch iliginin g  asosiy  sabablari  bo‘!ib  hisoblanadi.
U M B S n in g   klinik  kechishida  3  davr  farqlanadi:
I  davr  —  e rta   yoki  g em o d in am ik   o‘zgarishlar  davri  (kasallikning
1 —3-kuni).
www.ziyouz.com kutubxonasi

II  davr  —  oraliq  (3—4  kun d an   8—12  k u n g ach a)  o ‘tkir  buyrak 
yetishm ovchiligi  bilan  xarakterlanadi.
III  davr  —  kechki  (9—12  k undan  1—2  oy  oxirigacha)  to ‘qim alar 
shikastining  m ahalliy  sim ptom iari  bilan  x arak terlan ad i.
U M B S   ning  tu rli  davrlaridagi  klinikasi.
I  davr.  Jabrlanganlarning  oyoq-qo*li  bo silish d an   ozod  etilgandan 
s o ‘ng  um um iy  ahvoli  yom onlashuvi  bilan  birga  kuchli  shish  rivojla- 
nadi.  Bemorni  holsizlik,  to rm ozlanish,  ko‘ngil  ayn ish i,  qusish  bezov- 
ta  qiladi.  B em orning  rangi  oqaradi,  tanasi  sovu q  te r   bilan  qoplanadi, 
puls  tezlashadi  (1 0 0 -1 2 0   ta).  AQB  o g 'ir  h o lla rd a   6 0 - 8 0   m m   sim. 
ust.  va  undan  ham   past.  Bu  davrda  U M B S n in g   klinik  ko ‘rinishi 
shokning  torpid  fazasini  eslatadi.
II  davr.  Oraliq  davr.  U M B S ning  4 -k u n i  o ‘tk ir  buyrak  yetish­
movchiligi  sim ptom iari  yuzaga  chiqadi:  past  d iu re z ,  k o ‘ngil  aynishi, 
qusish,  holsizlik,  apatiya,  belda  og‘riq  kuchayadi.
III  davr.  Kechki  davr.  Birinchi  o'ringa  m ahalliy  sim ptom lar  chiqadi, 
M ushak  to'qim asi  o klib,  o 'rniga  biriktiruvchi  to 'q im a   o ‘sadi,  to ‘qim alar 
atroflyasi,  bo ‘g‘im larda  harakat  cheklanishi,  k o n trak tu ralar  rivojlanadi.
UM B Sning  klinik  kechishining  og‘irligi  bo ‘y icha  4  klinik  forma 
ajratiladi  (M .I.  Kuzin,  1954).
1.  Yengil:  q o ‘l  yoki  oyoqnin g  seg m en tlarid an   birining  bosilishi  4 
soatdan  oshm agan.
2.  0 ‘rta:  q o ‘l  yoki  oyoqning   butunligicha  bosilishi  6  soat.  Buyrak 
funksiyasi  unchalik  o ‘zgarm agan.
3.  Og‘ir:  q o ‘l  yoki  oyoqtii  butunlay  bosilishi  7—8  soat.  Buyrak 
yetishm ovchiligi  va  g em odinam ik  o ‘zgarishlar  sim p to m i  yaqqol  n a- 
m oyon  bo‘lgan.
4.  0 ‘ta  og‘ir:  ikkala  q o ‘l  va  oyoqni  6  so at  va  und an  ortiq  vaqt 
m obaynida  ezilishi.  B em orlar  2—3  sutkada  o ‘tk ir  buyrak  yetishm ovchi- 
ligidan  halok  b o ‘ladilar.
U M B Sni  tibbiy  k o 'c h irish   b osqich larida  davolash
Birinchi  tibbiy  yordam .  Jab rla n g an n i  b o silish d a n   b o ‘sh atish d an  
o ld in   sog‘  to ‘qim a  cheg arasidan  y u q o riro q   s o h a d a n   jgut  q o ‘yish. 
b o ‘shatib  boMgandan  keyin  esa  shu  so g ‘  t o ‘q im a la rn i  bint  bilan  si- 
qib  b o g la sh   kerak.  Bu  shishni  kam aytiradi  va  ezilg an  to ‘qim alardagi 
parch alan u v   m ahsulotlarini  soV ilib  ketishiga  y o rd a m   beradi.  K eyin 
jgutni  yechish  va  giperkalim iya,  t o ‘q im alarn i  g ipoksiyaga  sezuv chan- 
ligini  kam aytirish  m aqsadida  sovuq  (m uz,  q o r,  suv)  qoMlash  kerak. 
Keyin  q o ‘l-oyoqlar  im m obilizatsiyasi,  o g 'riq   q o ld iru v ch ilar,  an tib i- 
o tik la r  qilish  kerak.
V rachgacha  yordam .  B irinchi  tibbiy  y o rd a m   hajm i  kengaytiriladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Agar  q o ‘l  yoki  o y o q lar  siqib  b o g la n m a g a n   b o is a   b o g la n a d i  va  so- 
vutish  ch o ralari  q o lla n a d i,  y u ra k -q o n   to m ir  va  og'riqsizlantiruvchi 
vositalar  q o lla n a d i.Ish q o rli  eritm alar  ichishga  beriladi.  Birinchi  vrachlik 
yordam iga  tezlikda  ko'chiriladi.
B irinchi  v ra c h lik   yordam i  (B rT P ).  Saralash  vaqtida  2  gu ru h  
U M B S dan  ja b rla n g a n la r  ajraiiladi:
I  guruh:  U M B S n in g   yengil  va  o 'r ta   darajalari  bilan  jabrlanganlar. 
Tibbiy  yo rd am   saralash  m aydonida  ko'rsatiladi.  Bunda  0,5  ml  qo q- 
sholga  qarshi  an a to k sin ,  100000  Y ed.penitsillin,  1%  li  2  ml  p ro m e ­
dol  eritm asi  y u b o rilad i,  tran sp o rt  im m obilizatsiyasi  kuchaytiriladi, 
ishqorli  su y uqliklar  ichishga  beriladi,  ixtisoslashtirilgan  vrachlik  y o r­
dami  etapiga  yuboriladi.
II  guruh:  U M B S n in g   og‘ir  form asidagi  jabrlanganlar.  Tibbiy  y o r­
dam   b o g lo v   x o n asida  ko‘rsatiladi.  Ezilgan  q o l   yoki  oyoqqa  novokain- 
ning  0,25%   li  4 0 0 -5 0 0   ml  iliq  eritm asi  bilan  futlyar  novokain  blokada 
qilinadi.  V ishnevskiy  b o ‘yicha  ikki  to m o n la m a  paranefral  blokada  qil- 
inadi,  vena  ichiga  1000  ml  10%  li  glukoza  eritm asi,  24  Yed  insulin 
va 
200 
m l 
4%  
li 
n a triy  
b ik a r b o n a t  e r itm a s i 
y u b o rila d i. 
N arkotik  va  an tig ista m in   preparatlari  (1  m l—2%  li  prom edol  e ritm a ­
si,  2m l—2%li  d im ed ro l  eritm asi),  y u rak -q o n   to m ir  vositalari  (2  ml— 
10%  li  kofein  eritm asi)  buyuriladi.  S tandart  transport  shinalari  yor- 
dam ida  im m obilizatsiya  qilinadi.  Ichishga  ishqorli  suyuqliklar,  issiq 
choy  beriladi.  1 xtisoslashtirtigan  vrachlik  yordam i  yoki  m axsuslash- 
tirilgan  xirurgik  yordam   bosqichlariga  ko‘chiriladi.
Ix tiso slash tirilg an   vrachlik  yordam i  tibbiy  saralashda  2  guruh  ja b r­
langanlar  ajratilad i.
I  guruh  -   yengil  va  o ‘rta  o g l r   form adagi  U M BS.  G em od in am ik  
o ‘z g a rish la r  y o ‘q ,  yoki  kam   n a m o y o n   b o l g a n .  O y o q - q o lla r d a  
shish,buyraklar  funksiyasi  unchalik  o ‘zgarm agan.  Periferik  arteriyalarda 
pulsatsiya  susaygan.  B em orlarni  darhol  maxsuslashtirilgan  xirurgik  bos- 
qichiga  yuborish  m um kin.
II  guruh  —  U M B S n in g   o g 'ir  form asi.  S hokka  qarshi  re an im at- 
sion  p alata d a  m ax su slash tirilg an   gospitalga  yuborishga  tay yo rlash  
m aqsadida  g e m o d in a m ik   o 'z g a rish la r  to ‘g ‘rilanadi.  D avolash  ay lanib 
yuruvchi  q o n   h a jm in i  to ld ir is h g a   qaratilg an   b o la d i,  b u n d a  qon 
quyish  m an   e tila d i.  U n in g   o ‘m iga  past  m olekulali  kolloid  e ritm a la r 
va  e le k tro litla rn i  izo to n ik   eritm asi  quyiladi.  Atsidozga  q arshi  vena 
ichiga  300—500  ml  4%  natriy   b ik a rb o n a ti  yuboriladi.  B uy rak lar 
p o ‘stloq  q av a ti  to m irla r  spazm ini  kam aytirish   m aqsadida  3 0 0 -4 0 0  
ml  0,1%   n o v o k ain   eritm asi;  d iu rez n i  yaxshilash  m aqsadida  glukoza, 
m a n n ito l,  la z ik s   e ritm a la ri  y u b o rila d i.  X iru rg ik   ishlov  b erish g a 
k o 'rsa tm a la r  b o ‘lsa  an tib io tik la r  q o lla n a d i.  B em or  holati  y ax sh ilan - 
g ach ,  keyingi  b o sq ich larg a  y ub oriladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

M axsuslashtirilgan  ja rro h lik   yordam .  Bu  bo sq ich d a  oldingi  bos- 
qichlarda  boshlangan  davo  tadbirlari  davom   ettiriladi.  N ovokain  bloka- 
dasi  qayta  qilinadi.  Q onning,  siydikning  bioxim ik  tekshiruvi,  bir  kunlik 
diurez  nazoratga  olingan  holda  aylanib  yuruvchi  q o n   hajm i  to ‘ldiriladi, 
kislota-ish q o r  nisbati,  elek tro litlar  balansi  yaxshiianadi.  G ip o v o llem i- 
yaga,  atsidozga,  giperkaliyem iyaga  va  buyrak  yetishm ovchiligiga  qarshi 
kurash,  aw algidek,  muhim  rolni  o ‘ynaydi.  0 ‘tkir  buyrak  yetishm ovchi- 
ligini  davolashda  «sun’iy  buyrak»  apparati  bilan  gem odializi  yaxshi 
natija  beradi.  UM BS  ning  og‘ir  form alarida  am putatsiyaga  ko ‘rsatm alar 
bo‘lishi  m um kin.  Agar  am putatsiya  o kz  vaqtida,  anuriy a  rivojlanguncha 
qilinm asa,  bem orga  foyda  b erm ay d i.
Am putatsiya  bajarish  qoidasi:  1)  t o ‘qim anin g  sog ‘  q ism id an   shu 
bilan  birga  tejagan  holda  kesish;  2)  am putatsiy alar  m io p lastik   xarak- 
terga  ega  boMishi  kerak  em as;  3)  choMtoq  doim   o c h iq   qolishi  kerak.
0 ‘tk ir  buyrak  yetishm ovchiligi  b arta raf  etilgandan  s o ‘ng,  davo  ta d ­
birlari  oyoq  yoki  qo‘l  funksiyasini  tiklashga,  infeksion  asoratlarn in g 
oldini  olishga  kontrakturalar  profllaktikasiga  qaratilgan.
O p erativ   aralashuvlar  a m a lg a   o sh irilad i:  fleg m o n a la rn i  o ch ish , 
m ush aklar  nekrotik  o ‘choq larin i  olib  tashlash.
Ja ro h a t  infeksiyasi  aso ratlarin i  davolash  m aqsad ida  shikastlangan 
q o ‘l 
y o k i 
o y o q q a  
u z a y tir ilg a n  
a r te r iy a  
ic h i 
in fu z iy a s i, 
oksigenobaroterapiya  qilinadi.  K eyinchalik  fizio terapev tik  m uolajalar 
va  jism oniy  tarbiya  buyuriladi.  Ikkilam chi  a n e m iy a la r  o ld in i  olish 
uchun  qayta  qon  quyiladi.  A ralash  radiatsion  og‘ir  va  katta  jarohatlarda 
birlam chi  am putatsiyaga  k o ‘rsa tm a la r  oshib  boradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

У  bob.  TERMIK  SHIKASTLANISHLARNING 
UMUMIY  MASALALARI
KJassifikatsiya
D arsning  m aqsadi:  zam onaviy  janglarda  term ik  shikast  chaqiruvchi 
turli  ja n g o v a r  m o ddalam i  o ‘rgan ish .  Talabalarga  kuyish  m aydoni  va 
chuq u rlig in i  aniqlash  usullarini  o 'rg atish .
0 4quv  savollari:  za m o n av iy   ja n g   sharoitida  kuyish  ch astotasi. 
N a p a lm a   va  turli  xil  o ‘t  o ld iru v ch i  m oddalardan  kuyish.  Y adro  port- 
lagan  jo y d a   yorug'lik  n u rlarid an   kuyishlar.  A langadan  kuyish.  Kuyish 
klassifikatsiyasi.  Kuyish  yuzasi  va  chuqurligini  aniqlash.  D ars  o ‘tish 
m etodikasi.
D a rs  o ‘q uv  xonasida,  p a la ta d a   va  klinikaning  kuyish  b o ‘limi 
bo g ‘lov  x o nasid a  o ‘tkaziladi.  0 ‘q u v   xonasida  nazariy  savollarga  qara- 
ladi  (z am o n av iy   ja n g d a   k u y ish n in g   chastotasi  va  tu zilish i,  yadro 
p o rtla g a n   jo y d a   y o ru g lik   n u rla rid a n   shikastlanish  t a ’siri,  napalm a 
xususiyati  va  u ning  sh ik a stla n tirish   ta ’siri  va  bo sh qalar).  B og‘lov- 
kuyish  m ark azid a  o ‘qituvchi  tu rli  darajadagi  va  m aydondagi  kuygan 
b em o rla rn i  k o ‘rsatadi.  T a la b a la r  o ‘qituvchi  nazorati  o stid a  an iq   be- 
m o rla rd a   kuyish  chuqu rlig in i  va  m aydonini  aniqlashni  tartib   bilan 
o ‘rg a n ad ilar.
A m aliy  dars  jihozlari:  Z am o n a v iy   jangda  term ik  shikastlanishning 
tu zilishi.  S hikastlanish  chuqu rligi  b o 'y ich a  kuyish  tasnifl.  II  darajali 
yuzaki  kuyish.  Ill  b  darajali  c h u q u r  kuyish.  Kuyish  m aydonini  regis- 
tratsiya  qilish  uchun  rezina  sh ta m p   bosmasi.
D a rs   m azm uni.  Z am onaviy  ja n g   sharoitlarida  kuyish  chastotasi. 
U rush  vaq tid a  olovdan  sh ikastlanishga  qarshi  m oddalarga  ilgaridan 
qiziqish  p ay d o   b o ‘lgan.  T exnik  jih a td a n   to ‘liq  b o lg a n   m am lakatlar 
arm iy asid a  m axsus  yonuvchi  aralash m alar  va  term oyadroli  quroliar 
q o ‘llanilib,  ulard a  kuyishga  u c h ra sh   miqdori  ta ’siri  to b o ra  ortib   bor- 
m o qda.  X a lx in -G o l  (1939-y.)  u ru sh   harakatlari  vaqtida  kuyishdan 
u m um iy   y o ‘q o tish lar  soni  0,3% ,  ikkinchi  jah o n   urushida  1941 — 1945- 
yilda  0 ,5 —1,5%  ni  tashkil  qilgan.  Z am onaviy  jan "  sharoitida  napal- 
m a d a n   kuyish  8 -1 0 %   ni  va  o d atd ag i  quroldan  sh ik astlan ish n in g  
um um iy  soni  undan  ham   ko‘p.  O m m aviy  quroliar  q o ‘llanganda  aralash 
s h i k a s t l a n i s h la r d a   s a n i ta r   y o ‘q o t is h la r   4 5 —50%   ta s h k il  q ila d i 
(J.V .A Iektsanen,  1977).  K uyishd an  sanitar  yo'qotish  va  kom binirlan- 
g an  sh ik astlan ish lar  65—85%  ni  tashkil  qiladi.
N apalm a  va  boshqa  o ‘t   oldiruvchi  moddalardan  kuyish.  N apalm a  — 
o ‘t  o ld iru v ch i  va  yonuvchi  m o d d a   sifatida  q o ‘llanuvchi  m ahsulot. 
B irinchi  m a rta   napalm a  A Q S H n in g   1942-yilda  qurollangan  arm iya-
www.ziyouz.com kutubxonasi

sida  b o lg a n   va  Ikkinchi  ja h o n   u rushi  dav rid a  A m erika  a v iatsiy asid a 
q o ‘llangan.  Om m aviy  m asshtabda  u  K oreya  va  Vyetnamga  q arsh i  u ru sh  
vaqtida  A Q SH   tom onidan  q o lla n g a n .  N ap alm a  y o p ish q o q   o kt  o l- 
diruvchi  m oddalarga  kiradi.  U n in g   asosi:  b enzin,  b en z o l,  k e ro sin , 
polistirol  b o lib ,  u  maxsus  quyuqlashtiruvchilar  yordam ida  q u y u q la s h a - 
di.  Q uyuqlashtiruvchilar  sariq-kulrang  yoki  binafsha  rangli  p o ro s h o k  
b o lib ,  quyidagi  aralashm adan  iborat:  5  yoki  25%  li  n a fte n   k is lo ta - 
ning  alyum inli  tuzi,  30  yoki  50%  li  p alm iting  kislotaning  a ly u m in li 
tu zi,  25  yoki  65%  li  oliyen  k islotasining  alyum inli  tuzi.  Q u y u q la s h ­
tiruv chilar  suyuq  yonuvchi  m o d d alar  h iso b id an   q o ‘shiladi,  c h u n k i  o ‘t 
oldiruvchi  aralashm ada  3%  d an  13%  g ac h a  quyuqlashtiruvchi  a ra la s h - 
m alar  b o ‘lishi  kerak.  S huning  u c h u n   o ‘t  oldiruvchi  a ra la s h m a n in g  
za ru r  xususiyati  24  soatga  yaqin  ekspozitsiyada  aham iy atg a  eg a .  N a - 
palm aning  fizik  xususiyati:  y o pishqoq,  dild iroq ,  binafsha  y oki  k u l- 
rang  m assa,  suvdan  yengil  (zichligi  0,7  d an   to  0,85  g a c h a ),  s h u n in g  
u chun  uning  yuzasida  yengil  y o nadi.  A gar  ta n a   yuzasiga  y o p is h s a ,
3—4  daqiqada  yonadi,  alanga  te m p e ra tu ra si  1 1008C   b o ‘ladi.  N a p a lm a  
yonganda  quyuq  bulut  hosil  qilib  q o ra   q u ru m   bilan  k o ‘p  m iq d o rd a  
uglerod  oksidi  ajraladi.  Bu  harbiy  ta rk ib d a   zaharlanishni  c h a q ira d i. 
V yetnam da  napalm a  B  q o lla n g a n .  U   pastasim on,  xira  oq   rangdagi 
yopishqoq  m assa  bo‘lib,  benzin,  polistrol  va  benzol  (2:1:1 m u n o s a b a t- 
da)  bilan  m axsus  quyuqlashtiruvchilardan  iborat.  N apalm a  B  o ‘z   x u - 
susiyatini  keng  d iap o zo n d a  te m p e r a tu ra   +64°C   d an   4 0 “C   g a c h a  
bo‘lganda  saqlab  qoladi.  Uzoq  vaqt  saqlanadi,  transportirovkaga  ch id am li 
b o ‘ladi.  N apalm aning  boshqa  turlari  «m etallashgan»  yopishqoq  o ‘t  o l ­
diruvchi  aralashm a  b o lib   bunga  pirogel  kiradi.  Pirogelni  hosil  qilish 
uchun  napalm aga  magniy  m etalining  kuku ni,  sm ola,  neft,  asfalt  va 
boshqalar  q o ‘shiladi.  Pirogel  n ap alm ad an   intensiv  yonadi,  te m p e ra tu ra  
1400°C  d an  1600°C  gacha  b o ‘ladi.  N ap alm a  va  pirogel  o ‘z - o ‘z id an  
alan g a lash m ay d i.  U ning  y o n ish i  m ax su s  kam   m iq d o rd a g i  p o ro x  
zaryadli  portlash  ta ’siri  ostida  boMadi.
N apalm ani  qoMIash  usullari:  n a p a lm a   aralashm asi  aviatsio n   b o m - 
balam i,  snaryadlarni,  q o ‘l  g ran atalarin i,  m inalarini,  o kt  otu vch i  q u ro l- 
larda  ishlatiladi,  shuningdek,  m axsus  idishlarda  saqlanadi.
N apalm ali  bom ba  portlaganda  olov  gum bazi  yerdan  20  m   b a- 
landlikka  koMariladi,  issiq  n a p a lm a   100  m  atrofga  tarq alishi  m u m - 
kin.  T utunli  buluti  esa  500  m  b alan d lik k a  ko ‘tariladi.  N a p a lm a   a r- 
tilleriya  snaryadlarida  keng  q o ‘lla n a d i,b u n d a   ju d a  katta  m ay d o n   olovli 
b o ‘ron  ichida  qoladi.  N apalm a  q o ‘rq in ch   soluvchi  q u ro lla r  sa ra sig a  
kiradi:  u  yetarlicha  tayyorlanm agan  q o ‘shin   shaxsiy  tarkib id a  v a h im a  
keltirib  chiqaradi,  shuningdek,  o d a m la r  orasida  psixogen  re a k siy a la r 
rivojlanishiga  olib  keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

N apalm adan  kuyishning  o ‘ziga  xosligi.  94—95%   holiarda  3—4  dara- 
jali  kuyish  kelib  chiq ad i.  K o ‘proq  odam   tan asin in g   o chiq   qism lari  — 
b o s h ,  yuz,  b o ‘yin,  b arm o q la ri  kuyadi.  N a p alm ad an   kuyish  shokning 
o g 'i r   form asi  bilan  birga  kuzatiladi,  hattoki  cheg aralang an  shikastla- 
n ish lard a  (10%  gacha  yuza)  ham   kuzatiladi.  Kuyish  m aydoni  11-20%  
b o ‘lgan  jab rlan g an larn in g   84%   ida  bu  hol  kuzatilgan.  Bunday  holat- 
d a   sh o k n in g   oglir  form asiga  kuyish  bilan  birga  ru h iy   shikastlar  va  tez 
rivojlanuvchi  za rarlan ish n in g   q o ‘shilib  kelishi  sabab  b o ‘Iadi.
N a p alm a  t a ’sirida  kuygandan   so “ng  tax m in an   b ir  soat  o ‘tgach, 
u m u m iy   zaharlanish  belgilari  paydo  bo'ladi:  holsizlik,  taxikardiya, 
m u sh ak lar  adinam iyasi  va  h.k.  N apalm adan  kuyganda  maxsus  o ‘choqli 
o ‘zgarishlar,  tez  hosil  b o ‘luvchi  shish  va  birlam chi  nekrozga  uchra- 
g a n   t o ‘q im a  atrofida  p u fa k ch alar  hosil  bo‘Iishiga  olib  keladi.  Kuyish 
y a ra la rin in g   kechishi  k o ‘p in c h a   yiringlash  va  lim fangoit,  lim fadenit, 
tro m b o fleb itn in g   hosil  boMishi  bilan  asoratlanadi.  A soraîlanish  buyrak 
to m o n id a n   b o ‘lsa,  g e m a tu riy a   k o ‘rinishida  boMadi.  C h and iq lan ish  
jarayon i  sekinlashadi.  K uygandan  keyingi  c h a n d iq la r  kattaligi,  keloid 
x arak terligi  va  yaralanishga  m oyilligi  bilan  farqlanadi.  N ap alm a  yon- 
g a n d a   hosil  b o 'lg an   k atta  m iqdordagi  C 0 2  zah arlan ish ,  qizigan  havo 
e sa   nafas  olish  a 'z o la rin in g   kuyishini  keltirib  ch iq arad i.  N afas  olish 
a 'z o la rin in g   shikastlanishiga  issiq  havo,  kul  zarralari,  bug‘lar  va  h.k. 
la r   sabab  b o 'lad i.  K o‘p ro q   o g ‘iz,  burun,  h alq u m   shilliq  pardalarini
1—111  a  darajali  kuyishi  kuzatiladi.  B a'zan,  traxeya,  bronx  shikastla- 
n a d i.  0 ‘pkadagi  patologik  ja ra y o n   shish,  qo n   d im la n ish i,  qon  quyi- 
lish la r  bilan  xarakterlanadi.  B ronxning  o ‘tkazuvchanlik  va  drenajlovchi 
fu nksiy asining  buzilishi  o 'tk ir   nafas  yetishm ovchiligiga  sabab  boMadi, 
B irin ch i  soatlarda  nafas  olish  qiyinlashadi,  hansirash,  balg‘am li  yo‘tal, 
s ia n o z   hosil  b o ’ladi.  Jab rla n g an larn in g   20%i  dastlabki  kunlarda  o ‘pka 
s h ish id a n   halok  b o ’ladi.
T erm itli  va  fosforli  kuyish  kam   uchraydi.
T e rm it-a ly u m in iy n in g   h a r  xil  metail  oksidlari  bilan  aralashm asi 
b o ’lib,  y o nganda  3000  "C  g ac h a  qiziydi.  T erm itn in g   yonishi  bir  n echa 
d a q iq a   davom   etadi.  A viab o m b alar  va  snaryadlarda  ishlatiladi.
O q  f o s f o r - o g 'ir   o ‘c h o q li  kuyishlarni  va  qonga  s o ‘riIib  organizm - 
g a  zaharli  t a ’sirini  keltirib  chiqaradi.  O ddiy  b o m b alar,  snaryadlar  va 
n iin a la rd a   q o ‘llaniladi.
Y ad ro   portlaganda  y o ru g ‘lik  nurlanishidan  kuyish.  B ir  q ato r  o ‘ziga 
x o s  to m o n la ri  m avjud:
1)  u m u m iy   xarakterga  ega;
2)  k atta  m aydonni  egallaydi;
3)  shikastlanish  og‘irligi  h a r  xil;
4)  ta n a n in g   o ch iq   q ism lari  og*ir  shikastlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Portlash  m arkazidan  uzoqlashgan  sari  kuyish  darajasi  kam ayadi. 
Yomg‘lik  nurianishi  ko‘zga  ta ’sir  qilib,  qovoqni,  ko‘z  olmasining  oldingi 
qismini  va  to‘r  pardani  kuydirishi  m um kin.N atijada  bir  necha  daqiqa 
yoki  soat  davom  etuvchi  va  davosiz  o ‘tib  ketuvchi  ko‘r!ik  kelib  chiqadi.
Qizigan  havodan  nafas  a ’zolari  kuyishi  m u m kin .Y on g‘in  va  k iy im - 
larning  kuyishi  o d a m   tanasining  ikkilam chi  kuyishiga  sabab  b o 'la d i. 
X irosim ada  olovli  sh to rm   6  soat  davom   e tg a n ,  m aydoni  11,5  k m 2, 
bu  taxm inan  shik astlan ish   o ‘ch o g ‘inin g  y a rm in i  egallagan.  Y a d ro  
portlaganda  kuyishning  5 0 -6 0 %   i  og‘¡r  va  o ‘rta  darajali,  qo lganlari 
yengil  darajali  b o ‘Igan.
A langadan  k u y ish .  Y ong‘in  alan g a sid an   va  yo nayotgan  k iy im - 
lardan  kuyish  tin c h lik   vaqtidagi  k u y ish lard an   farq  q ilm a y d i.T erm ik  
ta ’sir  kuchi  te rm ik   agentg a,  uning  ja ro h a tig a ,  t a ’sir  qilish  v aq tig a 
va  hosil  b o ‘iuvchi  t o ‘qim a  giperem iyasi  davom iyligiga  b o g liq   b o ‘ladi. 
T erm ik  agent  t a ’sir  vaqti  va  to ‘qim a  g ip erem iyasi  davom iyligi  m u h im  
om ildir.  60—70*C  h a ro ra tid a   hujayra  o q silla ri  d en a tu ra tsiy a la n a d i. 
T o ‘qim a  70°C  g ac h a  qizdirilsa,  hujayra  o ‘lim i  b ir  lah zad a  h o sil 
b o ‘ladi.T o‘q im alardag¡ 
0
‘zgarishlar  q izd irish   d arajasig a  b o g 'liq .  60°C  
g acha  h a ro ratd a  kollikvatsion  nekroz  vujudga  keladi.  T o ‘q im a la rn in g  
kuyish  chuqurligi  tu rlich a  b o la d i.  K uygan  y arani  tezda  so v u tish  
kuyish  chuq u rlig in i  kam aytiradi.
Kuyish  klassifikatsiyasi.  Kuyishning  og‘irlik  darajasi  joylashgan  jo y i, 
bem om ing  yoshiga,  um um iy  holatiga  bog‘liq.  Lekin  eng  asosiysi  kuyish 
chuqurligi  va  kuyish  m aydoni  hisoblanadi.  2 7 -B u tu n   dunyo  ja rr o h la r 
syezdida  kuyishning  4  darajasi  qabul  qiling an.
I  daraja  (eritem a)  -   teri  qizaradi,  sh ish a d i,  o g ‘riq  paydo  b o ‘ladi.
2—3  k u n d an   s o ‘ng  b iro z  suyuqlik  s o ‘r ila d i,  q iz a rish   y o ‘q o la d i,
1-hafta  oxirida  bitadi.
II  daraja  (pufakchalar)  —  terida  qizarish ,  giperem iyadan  ta sh q a ri 
pufakchalar  paydo  b o ‘ladi.  Suyuqlik  sarg‘ish,  tin iq   holda  b o 'lad i  (q o n  
plazm asi).  E piderm is  yuzasi  tez  ko‘c h u v c h a n ,  uni  o ‘rnida  y altira b  
turuvchi  nam   ja ro h a t  —  epiderm isning  baza!  qavati  k o 'rin a d i.  B i- 
rinchi  2 - 3   kun  og‘riq  seziladi.  2 - 4   k u n d an   s o ‘ng  yalligManish  k a m a ­
yadi,  kuygan  so h an in g   epitelizatsiyasi  b o sh lan ad i,  8—10  k un da  b u -  
tunlay  bitib  ketadi.  C han d iq   hosil  b o ‘lm aydi,  lekin  p ig m en tatsiy a 
saqlanib  qoladi.
I l l a   d araja  (d e rm a  yuza  qismi  o ‘lim i)  —  teri  shikastlanadi,  q u ru q  
jigarrang  b u rish m alar  hosil  boMadi.  Bu  so h a d a   qizg‘ish  o 'c h o q la rd a  
teri  so ‘rg‘ichlari  m a ’lum   darajada  saqlanib  q oladi.  D erm an in g   e n g  
c h u q u r  so h a la ri  s a q la n ib   q o la d i.  B a ’zi  h o lla rd a   d e v o ri  q a l i n ,  
yiringlayotgan  p u fak ch alar  paydo  b o ‘ladi.  O g ‘riq  kam   b o la d i.  Y ara 
tozalang andan  so ‘ng  epitilizatsiya  b o sh lan ad i.  4 - 6   h aftad an   s o ‘n g  
tuzaladi.  K eloid  c h a n d iq la r  hosil  boMadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

H lb   d a ra ja   (d e rm a   qavatini  t o ‘liq  o ‘lim i)  —  teri  ham m a  qavati 
nekrozi.  A langada  kuyganda  teri  q o ‘tir,  q u ru q ,  q attiq,  to ‘q  jigarrang, 
yuzasida  tro m b lash g an   venalar  ko‘rinadi.  Issiq  suyuqlik,  bug‘  ta ’sirida 
q o ‘tir   m a rm a r  ran g ig a  kiradi  va  b iroz  y u m sh ay d i,  dem ark atsio n 
yallig‘lanish  b o sh lan ad i,  1 - 2   oyda  dem ark atsio n   nekrozning  chega- 
ralari  tugaydi.  S h u n d a n   so ‘ng  strup  ko‘ch a d i.  Bu  vaqtga  kelib  kuy- 
gan  soha  g ra n u ly a tsio n   to ‘qim a  bilan  q o p lan ad i.  Yara  bitishi  uning 
atrofidagi  e p id e rm isn in g   o ‘sishi  hisobiga  b o ‘ladi.  A gar  yara  1,5—2  sm 
d an  kichik  b o ‘lsa,  o ‘zi  bitadi.
IV 
d a ra ja   (teri,  m ushak,  suyak  to ‘q im alari  o lim i)  -   m ahalliy 
o ‘zgarishlar  III  b  darajadagidek,  lekin  strup  zieh  va  qattiq,  qora  rang- 
da.  0 ‘Igan  to ‘q im a la r  k o ‘chishi  qiyinlashadi,  asosan  suyak,  b o ‘g ‘im lar 
kuyganda.  K o ‘p   h o lla rd a   yiringli  jaray o n   boshlanadi.
S hunday  q ilib,  III  a,  III  b,  IV  darajalarga  yara  prosessining  qu- 
yidagi  evolutsiyasi  xos:
1)  kuyish  v aq tid a  t o ‘qim a  o ‘Iimi;
2)  reaktiv  trav m a tik   shok;
3)  yiringli  d e m a rk a tsio n   yallig‘linish;
4)  regeneratsiya  fazasi.
III 
darajadagi  kuyishda  yaraning  bitishiga  asosiy  sabab  epiteliy- 
ning  c h u q u r  q av atlari  saqlanib  qolishi,  III  b  va  IV  darajada  bitish 
strup  ko‘chishi  b ilan   bo g ‘liq.  B unda  atro fd an   epiteliy  o ‘sib  chiqib, 
chan d iq   hosil  qiladi.  K linik  kechishi  davo  natijasiga  ko‘ra  yuza  va 
ch u q u r  kuyishga  b o lin a d i.  Birinchisiga  I,  II,  III  a  darajadagi,  ikkin- 
chisiga  III  b  va  IV   darajadagi  kuyishlar  kiradi.  Y uza  kuyishlar  c h u ­
q u r  kuyishdan  farqli  o 'z id a n   ep itelizatsiyalanadi,  c h u q u r  kuyishlar- 
ning  bitishi  u c h u n   ja rro h lik   yondoshuvi  ta la b   qilinadi  (nekrektom iya, 
am putatsiya,  teri  k o ‘c h irib   o ‘tkazish).
B rT P   d a  kuyishning  chuqurligi  va  m aydonini  aniqlash
Kuygan  a ’zo ning  chuqurligi  anam nezini  ko‘zdan  kechirish  va  ayrim 
diagnostik  n a m u n a   q o 'y ib   diagnostika  qilinadi.
1 .A n a m n e z is.  B u n d a   ja r o h a t n in g   jo y la s h is h i  s h ik a s tlo v c h i 
a g e n tn in g   x a r a k te ri,  te m p e r a tu ra s i,  a g e n tn in g   t a ’sir  d avo m iyligi 
m u d d a ti  va  b ir in c h i  tib b iy   y o rd am   x a ra k te ri  m u h im   ah a m iy a tg a  
ega.  C h u q u r  k u y is h la r  aso sa n   80  %  h o lla rd a   o lo v   t a ’sirid a  kelib  
c h i q a d i .  
K u y g a n  
s o h a n i n g  
c h u q u r l i g i  
a s o s a n  
a g e n t n i n g  
dav o m iy lig ig a  e m a s ,  b a lk i  t o ‘q im adagi  g ip e rte rm iy a   davom iyligiga 
h a m   b o g ‘liq.  S h u n in g   u c h u n   k u y g a n d a n   k e y in   kuygan  s o h a n i 
so v u tish g a  h a r a k a t  q ilish   kerak.
2.  Ko‘zdan  k ech irish   Term ik  kuyishga  quyidagi  tashqi  belgilar  xos.
I  bosqieh:  g ip erem iy a.
www.ziyouz.com kutubxonasi

II  bosqich:  terining  tarqalgan  giperem iyasi  u n in g   shishishiga,  p u - 
fakcha  hosil  b o ‘lishiga  va  u n d a   ekssudat  yig‘ilish ig a  o lib   keladi.
I I I   a  bosqich:  teri  qu ru q ,  rangi  q o ra -q o ‘n g ‘ir  yoki  sa riq -q o ‘n g ‘ir, 
pergam ent  qalinlikda  b o la d i.
III  b  bosqich:  quruq,  qalin,  qora-jigarrang  tro m b lan g an   venalam ing 
hosil  b o lis h i  xos.
C h u q u r  kuyishlarda  barm oqlard a  tirn o q la rn in g   tu sh ib   ketishi  xos. 
K atta  p u fakchalar  bolalarda  terining   ham m a  q ism in in g   kuyganligidan 
dalolat  beradi.  N am   nekroz  sohalari  asosan  o klik  va  oq   rangda  b o la d i. 
Y on  taraflari  giperem iyalangan.
IV   b o sq ic h .T o 'q im a n in g   y o rilishid ir,  a g a r  s tru p   yorilsa,  u n d a 
m uskullam ing  o ‘zgarganligidan  dalolat  beradi.
3.  D iagnostik  probalar:
a)  kuygan  yuza  og‘riq  sezgirligini  aniqlash:  ku ygan  sohaga  igna 
bilan  yoki  sharik  bilan  t a ’sir  etish.  2-bosqich  h a r  d o im   og ‘riqli  b o la d i. 
I l i a   bosqich  sezgirlik  pasaygan  yoki  y o ‘q,  III  b  b osq ich   sezgirlik
yo ‘q;
b)  to ‘qim alarni  h a r  xil  b o ‘yovchi  m o d d alar  b ila n   b o ‘yash,  m asa- 
lan,  0,2%   fuksin  yoki 
\%
  pikrin  kislota  bilan   ven a  ichiga  quyiladi. 
C h u q u r lig id a n   ta s h q a r i  k u y g a n   s o h a n i  b a h o l a s h   h a m   m u h im  
aham iyatga  ega.  Buni  aniqlash  uchun  quyidagi  u su ld a n   foydalaniladi.
To'qqizlik  qoidasi.
Bu  nazariya  b o ‘yicha  ta n a   qismlari  va  oxirlari  quyidagilardan  ibo- 
rat:  Kalla  va  b o ‘yin  -   9%,  teri  yuzalari:  ko ‘krak  —  9% ,  qorin  -   9%, 
orqa  -   9%,  bel  va  dum ba  —  9% ,  son  —  9% ,  b o ld ir  va  tovon  -   9% , 
jinsiy  a ’zolar  -   1%.
Bu  «to‘qqizlik  qoidasi»  tarqalgan  kuyishlarda  m u h im   ahamiyatga  ega.
Glumovning  kaft  usuli.  Bu  usul  u n c h a   k a tta   b o ‘lm agan  kuygan 
yuza  qism larini  aniqlash  u c h u n   qulay  h iso b lan ad i.  Kaft  yordam ida 
o d am   tanasi  yuzasining  1 -1 ,2 %   m ayd onin i  a n iq la sh   m um kin,  bu 
usul  bilan  yuza  va  ch u q u r  kuyish  m aydonini  a n iq la sh   m um kin.  C h e- 
garali  shikastlanishda  kaft  bilan  kuygan  soh a  oM chanadi.
H uijat  tuzayotgan  vaqtda  kuygan  so h an i  a n iq la sh   u ch u n   odam  
ta n a sin in g   ko ntu rli  tasviriga  kuygan  ja r o h a t  so y a la ri  k o 'rsa tilad i. 
V.A.  D olinin  (1960)  usuli  q o ‘llaniladi  va  bu  o so n   usu!  hisoblanadi. 
O dam   tanasi  shaklida  kuygan  konturlar  k o ‘rsa tilib ,  bu  100  ta  seg- 
m entga  boMinadi.  H a r  bir  segm ent  tana  y u za sin in g   1%  ini  tashkil 
q ila d i.  B u n d ay   sx em ali  se tk a   k asa llik   ta r ix ig a   re z in a li  s h ta m p  
y ordam ida  qistirib  q o ‘yiladi.
B rT P  
u c h u n  
t o ‘ld irila y o tg a n  
1 -tib  
v a r a q a  
d ia g n o z n i 
sh akllantirayotgan  vaqtda  kuyish  turini,  lok alizatsiy asin i,  darajasini, 
u m um iy  m aydonini,  c h u q u r  jaro h at  m a y d o n in i  a n iq   ko ‘rsatib  o ‘tish 
m uhim dir.  Kuyish  chuqurligi  va  m aydoni  k asrd a  yoziladi.  S uratda
www.ziyouz.com kutubxonasi

kuyish  u m u m iy   m ay d o n i  va  qavs  ichida  kuyish  chuqurligi  foizda 
ko'rsatiladi,  m ax ra jd a  kuyish  darajasi  ko‘rsatiladi.  M asalan,  term ik 
kuyish:  30%  (10% )  b e l/2   —  3 a   daraja.
Q uyidagi  m av zu lar  b o ‘yicha  ta la b a ia r  am aliy  ko ‘nikm alarni  b a­
ja ra   olishi  k e ra k :
1.  B rT P  d a  kuyish  chuqurligini  aniqlash.
2. 
K u y is h  
m a y d o n in in g  
« t o ‘q q iz  
q o id a s i» , 
kaft 
u s u li, 
V.  A.  D o lin in   u sulida  aniqlay  olish.
Vaziyatli  m asalalar
1.  B rT P   ga  no silk ad a  «A»  degan   tankist  olib  kelindi.  O ldingi  va 
orqa  yuzalarida  kuygan  va  yongan  kiyim  qoldiqlari,  bog‘lam   y o ‘q, 
kuyish  ja ro h a ti  m ozaik   xarakterga  ega,  giperem iyalanish  va  pufakcha 
hosil  qilgan  teri  q ism lari  (6  ta  kaft  sonida)  och  va  to ‘q,  jigarrang da- 
gi  q o ‘tirla r  b ila n   o ld in m a -k e tin   joylashgan.  Kuyish  chuqurligi  va 
m aydonini  an iq la sh   kerak.  Tashxisni  izohlab  bering.
2.  B rT P   ga  «S»  d eg an   b em o r  olib  kelindi.  U  bir  soat  o ld in   o ‘ng 
q o ‘li  va  o ‘ng  b o ld irin i  qaynagan  suvda  kuydirib  oigan.  G ip erem iy a- 
langan  teri  yirik  q o ‘tirli  q ism lar  bilan  oldi  va  orqasida  joylashgan. 
Tashxisni  izohlang.
3.  BrTP  ga  «K»  degan  harbiy  olib  kelindi,  u  bir  soat  oldin  yuz  va 
qo‘1  panjasini  kuydirib  oigan.  Kuyish  yuzalari  to‘q  jigarrang  q o ‘tir  bilan 
qoplangan.  Kuyish  chuqurligi  va  maydonini  aniqlang.  Tashxisni  izohlang.
4.  B rT P  g a  «G »  degan  harbiy  olib  kelindi,  uning  kiyimi  yonib 
ketgan  vaqtda  yuz,  ko‘krak,  ikkala  q o lin i  kuydirib  oigan.  B rT P  ga 
jaro h atd an   2  so at  keyin  kelgan,  h ec h   qanday  b o g lam siz.  Yuz  terisi, 
ko‘krak  va  q o ‘I  terilari  giperem iyalangan,  yupqa  och  jigarrang  q o ‘tirli 
qism lar  (3  kaft)  va  k o ‘pgina  pufakchalar  bor.  Kuyishning*  chuqurligini 
va  m aydonini  an iq la n g .  Tashxisni  izohlang.
5.  B rT P   g a  «M »  degan  serjant  nosilkada  olib  kelindi.  Y ong‘in 
zonasida  o ‘ng  b o ld irin i  snaryad  parchasi  bilan  jaro hatlan gan .  T anas- 
ining  orq a  yu zasi,  o ‘ng  pastki  o y o g ‘i  va  ikkala  q o ‘lining  panjalari 
kuygan.  Ja n g   m a y d o n id a   aseptik  bog‘lam  q o ‘yilgan.  Q o ‘l-oyoqlari 
doska  bilan  inim obilizatsiya  qilingan.  B o g larn   q o ‘yilayotganda  bol- 
dirning  oldin gi  ich k i  yuzasida  kirish  teshigi  borligi,  un in g  qirralari 
tekis  2,5x2  sm   oM cham li  ekanligi  aniqlangan,  boldir  shishgan,  d efo r- 
m atsiya  va  p ato lo g ik   harakat  kuzatilgan.  Q o n   ketish  kam ,  tanasining 
orqa  yuzasida  va  o ‘ng  oyoqda  o ch  jigarrangli  q o ‘tirlar  (12  kaft)  p u ­
fakchalar  va  te ri  giperem iyasi  bilan  ketm a-ket  joylashgan.
Kuyish  kasalligi  davrlari,  patogenezi,  klinikasi.  Kuyish  kasalligida 
patologik  ja ra y o n   shartli  ravishda  davrlarga  b o lin a d i,  chunki  davrlar 
bir-biriga  an iq   boMmagan  klinik  chegara  bilan  o ‘tib  ketadi.  A m m o 
davolashni  rejalashtirish  va  o ‘tkazish  maqsadida  shartli  ravishda  boMinadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

B irinchi  davr
Kuyish  shoki  —  fazali  jara y o n   b o ‘l¡b,  o rg a n iz m n in g   term ik  trav- 
m aga  javob  reaksiyasi  -   kuyish  shoki  p a to m e x a n iz m la rn i  o ‘z  ichiga 
oladi.  Bir  q an ch a  nospesifík  faktorlar  o q ib a tid a   yuzaga  keladi.  S hu - 
lardan  m ikrosirkulatsiya  va  q o n   to m ir  o ‘tk azu v c h an lig in in g   buzilishi, 
sim patoadrenal  sistem asi  aktivligining  o sh ish i,  k allik rein-kinin  siste- 
masi  funksiyasining  buzilishi,  biogen  a m in la r  g iperproduksiyasi,  u m u - 
m iy  qon  hajm ining  kam ayishi,  u ning   d e p o la n ish i,  b un d an   tashqari 
endotoksem iya,  autosensibiiizatsiya  va  bo shqalar.  K uyish  shoki  qoidaga 
ko‘ra  kuyishning  II,  IV  darajali  tan a  y u za sin in g   10%  ortiq  qism ini 
egaliaganda  kuzatiladi.
K uyishning  I  darajali  tarq o q   b o 'lg a n ,  ta n a   yuzasining  40—50% 
d a n   ko‘p  qism ini  tashkil  qiigan  hollarda  h a m   kuzatilishi  m um kin.
Kuyish  shokining  xarakterli  belgilari  kuyish  shokining  og‘irligi  va 
rivojlanishi  kuyishda  yaroqsiz  b o ‘lib  qolgan  teri  hajm iga  bog‘liq.  Kuyish 
maydoni  qancha  katta  va  chuqur  b o ls a   shok ning   o g ‘ir  kechish  ehtim oli 
ham   shuncha  oshadi.  Torpidlik  (m untazam lik)  qilingan  davolash  tadbir- 
lariga  qaram ay,  shok  24,  48  hatto  72  soat  d av o m   etishi  mumkin.
S hokning  kom pensatsiyalashgan  fo rm a la rid a   arte rial  bosim ning 
norm ada  yoki  oshishi  (sim potikatoniya)  bilan   k ec h ad i.  Shuning  uchun 
arterial  bosim ning  darajasi  kuyish  shoki  diag n o stik asid a  ulchov  sifatida 
k o ‘p  hollarda  ko‘rsatkich  hisoblanm aydi.
Buyrak  funksiyasining  buzilishida  oligouriya,  an u riy a,  protenuriya, 
siydikda  erkin  gem oglobin  b o ‘ladi.  D iurez  1  s o a td a   30  mi  dan  kam  
b o lis h i  —  oligouriya,  1  soatda  3  —  5  mi  d a n   k a m   b o 'lis h i—  anuriya 
sifatida  qaraladi.
M arkaziy  venoz  bosim ning  (M VB)  p a sa y ish i,  h aro rat  pasayishi, 
taxikardiya,  ko‘ngil  aynishi,  qayd  qilishi,  u m u m iy   ahvol  og‘irligi, 
q o ‘zg‘aluvchanlik  yoki  torm ozlanish  sh o k n in g   fazasiga  bog‘liq.
B rT P d a   sh o k   d ia g n o s tik a s in in g   a s o s iy   k r i t e r i y l a r i.  K u yish 
chuqurligi  va  m aydoni  qoidaga  ko‘ra  yuzaki  ku yish d a  tana  yuzasi­
ning  2 0 -2 5 - 3 0 %   m aydoni,  c h u q u r  k u y ish id a  yuza  m aydoni  10% 
shikastlangan  hollarda  shok  riv¿]íanadi.
A TO da  shok  diagnostika  qilish  im k o n iy atlari  kengayadi.  Xususan 
ijobiy  tibbiy  taktika  sharoitlarida  MVB  va  so atlik   diu rez  aniqlanadi.
Ixtisoslashtirilgan  g o sp italla rd a  kuyish  s h o k id a   in stru m en tal  va 
la b o ra to r  d iag n o stik a  keng  h ajm d a  q o ‘lla n ila d i.  Q o nd ag i  g az la r, 
su v -e le k tro lit  alm ash in u v in in g   b u zilish i,  k is lo ta - is h q o r   m uv o zan ati, 
E K G ,  o ‘pka  ren tgenografiyasi  va  b o s h q a la r  d in a m ik   tek sh iru v lar 
k o 'z d a   tu tilad i.
Alohida  aytish  kerakki,  B rTPda  an iq   m a ’lu m o tla r  asosida  sh o k ­
ning  og‘irlik  darajasini  aniqlashning  im kon i  y o ‘q.  A TO   va  H D X G  
da  kuzatuv  jaray o n id a  q o ‘shim cha  tekshiruv   usu llari  bilan  nisbatan
www.ziyouz.com kutubxonasi

toMiqroq  b o lg a n   sh o k n in g   künik  ko‘rinish¡  va  uning  og‘ir!ik  darajas- 
ining  aniqroq  m a ’lum otini  olish  m um kin.
1-daraja  -   yengil  kuyish  shoki.  C h u q u r  kuyish  m aydoni  20% 
gacha,  sutkalík  siydik  m iqdori  norm ada.  2 5 -3 0   ml  soatlik  d iu rez n - 
ing  m iqdori  qisq a  m uddatli  pasayishi  kuzatiladi.
2-daraja  —  o g ‘ir  kuyish  shoki.  C h u q u r  kuyish  m aydoni  20—  40%,
I  soatda  p six o m a to r  q o ‘zg‘aluvchanlik,  qayd  qilish,  ko‘ngil  aynishi, 
AQB  labil,  su tk alik   diurez  600  ml  gacha  pasaygan,  soatlik  diurez 
alohida  p o rsiy alard a  15—20  ml  gach a  susaygan.  A zotem iya,  m etab o- 
lik  atsidoz  rivojlanadi.
3-daraja  -   o ‘t a   o g ‘ir  kuyish  shoki.  C h u q u r  kuyish  m aydoni  tana 
yuzasining‘  40 % idan  ortiq.  Sistolik  bos im  pasayishi,  oligoanuriya,  soatlik 
diurez  5—15—20  m l,  siydik  to ‘q  jig‘arrang,  ko‘p  m iqdorda  ch o ‘km a  va 
hidli.  A zotem iya,  q o n d a   um um iy  oqsil  m iqdori  keskin  kamaygan.
Og‘irlik  d arajasid an   tashqari  kuyish  shoki  fazalarini  baholash  ham  
m um kin:  k o m p en satsiy a,  dekom pensatsiya,  shok  stabilizatsiyasi.
K uyishning  k o m p en satsiy a  fazasi  6  soat  davom   etadi.  B em orda 
q o ‘zg‘a lu v c h a n lik ,  eyforiya,  u  o g ‘riqdan  shikoyat  qiladi.  X ushi  saq- 
langan,  A Q B   n o rm a d a   yoki  k o 'ta rilg a n ,  puls  susaygan.  F aza  o xirid a 
AQB  n o rm a d a ,  ey foriya,  harak at  n otinchligi  yo‘qoladi.  Bu  sh o k n ­
ing  d e k o m p e n sa tsiy a   fazali  kuyishi  so d ir  b o lg a c h ,  b ir  nech a  so a t- 
d an  s o ‘ng  n a m o y o n   b o 'la d i.  Ikki  sutka  davom   etadi  va  M N S   ch a r- 
chashi  natijasid a  to rm o z la n ish   bilan  xarakterlanadi.  Ja ro h a tla n g a n - 
d an   keyin  su stlik ,  to rm o z la n ish ,  atrofga  befarqlik,  teri  qo plam lari 
rangparligi,  a k ro ts ia n o z   kuzatiladi.  A jraladigan  siydik  m iqdori  kes­
kin  k am aygan,  to   an u riy a  holatigach a.
H aroral  35*S  gach a  pasaygan.  AQB  pasaygan,  puls  tezlashgan, 
qon  oqim ining  susayishi  kuzatiladi.
Radioaktiv  va  xim ik  vositalar  bilan  kuyishning  kechishi.  U m um iy 
radiatsion  (n u rd a n )  shikastlanishda  kuyishning  kechishida  asoratlanadi:
N u r  kasalligining  birinchi  bosqichida  n u r  kasalligi  kuchsizlanadi 
yoki  re g e n e ra to r  ja ra y o n la r  k ech ik ad i.  O rg an izm n in g   rezistentlig i 
kam ayadi.  M ah alliy  va  um um iy  infeksion  asoratlar  kuchayadi.  Buni 
davolash  m u h im   aham iyatga  ega.  Kuygan  sohaning  ifloslanishi  nekroz 
kuchayishiga  o lib   keladi  va  tiklanish  jarayonlarini  pasaytiradi.
O B ning  teriga  rezorbtiv  ta ’siri  q o 'sh im c h a   spetsifik  yallig'lashni
—  nekrotik  ja ra y o n la rn i  kuygan  so h ad a  kuchayishiga  olib  keladi,  h u n ­
d a n   tashqari  u m u m iy   —  rezorbtiv  ta 's ir  b u tu n   organizm da  b o 'lad i. 
OB  va  F O B ning  kuygan  sohalarda  so'rilishi  tez  so dir  boMadi.
Tibhiy  cvakuatsiya  davrida  kuyganlarni  davolash
D a rsn in g   m a q s a d i:  ja n g   ra y o n la rid a   d av o lash n i  ta s h k illa s h ti- 
ris h n i  o 'r g a t i s h .  T a la b a la rg a   B rT P   va  A T O d a  tib b iy   y o rd a m  
k o 'r s a tis h n i  o 'r g a tis h .
www.ziyouz.com kutubxonasi

D arsning  savollari  quyidagilar:  D avolash  prinsiplari,  jang  m a y d o - 
nida  tibbiy  yordam ,  tibbiy  saralash,  tibbiy  ko‘chirishlarda  (BrTP,  A T O , 
M H D JG   —  m ahsuslashtirilgan  h arb iy -d ala  jarro h lik   gospitali)  tib b iy  
yordam   ko‘rsatkichlari.
D arsning  tuzilishi:
Kuygan  o d am lam in g   taqdiri  asosan  t o ‘g ‘ri  va  o ‘z  vaqtida  tib b iy  
yordam   ko‘rsatish  va  birinchi  vrach  y ordam iga  uzviy  bog'liq.  T ib biy 
ko ‘chirishda  alohida  o ‘rinni  shokka  qarshi  vositalarni  q o ‘Hash  m u h im  
aham iyatga  ega.
Jang  m aydonida  kuyganlarga  tibbiy  yordam   ko ‘rsatishga  q u y id a ­
gilar  kiradi:
1.  O m m aviy  b ir  m om entli  ato m   b o m b asid an   shikastlanish.
2.  A lohida  va  aralash  shikastlanish,  tu rli  shikastlanish.
3.  K uyishning  katta  fizik  va  psixik  y u k lam alar  sifatida  kelishi.
4.  A lohida  term ik  shikastlanishlar,  nafas  yoMlarining  sh ik astlan i- 
shi.  Bular  bilan  birgalikda  alohida  o ‘rin ni  tibbiy  saralash  m u h im  
aham iyatga  ega.
Tibbiy  k o ‘chirish  bosqichlarida  kuyganlarga 
k o ‘rsatiladigan  yordam   hajm i
1. 
Jang  m aydonida  birinchi  tibbiy  y o rd am   k o ‘rsatish.  I-d a ra ja d a  
e ’tib om i  qaratish  lozim .
B irirnchi  tibbiy  yordam ga  quyidagilar  kiradi:
Y onayo tgan  kiyim ni  y echib   olib  va  sh ik astian u v ch in i  y o n ish  
o ‘chog‘idan  olib  chiqiladi.  Kuygan  yuzalarga  aseptik  bog‘lam  q o ‘yib, 
shpris-tyubikdagi  og‘riqsizlantiruvchi  m odda  yuboriladi.  Og‘iz  bo ‘shlig‘i 
va  haiqum dan  shilliq  va  qusuq  m assalarni  olib  tashlab,  tilining  orqaga 
ketishini  oldi  olinadi.  O g‘izdan  og‘izga,  o g ‘izdan  burunga  sun’iy  nafas 
beriladi,  yurakni  yopiq  massaj  qilinadi.  C hay n o v   m ushaklarining  issiq 
kontrakturasi  va  lab  shishi  tufayli  og‘izni  o c h ib   b o ‘lmaydi.  S un’iy  n a ­
fas  havo  o'tkazish  orqali  beriladi.  Shikastlanuvchi  evakuatsiya  q ilinadi.
V rachg acha  yordam .  1-tibbiy  yordam   k o ‘rsatilib,  nafas  olish  va 
h ushini  y o ‘qotishga  e ’tibor  q a ra tila d i.Y u ra k -to m ir  faoliyati  y ax sh ila- 
nadi.  B em orga  yurak  va  nafas  a n a le p tik la ri,  analgetik  y u b o rilad i. 
C h anqovni  bosishga  tu z-ish q o r  aralashm asi:  n atriy   g id ro karb on at  1 
ch o y   qoshiq  va  osh  tuzidan  1  choy  q o sh iq   1  litr  suvga  a ra la sh tirib  
ichiriladi.  Q o ‘l  va  oyoqlar  sh in alar  y o rd a m id a   im m obilizatsiya  q i l ­
inadi.  Y ilning  sovuq  iqlim ida  b em o r  issiq  q ilib   o ‘raladi.  Z u d lik   b i ­
lan  B rTPga  evakuatsiya  qilinadi.
1 -v rach lik   y o rd a m i  (B rT P ).  K u y g a n la rn i  tib b iy   s a r a la s h d a n  
o ‘tkaziladi.  U lar  quyidagi  guruhlarga  ajratiladi:
1.  M axsus  ishlovga  m uhtojlar.  U la rn in g   kiyim idagi  ra d io a k liv  
m oddalar  m iqdori  norm adagidan  k o 'p   b o ‘ladi.
2.  Havotiy  ko‘rs a tm a p   asosan  I-tibbiy  yordam ga  muhtojlar:  sh o k , 
asflksiya.
www.ziyouz.com kutubxonasi

3.  S hokk a  q a rs h i  c h o ra -ta d b irla r  o ‘tk a z ish   lozim   b o ‘Im agan 
evakuatsiya  qilinuvchilar.
4.  Yengil  sh ik astlan u v ch ilar,  ularga  1-tibbiy  yordam   ko‘rsatib 
boMgach,  b o ‘lin m ag a  qaytarish  m umkin.
5.  S im ptom atik  davolashga  muhtojlar.