0 ‘zbekist0n sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi m. Kariyev, R. Alimov

K alia  su y a g i  va   b o sh   m iya  ja r o h a ti  o lg a n la r d a  
b o sq ic h li  d a v o la sh   p rin sip lari
K alia  suyagi,  bosh  m iya  o c h iq   va  yopiq  ja ro h a tla ri  b o ‘Igan  shi- 
kastlanishlarni  davolash  d o im o   chayqalish  va  b o sh   m iy an in g   lai  ye- 
yishi  kuzatilganligi  sababli  u la rd a   um um iylik  b o 'lib ,  him oyaviy  davo­
lash,  tinchlik ,  sedativ  vositalam i  q o ‘l!ash,  ko‘c h irish n in g   b irin ch i  bos- 
q ich larid a n   yaradorni  sin ch ik lab   kuzatishni  taq o zo   eta d i.
B irinchi  yordam   ko‘rsatish  a w a la m b o r  q o n ,  o rq a   m iya  suyuqligi, 
qusuq  qoldiqlarini  nafas  y o lla rig a   ketishining  o ld in i  olishga  qaratil- 
g an   b o ‘lib,  buning  uchun  y a ra d o rn in g   boshini  y o n b o sh g a  qaratiladi, 
jaro h atg a  esa  b o g lo v   q o ‘yladi.  M u sh ak   ichiga  a n tib io tik ,  stolbnyakka 
qarshi  anatoksin  yuboriladi.
K o‘rsatm a  bo‘yicha  y u ra k -q o n   to m ir,  nafas  olish  faoliyatini  stim u- 
lyatsiya  qiluvchi  vositalar  (kam fora,  kofein,  efedrin,  sitito n)  q o llan ilad i.
B irlam chi  tibbiy  varaqada  y arad o rn in g   hushi  saqang anligi  yoki 
y o ‘qligi,  k o ‘rish,  s o ‘zlash,  y u tin is h   funksiyalaridagi  o ‘zg arish lam i 
ko‘rsatish  m aqsadga  muvofiq.  E vakuatsiya  davrida  y a ra d o rn in g   boshi 
yostiqchaga  yoki  yig‘i!gan  sh in elg a  q o ‘yiladi,  b o sh n in g   q o ‘sh m a  va 
b o ‘yin  um urtqasining  ja ro h a tla rid a   shin alar  bilan  m ah k am lan a d i.
M alakali  jarrohlik  yordam i  k o ‘rsatish  bosqichida  kalia  suyagi  yopiq 
ja ro h a tid a   aw alam b o r  kalia  suyagi  ichida  q o n   ketishi  d avo m   etay o t- 
gan  (gem atom ali)  yaradorlar  ajratiladi.
Bu  bosqichda  miya  kom pressiyasi  b o 'lg an   y a ra d o rla rn i  zudlik  b i­
lan  hayotiy  k o ‘rsatm a  bo‘yicha  o p eratsiya  qilinadi.  K alia  suyagi  ichid- 
agi  o ‘sib  borayotgan  miya  siq ilish i  zudlik  b ilan   o p e ra tiv   m uolaja 
o ‘tkazishga  ko‘rsatm a  b o ‘la  o lad i.
M iy an in g   o ‘tk ir  trav m a tik   sh is h id a   kalia  su yag i  ich id ag i  g e- 
m atom aga  o ‘xshash  sim p to m lar  kom pleksi  kuzatiladi.  A m m o   bu  ho- 
la tla rd a   g ip e rte n z io n   s in d ro m la r  rivoji  y u m s h o q ro q   ro ‘y  b erad i, 
o ‘c h o q !i  sim p to m la r  k u c h a y ish i  k u z a tilm a y d i,  s h u n is i  m u h im k i, 
d egidratatsio n   davolash  (vena  ich ig a  5 0 - 6 0   m l  40% li  glukoza  erit- 
m asi,  10%li  10  ml  natriy  x lo rid   eritm asi,  15%li  m a n n ito l,  2  ml 
furasem id  yoki  0,04  ml  m erk u zal  va  boshqa  d iu re tik la r)  o ‘tkazish 
sezilarli  sam ara  beradi.
T ekshiruv  tashxisiy  m u o lajalam in g   o ‘tkazilishini,  b irin c h i  navbat- 
d a,  k o ‘rsatilishi  kerak  b o lg a n   d avo lash   ch o ralarin i  k ech ik tirish   kerak 
em as.  S huningdek,  og‘iz  bo‘sh lig ‘i,  h alq u m ,  trax e y ad an   q o n ,  s o ‘lakni 
aspiratsiya  qilish,  o 'p k a n i  su n ’iy  ventilatsiyasi,  havo  o ‘tkazuvchi  nay- 
ch a n i  intubatsion  nayga  o ‘rn a tis h   va  oxirgi  c h o ra   sifatid a  traxeos- 
to m iy a  qilish  ko‘rsatm a  asosida  o lib   boriiadi.
B archa  m iyaning  yopiq  ja ro h a tin i  oigan  y arad o rlar  gospital  baza-
www.ziyouz.com kutubxonasi

siga  ko'chirilishlari  lozim.
  M
iya
  chayqalishining  yengil  klinik  ko'rinishi 
kuzaîilgan  y arad o rlar  Y JH D G   ga  yuborishlari  kerak.
M iya  ch ayqalishining  og‘ir  klinik  ko'rinishlari  va  m iyaning  lat 
yeyishi  kuzatilgan  y aradorlar  nevrologik  gospitalga  ko 'ch irilad i.
K alla  suyagi  o ‘ta  og‘ir  sin g an ,  quloq  va  b u run dan  likvoreya  ku ­
zatilg an   y a ra d o rla r  bosh,  b o ‘yin  va  um urtqa  ja ro h a tla rin i  davolash 
g ospitaliga  yuboriladilar.
M alakali  jarro h lik   yordam ini  k o ‘rsatish  bosqichida  kalla  suyagi  va 
m iya  ja ro h a ti  olganlam i  u ch  y o ‘naIishga  b o lish ad i:
a)  b o g ’lov  yoki  jarro h lik   xonasiga  kalla  suyagi  ichiga  q o n   ketishi 
yoki  k o ‘p  m iq d o rd a  likvoreya  kuzatilgan  yaradorlar,  h am d a  miya 
q o rin c h a si  ja ro h a ti  olganlar  va  tash q i  qon  ketishi  davom   etayo tg anlar 
y uboriladi;
b)  ag o n a l  yoki  predagonal  holatd a  bo‘lgan  b em o rla r  kasalxonaga 
y uboriladi.
K o ‘c h irish d a n   aw al  ularga  m ushak  ichiga  an tíb ío tik   (k an am itsin, 
a m p itsilin ,  seporin)  qilinadi,  shuningdek,  ko‘rsatm a  b o ‘yicha  nian ni- 
tol,  uroglyuk  eritm asi,  laziks  va  boshqa  degidratatsiya  qiluvchi  vositalar 
qilinadi.
Bu  b o sq ich d a,  ayniqsa  ogMr  yaralanganlarda  y o m o n   q o ‘yilgan, 
o ‘zg artirilish i  lozim   bo‘lgan  b o g ‘lovlar  yangilanadi.
M alakali  yordam   ko‘rsatish  bosqichida  kalla  suyagi  va  miya  jarohati 
oigan  y arad o rlarg a  jarro h lik   aralashuvi  muolajalari  hayo tiy   ko ‘rsatm a 
b o ‘y ic h a   o ‘tkaziladi.
K alla  suyagi  ichidagi  g e m a to m a   holatida  jarro hlik   operatsiyasi  ja - 
ro h a t  c h e tla rin i  kesib  tashlab ,  suyak  defektini  trepanatsiy a  qilish  va 
g e m a to m a n i  (epidural,  subdural,  m iya  ichidagi)  olib  tashlash ga  asos- 
langan.  G e m a to m a n i  olish  bilan  b ir  vaqtda  aspiratsiya  yoki  rezina 
balón  b ila n   yuvilib,  p archalangan  miya  b o la k la ri  (d e trit)  va  suyak 
bo‘laklari  olib  tashlanadi.  Q on  ketishini  koagulyatsiya,  to m irlam i  topib, 
ligatura  va  klipsalar  q o ‘yib  t o ‘xtatiladi.  Venoz  sinuslari  jaro h atlarid a 
p axio n  g ranuly atsiyalardan  q o n   ketishida  m ushaklarni  q o ‘llash  yaxshi 
g e m o sta tik   sam ara  beradi  (ch ak k a  sohadan).
J a ro h a td a n   ko ‘p  m iqdorda  serebrospinal  suyuqlikning  oqishi  ham  
zudlik  b ila n   operatsiya  o ‘tk azish n i  talab  etadi.  Likvoreya  holatida 
ja rro h lik   operatsiyasi  ja ro h a t  chetlarini  ehtiyotlik  bilan  kesib,  kalla 
suyagi  defektin i  trepanatsiya  qilish,  jaroh at  kanalidan  suyak  b o lak larin i 
o lib   ta s h la s h ,  likvoreyani  t o ‘x ta tish   m aqsadida  y o p ib   tash lo v ch i 
c h o k la m i  q o 'y ish g a  asoslangan.  R adiatsion  zararlanishda  ham   yopib 
tash lo v ch i  c h o k la r  q o ‘yish  lozim .
K alla  suyagini  teshib  kiruvchi  jarohatlari  bo‘lganlar  operatsiyadan 
keyingi  3  hafta  mobaynida  transportirovka  qilinishi  m um kin  emas.  Boshqa 
jaroh atlanganlar  (9 0 -9 4 %   barcha  kalla  suyagi  jarohatlanganlar)  gospital
www.ziyouz.com kutubxonasi

bazasiga  evakuahsiya  qilinishlari  m um kin.  Boshning  yum shoq  to 'q im alari 
juda  yengil  jarohatlanganlar,  hushini  yolqotm aganlar,  bosh  og ‘rig‘iga 
shikoyati  y o'q lar  hundan  m ustasno,  ularni  sog'ayayotganlar  jam oasida 
7—10  kun  m obaynida  davolashga  qoidirish  mumkin.
Kalla 
suyagi  va
  mi ya 
yopiq
  jaro h a tla rid a  m axsus  y o rd a m   u ch ta 
gospitallarning  uzviy  ham korligida  tashkil  etiladi,  bu  gosp itallarda  b ar- 
cha  jarro h lik   aralashuvida  m u h to jlar  nevrologik  va  Y JH D G   d a  d avo - 
lanadilar.
Bosh  sohasi  jarohatlan g an lar  gosp italida  birinchi  navb atda  d avo m  
etayotgan  qon  ketish  natijasida  niiya  kom pressiyasi  yuz  b ergan  yara 
d o rlar  operatsiya  qilinadi.  B undan  tashqari  rantgenologik  tek sh iru v - 
dan  so 'n g   jarro h lik   xonasiga  navbatiga  qarab  kalla  suyagining   yopiq 
jarohafi  b o 'lg an lar  yuboriladi.  U larda  singan  suyak  frag m en tlarin in g  
siljishi  operatsiya  o ‘tkazishga  k o 'rsa tm a   b o la d i.  T rep an atsiy a  q ilin ib , 
suyak  b o la k la ri  olingandan  s o 'n g   b irlam ch i  kranioplastik  te z   q o lu v - 
chi  plastm assa  (norakril,  protakril  va  boshqalar)  y o rd a m id a  qilish 
m um kin.  K alla  gumbazi  va  asosi  suyaklari  q o ‘zg‘aim ag an   sin ish d a 
(darz  ketgan)  konservativ  d a v o lan a d ila r.  Bu  ja ro h a lla rd a   lyunibal 
punksiyada  subaraxnoidal  q o n   quyilishi  kuzatiladi.  B unday  p aytda 
a rax n o id itlar  va  epilepsiyani  oldini  olish  m aqsadida  su b aro x n o id a l 
b o ‘shlig‘tga  1 5 -2 0   ml  kislorod  yuboriladi.  M eningil  a s o ra tin in g   ol* 
d in i  olish  u c h u n   lyum bal  p u n k siy asi  q ilin a y o tg a n d a  k is lo ro d d a n  
tashqari  25000  birlik  kanam itsin  yoki  boshqa  keng  koMamli  t a ’sirga 
ega  boMgan  antibiotiklar  yuboriladi.  K alla  suyagi  va  m iya  o ‘q  tekkan 
jaro hatlari  oigan  yaradorlarga  m axsus  tibbiy  yordam   b o sh ,  b o ‘y»n, 
u m u rtq a   p o g ‘o n a sid a n   y a r a la n g a n la m in g   m ax su s  g o s p ita lla r id a  
ko‘rsatiladi.  Shu  m aqsadda  u m u m ja rro h lik   gospitallari  q o ‘s h im c h a  
maxsus  yordam   ko‘rsatuvchi  neyroxirurgik,  oftalm ologik,  otoringologik. 
jag‘-yuz  m utaxassis  guruhlari  bilan  t o ‘ldiriladi.  Q abul  q ilin g a n   yara 
d orlarilar  tashxis  q o ‘yish  boMimlariga  yuboriladi.  Jaro h at  xususiyat- 
larini  aniqlash  maqsadida  rentgenologik  tekshirish,  lyum bal  p u n k si­
yasi,  lab o ra to r  tekshiruv  o ‘tkazilishi  va  kasallik  kechuvi  kuzatilad i.
Barcha  boshning  yumshoq  to 'q im alari  jarohatlanganlar  bog‘lov  xona- 
lariga  yuboriladi  va  tashxisni  aniqlash  m aqsadida  birlam chi  jarro h lik  
ishlovi  o ‘tkaziladi  va  unda  suyakiarning  shikastlanganligi  aniqlan ad i. 
Agar  suyak  jarohatlanm agan  b o ‘lsa,  yaradorni,  agarda  o ‘cho qli  va  qo- 
biqli  sim ptom lari  bo'lm asa,  M H D G   (M axsus  harbiy-dala  jarroh lig i) 
ga  yuborish  m um kin,  kalla  suyagi  jarohatlanganlarni  rentgenologik  tek- 
shiruvdan  so ‘ng  jarrohlik  xonasiga  yuboriladi.  Y aradorlarning  ja ro h a t 
lanish  m uddatidan  q a t’iy  nazar  ifloslangan  jarohat  kanali  yoki  hayoc 
belgilari  b o ‘lm agan  to ‘qim alam i  olib  tashlashni  o ‘z  ichiga  o ig a n   brr 
vaqtda  radikal  birlamchi  jarro h lik   ishlovini  o ‘tkazishni  ta q o z o   etadi.
Kalla  suyagi  va  miya jaro h atin in g   birlam chi  ishlovini  o ‘tkazm aslikka
www.ziyouz.com kutubxonasi

kalia  c h a n o g ‘i  va  m iyaning  hayotga  mos  kelm aydigan  o g ‘ir  jaro h a t- 
lari,  nafas  olish,  y u rak-qon  to m ir  ish  faoliyatining  o ‘ta   buzilishi,  koma 
yoki  p reagonal  h o latlar  k o ‘rsa tm a  b o ‘ladi.  Y aralanganda  o ‘tk ir  m e- 
nin g it,  pnevm oniya,  ko‘k rak,  q o rin   va  boshqa  organ larn in g   q o ‘shm a 
ja ro h a tla ri  yoki  y o ld o s h   kasalliklari  b o lg a n d a   o ‘tkaziIadigan  jadal 
d av o lash d a n   so ‘ng  b em o r  ahv oli  yaxshilangach,  ja rro h lik   operatsiyasi 
o ‘tkaziladi.  25000—50000  birlik  kanamitsin  qo 'shilgan  0,5% li  novokain 
eritm asi  bilan  m ahalliy  o g ‘riqsizlantirilib,  jaro h a t  ch eîlari  kesiladi. 
A garda  kalia  suyaklari  b u tu n   b o is a ,  kalia  suyagi  ich id a  gem atom a 
b o lis h ig a   asos  y o ‘q.  S h u n in g   u c h u n   yum shoq  to ‘q im alar  ishlovi 
o ‘tkazilib,  ja ro h a t  b u tu n lay   c h o k la r  qo'yib  tikiladi.
Suyak  jaro h atid a  travm atik  defekt  kengaytirilib  trepanatsiya  qilinadi 
va  m iya  q attiq   pardasi  ko‘z d a n   kechiriladi.  Mavjud  ep idu ral  gem atom a 
q o sh iq ch a  yordam ida  oîib  tash lan ad i,  qon  ivindisi  suyak  ostidan  uzoq- 
d a  jo y lash g an   b o is a ,  qayrilgan  zond  qoshiqcha  yoki  s o ‘rg‘ich  yor- 
d a m id a   aspiratsiya  qilib  olin ad i.
Q o b iq   qo n   to m irla rid a n   ( o ‘rta  qobiq  arteriy ali  sh o x ch asid an ) 
k etay o tg a n   q o n n i,  q o n   to m irn i  tikish  bilan  to 'x tatilad i.
V en o z  sin u sla rid an ,  p a x io n   g ran ulyatsiyalarid an  q o n   ketishini 
m u sh ak   yoki  aponevroz  b o la g i  bilan  ularni  q o n   ketay otgan   sohaga 
qisib   m iya  qattiq  pardasiga  2 - 3   ta  choklar  q o ‘yib  t o ‘xtatish  m um kin. 
S h u n i  y odda  tutish  lozim ki,  sinuslardan  qon  ketishin i,  ja rro h lik   sto- 
lin in g   b osh  qism ini  ko‘ta rib   sezilari  kamaytirish  m um k in.
K alia  suyagi  va  m iyaning  tesh ib   kiruvchi  jaro h atlarid a,  m iya  qattiq 
p ard asin in g   defekti  b o lg a n d a ,  trepanatsiyadan  so‘ng  m iyadagi  jaro h a t 
k a n a lin in g   ajratm asi  to zala n ad i.  A w aliga  pinset  y o rd a m id a  ehtiyotlik 
b ila n   m iya  qattiq  pardasi  defektin i  to ld irib   turgan  suyak  b o la k la ri 
o lin a d i,  keyin  ja ro h a t  kanali  iliq  izotonik  natriy  x lo r  eritm asi  bilan 
yuviladi.  B unda  elek tr  so ‘rg‘ichlarni  q o llash   sam aradorligi  yuqoridir.
O p eratsiyaning  keyingi  bo sq ich i  bosh  chanog ‘i  ichki  bosim ining 
s u n ’iy  k o ‘tari!ishidir,  b u n d a   ja ro h a t  kanalining  c h u q u r  qism larida 
jo y lash g an   suyak  b o la k la r i,  d e trit  qoldiqlarini  yuqoriga  ch iq arib   olib 
tashlan ad i.B u n d ay   holatga  yaradorning  kuchanishi,  yo‘talishi  bilan  yoki 
b o ‘y in tu ru q   venalarini  qisqa  m uddatli  siqish  y o li  bilan  erishiladi.
M iyadan  yot  jism   b o lg a n   m etall  bolaklarini  chiqarib  olish  m uam - 
m osi  h a m   asosiy  m asalalardan  biridir.  Harbiy-dala  sharo itid a  barcha 
y a ra d o rla r  miyasidan  yot  jism lam i  olish  masalasini  q o ‘yish  m um kin 
em as,  faqatgina  rentgen  tekshiruvidan  so'nggina,  5—6  sm   chuqurlikda 
b o lg a n   yot  jism lar  olinishi  m um kin.  Katta  hajmdagi  yot  jism ni  topish 
va  olib  tashlash  ancha  yengildir.  Yot  jismlami  olishda  qayrilgan  pinsetlar 
yoki  tortish   kuchi  yuqori  b o lg a n   shtifl-m agnitlar  keng  q o ltan ila d i. 
Y ot  jism   olingandan  so 'n g   m iya  jarohati  yana  bir  b o r  antiseptik  suyuqlik 
b ilan   yuviladi  va  jaro h a t  kanaliga  2 - 3   daqiqaga  3%  li  vodorod  perok-
www.ziyouz.com kutubxonasi

sid  eritm asi  shimdirilgan  shariklar  qon  to 'x tatish   uchun  qo ‘yiladi.  S h a n k  
olingandan  so ‘ng  miya  tebranishi  sezilarli  tiklanadi.  Yarani  b u tu n la y  
tikib  q o ‘yish  masalasi  yaradom ing  ahvoliga  qarab,  o ‘tkazilgan  o p e ra tiv  
m uolajaning  turiga  qarab  belgilanadi.  S h u b h a  tug‘ilgan  ho latlard a  re z i- 
nali  ajratgich  choklar  orasida  qoldiriladi.
Kalla  suyaklari,  burun  b o ‘shliqlari  va  quloq  q o ‘shm a  ja ro h a tla ri- 
ning  ishlovi  o ‘zining  b a’zi  bir  xususiyatlariga  ega.  P eshona  b o ‘sh lig ‘iga 
teshib  kirm agan  jarohatlarida,  serebral  d evorining   butligi  sa q la n g a n d a  
bo‘shiiqni  suyak  bolaklarid an,  qon  ivindisidan  tozalash,  shilliq  p a rd a n i 
qirib  bu ru n   bilan  tutashish  hosil  qilib,  rezina  naycha  q o ld irish   va 
tashqi  ja ro h a tg a   chok  qo‘yib  to ‘la  berkitiladi.  R ezina  n ay ch a  6 —8 
kuni  b u ru n d a n   olib  tashlanadi.
P eshona  b o ‘shlig‘iga  teshib  kiruvchi  ja ro h a td a   aw alig a  b o ksh liq  
ishlanadi:  uning  ichidagi  yot  jism lar  olib  tash lan ad i,  suyak  d e v o rla r 
tekislab  olinadi,  b o ‘shliq  qoldiqlari  kuchsiz  dezinfeksiya  qiluvchi  e ritm a  
bilan  yuviladi  va  doka  tam ponini  3%li  p erikis  vodorod  eritm asi  s h im - 
dirilib  m iya  ja ro h a ti  ishlanadi.  B unday  yaralanishlarda  c h e tla rid a g i 
yum shoq  to ‘q im alar  bilan  suyak  qo ld iq lari  berkitib  tash lan a d i,  k ey in  
uzoq  m uddatli  M ikulich  bog'lam i  q o ‘yiladi.
B irlam chi  ishlov  o'tkazilgandan  s o ‘ng  profilaktik  davolash  m a q s a - 
dida  an tib io tik lar  qoMlash  tavsiya  etiladi.
Keng  t a ’sir  doirasiga  ega  b o lg a n   a n tib io tik la r  (k a n am itsin ,  o le - 
an d o m itsin ,  sep o rin )  yoki  yarim   s in te tik   an tib io tik la r  (o k s a tsilin , 
m etasilin,  am pitsiilin)  q o lla sh   m aqsadga  m uvofiqdir.  S u lfad im eto k - 
sin  (0,5  g  d an  kuniga  2  m arta)  q o 'lla sh   tavsiya  etiladi.  B unday  y a ra - 
dorlarda  k o 'p in c h a   pnevm oniya  asorati  kuzatiladi.
O p e ratsiy ad an   keyin  paydo  bo‘lad ig an   m uam m olar:  1.  O c h iq   yoki 
yopiq ja ro h a tg a   bosh  miya  shish  bilan  reaksiya  beradi.  Shish  d arajasig a 
kokra  turli  xil  m iya  degidratatsiyasi  qilinadi:  a)  vena  ichiga  o s m o tik  
diuretiklar  yuboriladi  (m ochevinaning  30%li  eritm asi,  m an ito lning  15— 
30%li  e ritm a si,  glitsinning  20%li  e ritm a s i;  b)  b o sh q a  d iu re tik la r: 
furosem id  ( o ‘tk ir  degidratatsiya  qilish  u ch u n )  teofillin,  v e ro sh p iro n  
va  b oshq alar  (sekin  degidratatsiya  u c h u n );  d)  kinin  va  p ro stag lan d in  
ingibitorlari  (atsetilsalitsilat  kislota,  in d o m e ta tsin ,  kurantil);  e)  g ly u - 
kokortikoid  garm onlar.  Bosh  m iyadagi  q o n   aylanishni  va  m e ta b o liz m - 
ning  yaxshilanishi  bosh  miyadagi  sh ish n in g   kam ayishiga  olib  k elad i. 
S huning  u c h u n   shishga  qarshi  terap iy a  u m u m iy   lozim   b o lg a n   u s u l- 
Iar  bilan  q o n n in g   reologik  xususiyatini  yaxshilanishi  va  sirk u latsiy a- 
dagi  qon  h ajm ini  norm allashishini  o ‘z  ichig a  oladi.
2. 
0 ‘tk ir  nafas  yetishm ovchiligi.  R e sp ira to r  terap iya  b irin c h i  tib - 
biy  yordam   k o ‘rsatishdan  boshlanishi  z a ru r,  barcha  tibbiy  ev a k u atsiy a 
etaplarida  o ‘tkazilishi  hamda  operatsiyadan  keyingi  davrda  davom   etish i 
zarur.  Asosli  variantlardan  biri  trax ey an i  term op lastik  n ay ch a  y o r-
www.ziyouz.com kutubxonasi

d a m id a   intubatsiya  qilish  hisoblanadi:  b u n d a  4 —5  kun  ichida  nafas 
y o ‘llarini  tozalash  va  o ‘p kan i  su n ’iy  ventilyatsiyasini  o ‘tkazish  m u m - 
kin  b o 'lad i.  N afas  y etishm ovchiligining  uzoq  vaqtga  c h o ‘zilishi  kuza- 
tilg a n   hollarda  trax eo sto m iy a  o'tk azish   m um kin.
3.  Yiringli  aso ratlam ing  oldini  olish  —  m eningit,  m eningoensefalit, 
b osh  m iya  abssesslari  va  b oshq alar  —  turli  yo‘llar  bilan  antibiotiklar 
yuborish  (m ushak  orasiga,  to m ir  ichiga  endolyum bal  va  boshqalar).
4.  H ushsiz  holdagi  y arado rlarning  operatsiyadan   keyingi  ovqat- 
lantirish  va  ularni  parvarish  qilish.
Og‘ir  yaradorlarga  bosh  miya  va  kalla  suyagi  yaralanishlari  kiradi. 
M .N .  Axutin  (1942-y.)  tom onidan  o ‘tkazilgan jahon  tibbiy  adabiyoti  analizi 
shuni  ko ‘rsatadiki,  kalla  suyagi  jarohati  bilan  60—65%  yaradorlar  jang 
m aydonida  halok  bo‘lishadi.  Operatsiyadan  keyingi  o ‘lim  to ‘qim alar  ja ­
rohati  xarakteriga  bog'liq.  M asalan,  suyaklar  yorilishi  bilan  kechuvchi 
yumshoq  to‘qimalar jarohati  va  qattiq  miya  pardasining  shikastisiz  kechuvchi 
yaradorlarda  o ‘lim  5  foizni  tashkil  etadi.  Bosh  miya  va  kalla  suyagi  teshib 
o ‘tuvchi  jarohatlarida  esa  o ‘lim  80—  100%  ni  tashkil  etadi.
O peratsiyadan  keyingi  d av rda  turli  xil  aso ratlar  rivojlanishi  m um - 
kin.  Ju d a  xavfli  e rta   asoratlarg a  m eningoentsefalit  kiradi.  Y ana  bu 
kategoriyaga:  o rq a  m iya  ch u rralari  va  erta  tu tq a n o q la r  kiradi.  O g‘ir 
asoratlarga  bosh  m iya  abssessi  kiradi.  Bu  asorat  ja ro h a t  olgandan  bir 
n e c h a   yil  keyin  h am   rivojlanishi  m um kin  va  u  1—3% ni  tashkil  etishi 
m um kin.
Kechki  asoratlar  bosh  miyaning  kechki  abssessi  va  bosh  miya  ham da 
u ning  qoplam alari  o ‘rtasida  rivojlanuvchi  chandiq  yoki  kista  asosidagi 
k ec h k i  tu tq a n o q la r.  B u la rd a n   3 /5   qism idagi  tirik   q o lg an lar  tu rli 
o g ‘irlikdagi  nogironlar  hisoblanadi.  U lar  uchun  ish  sharoitini  yaxshilab 
b erish  va  davriy  reabilitatsion  davolovchi  kurslar  o ‘tkazish  kerak.
M A SH G ‘ULOT  M A V Z U SI  B O ‘YICHA  TALABANING  0 ‘RGANISH1 
ZARUR  B O ‘LGAN  AMALIY  KO*NIKMALAR
1.  Y uqori  nafas  yoMlari  o'tkazuvchanligining  m exanik  buzilishi- 
dag i,  sanatsiyasini  o ‘rganish.
2.  Til  fiksatsiyasi  va  tik ish n i  o ‘rganish.
3.  H avo  o ‘tk a z u v c h i  n a y c h a n i  kiritish  va  fiksatsiya  q ilish n i 
o ‘rganish.
4.  K ekirdak  intubatsiyasini  o'tkazishni  o ‘rganish  (B rT P ,  ATO).
5.  T raxeostom iya  o ‘tk azish n i  o ‘rganish.
6.  S u n ’iy  nafas  («og‘izdan  og ‘izga»,  «og‘izdan  burunga»  usulida) 
va  yurakni  tashqi  m assaj  qilishni  o ‘rganish.
7.  N afas  ap p aratlari  yo rd am id a  o ‘pka  ventelyatsiyasini  o ‘tkazishni 
o ‘rganish.
www.ziyouz.com kutubxonasi

H o la tiy   m a sa la la r
1.  B rT P  ga  shikast  olgandan  keyin  2  soat  o ‘tgach,  oddiy  a s k a r
A.olib  keiindi.  U  portlovchi  to ‘lqin  t a ’sirid a   yiqilgan  va  kallasi  b ila n  
yerga  urilishi  natijasida  3 - 5   daqiqa  h u sh in i  yo ‘qotgan.  K o ‘rilg an d a : 
hushi  joyida,  oqargan,  bosh  og‘rigi  va  aylan ish id an   shikoyat  q ila d i, 
pulsi  1  daq iqada  60  ta,  qon  bosim i  1 0 2 /7 0   m m .sim .ust.,  re fie k sla r 
saqlangan,  nistagm   aniqlandi,  teri  q o p la m a la ri  shikastlanishi  y o ‘q.
—  Tashxis  q o ‘ying  va  asoslang.
—  P unkt  ichi  va  ko‘chirish  tra n sp o rt  saralashini  o ‘tkazing.
—  Tibbiy  yordam   hajmini  aniqlang  va  asoslang.
2.  B rT P  ga  kapitan  D.  hushsiz  h o la td a   yo ‘lovchi  m ash in ad a  o lib  
keiindi.  2  soat  oldin  o ‘q otar  quro lid an   kalla  suyagidan  jaro h a t  o ig a n . 
Boshining  o ‘ng  p eshona  chakka  qism id a  q o n   bilan  belangan  b o g ‘la m  
mavjud.  Ko‘rilganda  og‘iz  bo‘shlig‘ida  qu siq   massa  qoldiqari  bor.  N a fa s 
olishi  qiyinlashgan,  lablar  sianozi.  P uls  1  m in utd a  50  m arta.  Q o n  
bosimi  180/70  m m .sim .ust.  Ensa  m u sh ak lari  tarangligi  seziladi.  0 ‘n g 
q o ‘l-oyoqlar  to n u si  norm ada.  C h ap   q o ‘l-o y o q la r  osilib  yotibdi.  0 ‘ng  
ta ra f  anizokoriyasi.  Nafas  olganda  o ‘ng  lunj  tebran ib   turibdi  —  « p a ­
rus»  sim ptom i.  C h ap d a  Babinskiy  sim p to m i.
—  Tashxis  q o ‘ying  va  asoslang.
—  P unkt  ichi  va  ko‘chirish  tra n sp o rt  saralashini  o ‘tkazing.
—  Tibbiy  y ordam   hajmini  an iq lan g   va  asoslang.
3.  B rTP  ga  oddiy  askar  M.  to ‘lqin  zarb id an   uzoqqa  otilish  n a ti-  
jada  boshi  bilan  urilgan,  uzoq  h u sh id an   ketgan.  Shikastdan  3  s o a t-  
dan  keyin  zam bilda  olib  keltirildi.  K o ‘rilganda:  hushida,  lekin  to r -  
m ozlangan,  retrograd  am neziyasi  m avjud.  Shikoyatlari:  bosh  o g ‘rigi, 
aylanishi,  ko ‘ngil  aynishi.  U m um iy  ahvoli  o ‘rtacha  og‘irlikda.  P u ls   1 
daqiqada  68  ta,  qon  bosimi  180/90  m m .sim .u st.,  qorachiqlari  k e n g , 
toraygan,  yo ru g ‘likka  reaksiyasi  bor.  T o ‘r  p arda  refleksi  sa q la n g a n . 
N istagm ,  tilni  chapga  qiyshayishi  va  c h a p   burun  lab  b u rm a sin in g  
tekislanishi  kuzatiladi.
—  Tashxis  q o ‘ying  va  asoslang.
—  Punkt  ichi  va  ko‘chirish  tran sp o rt  saralashini  o ‘tkazing.
—  Tibbiy  yordam   hajm ini  an iq lan g   va  asoslang.
1. 
B rT P  ga  oddiy  askar  S.  kalla  su y agining   o ‘q o tar  q uroli  b ila n  
yaralanishidan  3  soatdan  keyin  zam b ild a  olib  keltirildi.  B oshida  q o n -  
ga  belangan  bo g ‘Iam.  H olati  o g ‘ir,  hushsiz.
N afas  olishi  tez-tez,  bo‘g‘iq,  yuzaki.  Puls  ¡psim on,  ld a q iq a d a   20 
ta.  Q on  bosim i  30/10  m m .sim.  ust.  Q o ra c h iq la r  kengaygan  ( m id ri- 
az).  Fotoreaksiyasi  ju d a   sust,  yutuvchi  refleksi  yo ‘q.  A toniya,  a re fle - 
ksiya.  Siydik  chiqishi  ixtiyorsiz.
—  Tashxis  q o ‘ying  va  asoslang.
—  P unkt  ichi  va  k o 'c h irish -tran sp o rt  saralashini  o ‘tkazing.
—  T ibbiy  y ordam   hajmini  an iq lan g   va  asoslang.
www.ziyouz.com kutubxonasi

S avol  va  topshiriqlar
1.  Og‘ir,  yopiq  b o sh   m iya  jarohatida  (B M J)  b irinch i  tibbiy  yor- 
dam   hajm ini  ayting.
2.  Yopiq  bosh  m iya  shikastlanishlarida  jaroh atlan g an larn in g   sara- 
lash  guruhlarini  ajrating.  H a r  bir  ajratilgan  g uruh ga  k o ‘rsatiladigan 
tibbiy  yordam   h ajm ini  ayting.
3.  (Yopiq  bosh  m iy a)  Y Y X D R ,  M H D J  h am d a  ATO  da  bosh 
m iya  (B M J)  sh ik astlan g an d a  tibbiy  yordam   h ajm ini  ko‘rsatib  o ‘ting.
4.  Bosh  m iya  va  kalia  suyagi  o 'q o ta r  quroli  bilan  jaroh atlang and a 
un i  tasniflang.
5.  Bosh  miya  sh ik astlan ish i  nim ada  n am oy on   bo'Iadi?
6.  Bosh  miya  va  kalla  suyagi  o ‘qotar  quroli  b ilan   jarohatlang and a 
klinik  kechish  b o sq ich larin i  xarakterlang  (ta ’riflang  va  ayting).
7.  Bosh  m iya  va  kalla  suyagi  o ‘qotar  q u ro llar  bilan  ja ro h a tla n ­
g an d a  tashxis  q an d ay   belgilarga  asoslanadi?
8.  Bosh  o ‘q o tar  q u ro lla r  bilan  jarohatlang and a  birinchi  tibbiy  yor­
d a m   hajm ini  ko 'rsatin g .
9.  B rTP  da  tibbiy  saralash  o ‘tkazilib  ajratilgan  kalla,  bosh  miya 
jaro h a tin i  olgan  g u ru h la rn i  tasniflang.
10.  Ajratilgan  guru h lard ag i  boshi  jarohatlanganlarga  ko‘rsatiladigan 
tib b iy   yordam   h ajm ini  ayting.
11.  ATOda  b o sh id a n   jaro h a tla n g an lar  n ec h ta  guruhga  ajratiladi? 
U larga  tasnif  bering.
12.  A T O da  o ‘q o ta r   q u ro lla r  bilan  ja ro h a tla n g a n d a   o peratsiya 
o ‘tkazish  uchun  n im a  asos  b o la d i?
13.  Bosh  m iya  va  kalla  suyagining  o ‘q o ta r  q u ro llar  bilan  jaro h a t- 
lanishini  davolashning  h arb iy -d ala jarrohlik  doktrinasi  nim alarga  asos­
lanadi?
14.  Y JH D G d a  neyrox iru rg ik   xususiyatga  ega  b o ‘lgan  bosh  miya 
va  kalla  suyagi  o ‘q o ta r  q u ro lla r  bilan  jaro h a tla n ish in i  davolash  va 
b u larn i  tashkillashtirish  tam oyillarini  sanab  o ‘ting.
U m urtqa  pog‘o n a si,  o rq a   miya  yopiq  shikastlanishi  va  o ‘q o ta r 
q u ro llar  ja ro h a ti.  T ib b iy o t  ko‘chirish  bosqichida  ularni  davolash
M ash g ‘uIotning  m aq sad i:  Yopiq  va  o ‘q o ta r  quroiiard an  shikastla- 
n ish d a  um urtqa  p o g ‘o n asi  va  orqa  miya  tasnifi,  sim pto m i,  tashxisi  va 
davolash  prinsipini  o ‘rganish.  B rTP  da  yopiq  va  o ‘q o ta r  qurollar  b i­
lan  shikastlanganda  u m u rtq a   po g ‘onasi  va  orq a  m iyasi  shikastlangan 
jabrlanu vchilarga  b irin c h i  tibbiy  yordam ni  k o ‘rsatishni  talabalarga 
o ‘rgatish.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Asosiy  o ‘quv  savollari:  u m u rtq a   po g ‘onasi  va  orqa  m iya  ja ro h a ti- 
ning  va  yopiq  shikastlanishning  tasnifi,  sim ptom i  va  tashxisi.  Jang  
m aydonida  birinchi  tibbiy  y ordam .  A T O   va  B rT P  da  tib b iy   yo rd am  
m azm uni.  Y aradorlarni  ko‘chirishiga  tayyorlashning  asosiy  xususiyat- 
lari  va  uning  m uddati.
M axsus  jarrohlik  y o rdam ining   m ohiy ati  va  uni  tash killash irish . 
B em orlarni  reabilitatsiya  qilish,  davolash  oqibatlari  va  p ro g n o zi  (sa- 
marasi).
M ash g ‘u lo t  o ‘tkazish  m etodikasi:  rnashg'ulot  klin ikanin g  o ‘quv 
sinfi,  palatalarida,  bogMov  h am d a  travm atologik  va  neyroxirurgik,  ja r ­
rohlik  b o ‘lim larida  o ‘tkaziladi.  O rq a  m iya  va  u m u rtqa  po g ‘o n asi  (ja_ 
rohatlari)  shikastlanishiari  b o ‘y ich a  nazariy   m asalalar  o ‘quv  sin flarid a 
o ‘rganiladi.  Palatalarda  talab alar  te m a tik   kasallarni  (shu  toifadagi) 
k o ‘rik d an   o ‘tkazishadi.  B og‘Iov  x o n a sid a   o rq a  m iya  va  u m u rtq a  
p o g ‘o n asi  (ja ro h a tla ri)  sh ik a s tla ri  b o ‘lgan  b e m o rla r  ja r o h a tla r in i 
bog‘Iash,  davolash  va  tashxis  q o ‘yish  m uolajalari  am alga  oshiriladi. 
Jarrohlik  xonasida  m urabbiy  talab alarga  u m urtqa  pog‘o nasi  va  orq a 
m iyada  ja rro h lik   am aliyotlarini  (lam in ek to m iy a)  n am oy ish  qiladi. 
M ashg‘ulot  o'tk azish   uchun  o ld in d a n   u m urtqa  pog‘o n asi  va  orq a 
m iyaning  turli  xil  (jarohatlari)  shikastlanishiari  oqibatida  yaqqol  klinik 
beigilarga  ega  b o ‘lgan  ushbu  toifadagi  tem atik   b em o rla r  ta n la n a d i, 
nam oyish  qilinayotgan  bem o rlarn in g   rentgenogram m alari  va  kasallik 
tarixlari  tayyorlab  q o ‘yiladi.
Amaliy  m ashg‘ulotning  t a ’m inoti.  Jadvallar:  «Orqa  m iya  va  u m urtq a 
p o g ‘o n a sin in g   yopiq  s h ik a stla n is h ia ri» ,  «O rqa  m iya  va  u m u rtq a  
po g ‘on asin in g   yopiq  sh ik astlan ish larin i  davolash»,  «O rqa  m iy a  va 
u m urtq a  po g ‘onasiga  o ‘q o ta r  q u ro lla ri  biian  yetkazilgan  ja ro h a tla r 
sxemasi»,  «Orqa  miya  va  u m urtqa  po g ‘o nasining  shikastlanishida  k en - 
gaytirilgan  tashxis  sxemasi»,  « L am in ek to m iy a  texnikasi».  O rq a  m iya 
shikastlanishiari  belgilarini  an iq lash   u c h u n   zarur  b o ‘lgan  jih o z la r:  ig- 
nalar,  b o lg ‘a c h alar,  orqa  m iya  funksiyasiga  m oM jallangan  ig n a la r 
to ‘plam i.  BogMash  va  jarro hlik  k linikalarining   ta ’m inoti.
M a sh g ‘uIotning  mazmuni.  O d d iy   q u ro lla r  bilan  jan g o v ar  h a ra k a t- 
larni  olib  borganda  um urtqa  p o g ‘o n a sin in g   yopiq  shikastlanishiari  kam  
uchraydi,  uru sh d a  yalpi  q irg‘in  q u ro llarin in g   ishlatilishi  y o p iq   sh i- 
kastlanishlar  sonining  ko‘p ayishiga  olib  kellshi  m um kin.  X u su san , 
1945-yil  X irosim a  va  N agasakida  a to m   bornbalari  p o rtlatilg an d a  in - 
son  u m u rtq a  pog‘onasining  m ex an ik   shikastlanishiari  tax m in an   7  %ni 
tashkil  qilgan.
O rqa  m iya  va  um urtqa  po g ‘o n a s in in g   yopiq  shikastlanishi.
I. 
Tasnifi.  H am m a  orqa  m iya  va  u m u rtq a  pog‘o n asin in g   yo piq 
shikastlanishi  (travmasi)  3  ta  asosiy  g u ru h g a  bo ‘!inadi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

1.  U m urtqa  p o g 'o n a sin in g   asoratsiz  shikastlanishi  (orqa  m iya  ja - 
ro h atisiz  u m urtqaning  ch iq ish i  va  sinishi).
2.  C hiqishlar,  ch iq ib -sin ish la r  va  sinishlar  orqa  m iya  jaro h ati  bi­
lan.
3.  O rqa  m iyaning  yaqqol  suyak  o'zgarishsiz  shikastlanishi.
O rqa  m iyaning  yopiq  shikasti  suyak  shikastlanishlarisiz  b o lis h i
m u m k in   va  u  quyidagi  k o 'rin is h d a   nam oyon  b o ‘ladi:  a)  orqa  miya 
chayqalishi;  b)  lat  yeyishi;  d )  gem atom a  bilan  bosilishi;  e)  miya 
q o b ig 'ig a  qon  quyilishi.
U m u rtq a  pog'onasi  sin ish in in g   joylashishi  b o ‘yicha:  bo‘yin,  bel, 
d u m g ’aza  b o lim i  farqlnnadi.
K o 'rin ish i  b o 'y ich a  u n iu rtq a la rn in g   sinishi  farqlanadi:  chiziqli  (li- 
n eyniy),  kom pression  boM aklangan  holatda.
U m u rtq a  tanasining  (aralashuvi)  siljishiga  q arab   b o lin a d i:  c h i­
q ish lar,  ch ala  chiqish  va  sinib-chiqishlar.
B u n d an   tash q ari  u m u rtq a   p o g ‘onasining  aralash   shikastlanishi 
boMishi  m um kin:  um urtqa  shikastlanishi  va  BM Sh,  um urtqa  pogkonasi 
shikastlanishi  va  k o 'k rak   yoki  qo rin   bo‘shlig‘i;  u m u rtq a  pogkonasi 
shikastlanishi  va  chanoq  suyagi  yoki  qo ‘1-oyoqning  sinishi.
Il.Tashxis  va  sim ptom i.  O rqa  miyaning  yopiq  shikastlanishi  sim pto- 
m i  se g m e n ta r  b u zilish i.  o ‘tk azu v c h an lik   b u zilish lari  va  ildizdagi 
o kzgarishlari  tarzida  n am o y o n   boMadi.
S eg m en tar  buzilishlar:  o rq a   miya  jarohati  darajasida  o ‘rab  olu- 
vch i  yoki  o ‘tuvchi  ildiz  shikastlanishidan  kelib  chiquvchi  o g‘riqlar 
(kauzalgin).  S egm entar  b u zilish la r  orqa  m iyaning  kulrang  m oddasi 
shikastlanishi  natijasida  yuzaga  keladi:  harakatlantiruvchi,  sezuvchi, 
q o ksh m a  (assotsiativ)  h n jay ra  shu  bilan  birga  m iyachaning  propri- 
o re tse p to r  hujayralari,  sim p atik   va  parasim patik  niiya  m arkazlari  (seg­
m e n ta r  apparat).
O 'tkazuvchanlik  b u zilishlari  o'tkazuvchan  app arat  m iyaning  oq 
m od d asi  shikastlanishi  natijasid a  yuzaga  keladi,  m iyaning  oq  m odda­
si  qism larini  oldingi  u stu n ,  o rq a   ustun,  yon  ustunlarini  ko‘tariluvchi 
va  pastga  tushiruvchi  qisrnlari  bilan  birga  shikastlanishi  segm entar 
shikastlan islidan  farq  qilib  diffiiz  xarakterga  ega.  S eg m entar  buzilish 
singari  funksional  va  o rg a n ik   b o lis h i  mumkin.  Shikastlanish  darajas- 
iga  qarab  orqa  m iyaning  tu rli  sim ptom okom leks  lat  yeyishlari  vu- 
judga  keladi.
Y uqori  b o kyin  qisrnlari  ( S ^ S J   uning  shikastlanishida  paralich  va 
diafrag m a  ta'sirlan ish i(n a fas  qisishi,  hiqichoq  tu tishi),  q o kl  va  oyoq- 
larn in g   spastik  paralichi,  m arkaziy  tipdagi  siyishning  buzilishi  (to ‘xtab 
q o lish i,  siydik  ushlolm aslik),  shuningdek  to ‘g‘ri  ichak  va  uning  sfink- 
te rla ri  funksiyasining  buzilishi  va  h.k.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Bo‘yin  kengayishi  ( S 5 -D 1 )  q o ‘llarning  p aralich i,  oyoqlarning  spas- 
tik  paralichi,  sezuvchanlikning  barcha  k o ‘rin ish la rin i  y o ‘qotish,  siyish 
jarayonining  buzilishi,  shuningdek,  to ‘g ‘ri  ic h a k   sfinkteri  funksiyasin- 
ing  buzilishi,  ich  qotish i.  QoMlarga  tarq alu v ch i  ildiz  shikastianishidan 
kelib  ch iq u v ch i  o g ‘riq lar.  B a’zan  G o r n e r   s in d ro m i  ham   b u n g a  
q o ‘shiladi  (q o rach iq n in g   torayishi,  k o ‘z  y o rig ‘in in g   kam ayishi,  k o ‘z 
soqqasining  tushishi).
K o'krak  qism i  (D 3 —D 12)  q o ‘llar  sh ik astlan m ag an :  O yoqlarning 
spastik  paraplegiyasi  kuzatiladi,  siyish  va  d efek atsiy a  buzilishlari  yuz 
beradi,  tananing  pastki  qism ida  sezuvch an lik n in g   b arch a  ko‘rinishlari 
y o ‘qoladi.  Ildiz  shikastianishidan  kelib  c h iq u v c h i  o g ‘riqlar  o ‘rab  o lu - 
vchi  xarakterga  ega.
Bel  qism ining  kengayishi,  oyoqlarning  p eriferik   paralichi  k u za­
tiladi,  oyoqlarning  orasida  sezuvchanlikning  b o ‘lm asligi  ch an oq   q is­
m ining  xuddi  sh u n d ay   buzilishlari,  t o ‘g ‘ri  ic h a k   sfinktrining  p a ra li­
chi,  najas  tutm aslik  holatlari  ro ‘y  berishi  m u m k in .
C onus  m edullaris  (S 3 -S 5 )  paralichlar  b o 'lm a y d i,  oyoqlarning  orasi­
da  sezuvchanlik  y o ‘qoladi.  T o ‘g ‘ri  ichak   s fin k te r  faoliyatining  buzili- 
shi  axlatning  tutib  turm asligi  bilan  ifodalanadi.
O tning  dum i  (cauda  equina)  uning  shikastlanishi  LI  —S2  va  C onus 
medullaris  sohasining jarohatlanishi  bilan  ju d a   o ‘xshash  sim ptom   kom - 
pleksini  beradi.  Oyoqdagi  periferik  falajlik  siy d ik   tutilishi  yoki  siy- 
dikni  tutib  tu rolm aslik,  oyoqlarda  va  o ra liq   so h a sid a   sezgirlikning 
yo‘qolishi  b o ‘ladi.  Q a ttiq   shokli  og‘riqlar  o y o q d a ,  q ism an   va  n o to ‘liq 
shikastlanishlarda  sim ptom larning  assim m etriy asi  xarakterlidir.
Chin  miyaning  yopiq  ja ro h a tla ri.  C hayqalish  -   oyoqlarda  kuchsiz- 
lik,  sezgirlikning  pasayishi,  siydikning  tu tilish i  va  b o sh q alar  bilan 
nam oyon  b o ‘ladi.  Bu  hodisalar  tez  o ‘tadi.
Lat  yeyish  o rq a  m iya  to m o n d a n   o ‘zg a rish la r  b ilan   xarakterlanadi, 
to  ko ‘ndalang  o ‘tkazuvchanlikning  buzilish  sin d ro m ig a c h a   shikastlan- 
gan  sohadan  pastki  qism ida  falajlik  va  sezu v ch an lik n in g   buzilishi, 
siydik  va  axlatning  tutilib  qolishi  ko‘rin ish id a  ifod alanad i.  O rqa  m i- 
yaning  lat  yeyishi  q o n   quyilishi,  shish  va  o rq a   m iyaning  b a ’zi  so h a- 
larining  yum shashi  bilan  birga  kechadi.
Bosilish  qon  quyilishi  natijasida  vujudga  k eladi  (epidural  va  su b ­
dural  gem atom a).
Epidural  g em ato m a  orqa  m iyaning  bosilish i  n atijasid a  o ‘rab  oluv- 
chi  va  o ‘tuvchi  sho x ch ali  o g ‘riq lar  b ilan   n a m o y o n   b o 'la d i.  K ey in- 
chalik  o ‘tkazuvch an lik n in g   buzilishi  riv o jlan ad i,  falajlikka  o ‘tu vch i 
p arezlar,  gipesteziya,  anesteziy a,  siydik  va  a x la tn in g   tu tilish i  k u za­
tiladi.
Subaraxnoidal  qon  q o ^ ilish la r  miya  qobiqlarining  t a ’sirlanishi  klini-
www.ziyouz.com kutubxonasi

kasini  beradi:  K ernig,  Brudzinskiy  m eningial  sim ptom lari  va  boshqalar. 
Lyumbal  p u n k siy ad a  p u nktatda  qon  belgilari.
Subdural  g e m a to m a   orqa  m iya  bosiiishi  hodisasining  sekin  o ‘tishi 
bilan  x arak terlan ad i.  Lyum bal  punksiyada  subaraxnoidal  b o ‘shliqda 
oqsil  va  o rq a  m iy a   suyuqligida  q o n   aniqlaniladi.
O rq a  
m iy a g a  
q o n  
q o ‘ y i 1 i s h i 
(g e m a to m iy e liy a ) 
u m u r tq a  
pog‘onasining  y o p iq   jaro h a tla rid a  ko‘p in c h a   kulrang  m oddaga  qu- 
yilib,  orqa  s h o x la r  va  bitishm alarni,  orqa  m iyaning  orqa  ustunlarini 
shikastlaydi.  G em ato m ieliy an in g   joylanishi  orqa  m iyaning,  shuningdek, 
orqa  miya  k o n u sin in g   b o ‘yin  va  bel  zichlanishlari.
O rqa  m iyaga  q o n   quyilishi  orqa  miya  o ‘tkazuvchan!igi  buzilishi- 
ning  o ‘tk ir  rivojlanishi  (seg m en tai  va  o ‘tkazuvchi  o ‘zgarishlar),  falaj- 
lar  va  d isso tsiallan g an   sezgirlikning  pasayishi  klinikasi  bilan  ifodala- 
nadi.  Q o n   q u y ilish id a n   pastroq  qism ida  falajlik  va  to ‘liq  anesteziya 
kuzatiladi.  O rq a  m iy an in g   sakral  qism iga  qon  quyiiganda  paradoksal 
siydik  tutilm asligi  kuzatiladi  (ischuria  paradoxa).  Lyum bal  punksiya­
da  sub araxnoidal  b o ‘shliqning  bloklanishi  kuzatilm aydi.
Tibbiy  e v a k u a tsiy a   bosqichida  tibbiy  yordam .  1.  Birinchi  tibbiy 
yordam  —  shikastlanganlar jarohatidan  ehtiyotkorlik  bilan  bem orni  shitga 
yotqizishdan  ib o rat.  O rq a  miya  va  um urtqa  pog‘onasi  shikastlangan- 
ligini  sanitar  quyidagi  ikkita  belgilarga  asoslanadi  (tashxis  q o ‘yish)  -  
oyoqlarning  falaji  va  um urtqa  pog'onasi  sohasidagi  ogYiq.  Shuningdek, 
shikastlanganlar  «harakatsizlangan»  nomli  aiohida  toifaga  kiritilishi  kerak. 
Ularni  jan g   m ay d o n id an   ikkita  sanitar  olib  chiqib  ketadi,  ulardan  biri 
shikastlanganni  k o ‘k rak  qafasidan  ushlab,  ikkinchisi  chanoq  sohasidan 
ushlaydi.  S h ik astlan g an   odam ni  olib  chiqilganda  yuzi  yerga  qaragan 
holatda  b o la d i.  S o ‘ngra  uni  ehtiyotkorlik  bilan  zambilga  yotqiziladi, 
qorni  bilan  yelka  va  boshining  ostiga  o ‘ralgan  shinel  q o ‘yiladi.  S h i­
kastlanganlar  y o tgan  ho latd a  transportirovkasi  shitli  zam bilda  am alga 
oshiriladi.  U m u rtq a   p o g ‘onasi  bo'yin  qism ining  jaroliatlarida  shikast­
langan  bem orni  o rq a g a  yotqizib,  b o ‘yni  va  yelkalari  ostiga  o ‘ralgan 
kiyim  q o ‘yiladi.  T ransportirovka  uchun  tajribadan  o ‘tgan  vositalarni 
qoMIash  m um kin  (c h a n a ,  ch an g ‘i  vositalari)  yoki  old  qismli  m ototrans- 
portyor.  O ld in d an   shpris  —  tyubikdan  og‘riqsizlantiruvchi  vosita  bilan 
bem orga  inyeksiya  qilinadi.
2. 
V rachgacha  tib b iy   yordam .  Birinchi  navbatda  shikastlanganlar- 
ni  ehtiyot  q ilu v ch i  tran sp o rtiro v k ad a  um urtqa  pog‘onasini  im m obili- 
zatsiya  qilish.  U m u rtq a   p o g ‘onasining  b o ‘yin  b o lim i  shikastlanganda 
bosh  va  yelka  k a m a rin i  b o ‘yinga  paxta  q o ‘shib  yum shoq  b o g la s h   va 
narvonsim on  s h in a la r  bilan  im m obilizatsiya  qilish  kerak.
1-guruh  tra v m a tik   belgilari  kam   ko‘rinarli  shikastlanganlar.  A w al
www.ziyouz.com kutubxonasi

shokka  qarshi  p alata d a  davolanadilar.  B em o rlarn i  shokdan  c h iq ar- 
g andan   so ‘ng  davolash  taktikasi  belgilanadi.
2-guruh  o rq a  m iya  gem atom a  yoki  su y ak   b o 'Iak lari  bilan  bosil- 
ganda  belgilar  y aqqol  nam oyon  b o ‘lgand a,  b u   klin ik-rentgen olog ik  
tekshiruvda  tasdiqlanadi.  Bem orlarni  o p erativ   davolash  kerak,  bularda: 
lam inektom iya,  g em ato m a  va  suyak  b o 'la k la rin i  olib  tashlanadi.
3-guruh  u m u rtq a  po g'on asining  chiq ish i  va  o g ‘ir  sinishlar,  o rq a  
miya  butunligining  buzilishi,  shuningdek  ch ay q alish   va  Jat  yeyish  bilan 
shikastlangan  b em o rla r.  K linik-rentgenologik  tek sh iru v lar  va  u m um iy  
a h v o li 
b a r q a r o r la s h u v i 
u c h u n  
z a r u r  
b o ‘lg a n  
q is q a  
v a q tli 
g o s p ita liz a ts iy a d a n  
s o ‘n g, 
b e m o r la r n in g  
d a v o la n is h i 
u c h u n  
m am lakatning  ichkarisidagi  gospitallarga  k o ‘c h irila d i.  T urg‘un   siydik 
ushlanib  qolganda  q o ‘yilib  tushiriladigan  M o n ro   sistem asi  q o ‘llaniladi 
yoki  quym ich  usti  svishi  qo'yiladi  (teshigi  o c h ila d i).
U m urtqa  p o g ‘on asi  va  orqa  miya  ja ro h a tla n is h i.  Ikkinchi  ja h o n  
urushi  paytida  o 'q o ta r   qurollardan  1—4%   a tro fid a   u m u rtq a  pog‘o n asi 
ja ro h a tla n g a n   b e m o rla r  k u za tilg an .  A m e rik a lik la rn in g   m a ’lu m o ti 
b o ‘yicha  V yetnam da  jangovar  h arak atlar  p a y tid a   u m u rtqa  po g ‘o n asi 
jaroh atlang anlar  4 ,6 % d an   oshm agan.
I.  Tasnifi.  U m u rtq a  pog‘onasi  va  orqa  m iya  jarohatlari  6  guruhga 
boMinadi:  1)  teshib  o'tuvchi  jarohatlar;  2)  k o ‘r,  c h u q u r  kirib  boruvchi 
jarohatlar;  3)  tegib  o ‘tuvchi  jarohatlar;  4)  k o ‘r,  ch u q u r  kirib  bo rm ay - 
digan  jarohatlar;  5)  paravertebral jarohatlar;  6)  u m urtqa  va  boshqa  a n a to - 
mik  oblastlam ing  (bosh,  chanoq,  ko'krak,  q o rin   va  b.  jarohatlari.
II.  S im p to m lar  va  tashxis.  U m u rtq a  p o g ‘o n a si  va  orqa  m iya  j a -  
rohatlarining  tashxisi  m ahalliy  belgilar  ko m pleksi  va  segm entar  h a m d a  
orqa  m iyaning  o ‘tkazuvchi  faoliyatining  b u zilish   sim pto m ko m pleksig a 
asoslangan.
U m urtqa  po g ‘onasi  va  orqa  m iyaning  o ‘tu v c h i  jaro h a tla rin in g   m a ­
halliy  (m utlaq)  belgilariga  um urtqa  p o g ‘o n a s in in g   u  yoki  bu  so h a sid a  
jaroh atning  b o ‘Iishi,  jaro h a td an   orqa  m iya  su yuqligining  (likvor)  va 
miya  detritining  o q ib   tushishi  kiradi.  0 ‘tu v c h i  jaro h a tla rd a  k iru v ch i 
va  chiquvchi  tesh ik larn i  solishtirish  tash x is  q o ‘yishga  k atta  y o rd a m  
beradi,  bunda  ja ro h a t  kanalining  uzunligi  va  y o kna)ishi  haqida  m u lo - 
haza  qilish  m um kin.
O rqa  m iyaning  segm entar  va  o ‘tuvchi  b u zilish la ri  falajlar,  tu rli  xil 
ko‘rinishdagi  sezgiriikning  yo‘qo!ishi  b ilan   n a m o y o n   b o ‘ladi.  O rq a  
miyaning  shikastlanishi  oyoqlar  faoliyatining  buzilishini  keltirib  c h iq a ra - 
di  yoki  (juda  q attiq   shikastlanganda)  sh ik astlan g an   jo y d an   pastda  s e z ­
giriikning  b arch a  tu rla ri  yo‘qoladi,  bir  v a q tn in g   o ‘zida  ch an o q   su yag i 
a ’zolari  faoliyati  buziladi  (siyish,  d efekatsiya).  S hikastlangan  s e g m e n t- 
\arga
  m os  ravishda  shikastlanish  o ‘ch o g ‘id a n   p astg a  o ‘tuvchi  s e g m e n -
www.ziyouz.com kutubxonasi

ta r  buzilishlar  yuzaga  keladi.  O rqa  m iyaning  shikastlanish  sim pto m - 
kom pleksi  uni  shikastlanish  darajasiga  bo g ‘liq  b o ‘lib,  1-m ashg‘uIotda 
bayon  qilingan.
O rqa  m iya  ja ro h a ti  o g ‘irligi  orq a  m iyaning  shikastlanish  darajasi 
b ilan  belgilanadi.
O rqa  m iya  va  u m u rtq a   po g konasining  o ‘q o ta r  qurollar  bilan  jaro - 
h atlanishining  klinik  kechishi  4  davrdan  iborat.
A.  0 ‘tk ir  davr.  Ja ro h a tla n ish d a n   keyingi  2 - 3   sutka.  A natom ik 
buzilish  yoki  spinal  shok  oq ib atid a  orqa  m iya  t o ‘liq  o ‘tkazuvchanlik 
buziiishi  sindrom i  b ilan   ifodalanadi.
B.  Erta  davr.  Ja ro h a tla n ish d a n   2 - 3   hafta  o ‘tgach,  tu rg ‘un  nev- 
rologik  b uzilishlar  b ila n   xarakterlanadi.  O rqa  m iya  shikastlanish  d ara- 
jasini  spinal  sho k  va  qo n   likvor  aylanishi  buziiishi  sababli  aniqlab 
b o ‘lm aydi.  3—4   h a fta   o ‘tg ach ,  sezgirlik  buzilishining  yuqori  darajasi 
p a sa y a   b o sh la y d i.  In fe k s io n   a s o ra tla r  k elib   c h iq a d i:  m e n in g it, 
uroinfeksiya  (sistit,  p iyelit,  urosepsis),  trofik  buzilishlar.
D.  Oraliq  davr.  J a ro h a td a n   so'nggi  2—3  oy.  Jaro h at  tozalanishi 
jara y o n lari  tu g ay d i.  P ro d u k tiv   va  a rax n o id it  k istalar  sh akllanadi. 
S hunin gdek ,  ep id u ral  k letchatka  paxim eningit  va  q o n   quyilishidan 
keyingi  c h a n d iq la r  rivojlanadi.  Bu  davr  bo shlanishida  spinal  shok 
belgilari  b arh am   to p a d i,  3 - 4 - h a f ta   oxirida  m iya  m odda  shikastla- 
n ishin ing   haqiq iy  o ‘lch am larin i  va  xarakterini  aniqlash  m um kin.  J a ­
ro h a t  jarayo ni  ijobiy  kechganda  yaradorning  um um iy  ahvoli  yaxshi- 
lanadi.  Salbiy  sh a ro itla rd a   infeksion  aso ratlar  va  trofik  buzilishlar  j a ­
ro h a t  kaxeksiyasi  bilan  tugallanadi.  Jaro h at  osteom iyeliti  yuzaga  ke- 
lish i  m um kin.
E.  K echki  davr.  Ja ro h a t  olgandan  3—4  oy  o ‘tgach  boshlanib,  2—3 
yil  va  u n d a n   k o kp ro q   v aq t  davom   etadi.  M iyelit  va  quyilgan  qon 
parchalarining   m ahsulotlari  so'riladi.  Orqa  m iya  jaro h ati  yopilib,  m iya 
c h a n d ig ‘i  va  b o ‘sh liq la r  shakllanadi.  Jarayon  ijobiy  kechganda  orqa 
m iya  funksiyasi  sekin  va  progressiv  ravishda  tiklanadi.  Jaro h atd an  
p astk i  b o lim d a   o rq a   m iya  avtom atizm i  tik lan adi.  B a’zan  travm a 
o q ib atid a  aso ratlari  ch an d iq li  jaray o n lar  rivojlanishi  m um kin.
III.  Tibbiy  k o kch irish   bosqichida  yordam   k o ‘rsatish.
1.  Birinchi  tib b iy   y o rd am .  Jarohafga  asep tik   bog‘lam   q o ‘yiladi. 
A n tib io tik lar  ichish  tavsiya  etiladi.  Qolgan  tad b irlar  1-m ashg‘ulotda 
k o 'rsatilg an id ek   am alga  oshiriladi.
2.  Vrachgacha  b o lg a n   yordam .  1-mashg‘ulotga  qarang.  Q o ‘shim cha 
ravishda  q o ‘yi!gan  b o g la m la m i  to ‘g‘rilash.  Tibbiy  saralashda  yaradorlar
4  g u ru hga  ajratiladi.
1-guruh  -   ahvoli  qon iq arli  h o latd a  b o ‘lgan  yaradorlar.  K o ‘rikdan 
s o ‘n g   jab rla n u v ch in in g   u m u rtq a   p o g ‘onasini  im m obilizatsiya  qilish  va 
siydik  pufagini  kateterizatsiy a  qilish  m aqsadida  zam bilga  yotqiziladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

U m u rtq a  po g ‘onasining  bo‘yin  qism i  shik astlan g an d a  b o sh n i  im -  
m obilizatsiya  qilishning  o ‘ziga  xosligi:  sh ik astlan g an   boshining  h o la ti 
o ‘zgartirilm aydi.  B o 'y in   qismi  sh ik astlan g an d a  u m u rtq alarn in g   siljish  
xavfi  b o ‘lganda  kuchli  yozilish  m o m e n tid a n   xoli  qilish  kerak.
S hikastlanganlarni  transportirovka  q ilish   u c h u n   im m o b ilizatsiy a- 
lovchi  vakuum li  zam billar,  keng  d o sk ali  q a ttiq   taglikli  z a m b illa r, 
c h a n a la rd a n   foydalaniladi.  K o‘rsa tm a  b o ‘y ic h a   yurak  g lik o z id la ri, 
o g ‘riqsizlantiruvchilar  kiritiladi.  Y ilning  sovuq   vaqtida  sh ik a stla n g a n ­
larni  isitish,  o ‘rash  darkor.
3.  B irinchi  shifokorlik  y o rd a m i-  (B rT P )  T ibbiy  saralash  p a y tid a  
3  guruhga  ajratish  m aqsadga  m uvoílq:
1 -g u ru h   -   o rq a   m iyaning  s h ik a s tla n is h   b elg ilarisiz  u m u r t q a  
p o g ‘onasining  shikastlanishi.  Tibbiy  y o rd a m   saralash  m a y d o n c h a sid a  
beriladi.  T ransportli  im mobilizatsiya  (q a ttiq   narsa  bilan  yopilgan  z a m ­
b illa r ) , 
u la rn i 
is itis h  
va 
o v q a tla n i s h  
k a b ila r  
o ‘t k a z i l a d ¡ . 
O g‘riqsizlantiruvchi  vositalar  -   k o ‘rs a tm a la r  b o 'y ic h a   qilinadi.  A T O - 
ga  ikkinchi  navbatda  ko‘chiriladi.
2-gu ru h   —  o rq a  m iyaning  sh ik astlan ish   belgilari  bilan  u m u rtq a  
pog‘onasining  shok  belgilarisiz  shikastlanishi.  Siydik  pufagini  te k sh irish  
kerak.  Siydik  tutilganda  kateter  bilan  c h iq a rish   kerak.  B oshqa  c h o r a -  
tad b irlar  yuqoridagiga  o ‘xshash.  A T O ga  k o ‘c h irish   birinchi  n a v b a td a .
3-guruh  -   o rq a  miya  ham da  u m u rtq a   p o g ‘o nasin in g  shok  b e lg i­
lari  bilan  shikastlanishi.  Shu  g uruhga  m ark azg a  b o g ‘liq  b o ‘lgan  n a fa s  
faoliyati  buzilgan  shikastlanganlarni  k iritish   m um kin .  Y a ra d o rla rn i 
sho kka  qarshi  ch o ra-tad b irla rn i  o ‘tk a z ish   u c h u n   bog‘lov  x o n a s ig a  
yuboriladi.  N afas  olish  buzilganda  tra x e a s to m a   q o ‘yiladi.  B irin c h i 
navbatda  A TO ga  k o ‘chiriIadi.  B ironta  h a m   shikastlangan  B rT P d a n  
siydik  pufagi  b o ‘shatilm agunga  q a d a r  k o ‘chirilm asligi  kerak.
4.  Ixtisoslashgan  tibbiy  yordam   (A T O ).  S aralash.S hikastlan gan larn i 
ikki  guruhga  ajratiladi.
1-guruh  hayotiy  k o ‘rsatm alar  b o ‘y ich a  A T O d a  ixtisoslashgan  j a r -  
rohlik  yordam iga  m uhtojlar  (travm atik  sh o k ,  nafasning  b uzilish i  va 
h.k.).  U larni  shok  va  nafas  y etishm ov chiligini  davolash  u ch u n   s h o k ­
ka  qarshi  bem orxonaga  yuboriladi.
2 -gu ru h   qolgan  shikastlanganlar  o g ‘riq sizlan tiru v ch i  v o s ita la rn i 
yuborgandan  keyin  ham da  siydik  pufagini  tek sh irg an d an   so ‘ng  H D G -  
ning  neyroxirurgik  ixtisosiga  evakuatsiya  q ilin ad i.  U zoq  ev a k u a tsiy a - 
da  vaqti-vaqti  bilan  siydik  pufagi  k atete rizatsiy a  qilinadi.
S hikastlanganlarni  A TO dan  evakuatsiya  qilish  iloji  b o rich a  h a v o  
transp orti  orqali  am alga  oshiriladi.
5.  M axsus  tibbiy  yordam   -   H D G   n in g   neyroxirurgik  ixtisosdagi 
G B F .  Tibbiy  saralash  paytida  sh ik astlan g an larn i  4  guruhga  ajra tilad i:
1-guruh  antibiotiklar,  og'riq  qoldiruvchi  v o sitalar  va  stolbnyak  a n a -  
toksini  yuboriladi.  ATO  ga  yoki  m axsus  g o spitallarga  ko‘ch irilad i.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2-guruh  shok  belgilari  b o ‘lgan  yaradorlar.  B o g lo v   xonasiga  shok- 
ka  qarshi  c h o ralar  k o ‘rish  m aqsadida  yuboriladi.
3-guruh  hayotiy  k o ‘rsatkichlariga  ko‘ra  tezk o r  operativ  yondoshuvga 
m u h to j  yaradorlar.  A T O g a  birinchi  navbatda  b o ‘yin  sohasi  travm asi 
oqibatida  nafas  olish  sistem asi  buzilgan  y arad o rlar  j o ‘natiladi.
4-guruh  k o ‘ch irilm ay d ig an   predagonal  va  agonal  holatdagi  yara­
dorlar.  U lar  B rT P da  sim p to m atik   davolash  u ch u n   qoladi.
B rTPda  yaradorlarga  antibiotiklar,  stolbnyak  zardobi  yuborilib,  siy- 
dik   pufagi  holati  k u za tib   turiladi.  Y aradorlarni  albatta  transport  im - 
m obilizatsiyasi  qilish,  isitish  va  ovqatlantirish  zarur.
M axsus  tibbiy  y o rd a m   hajm iga  quyidagilar  kiradi:
1)  yaradorlarni  t o ‘liq  rentgenologik  tekshiru vd an  o ‘tkazish;
2)  likvorodinam ik  sinam alari  o ‘tkazish;
3)  jarohatga  b irla m c h i  xirurgik  ishlov  berish;
4)  iloji  bo rich a  e rta ro q   orqa  miya  kom pressiyasini  bartaraf  qilish;
5)  infeksion  a so ra tla r  profilaktikasi.
Agar  lam in ek to m iy a  ja ro h a t  sohasida  bajarilsa,  qirqish  jarayoni 
birlam chi  xirurgik  ishlov  qoidalari  bo‘yicha  bajariladi.  Jaro h atn in g  
kirish  teshigi  u m u rtq a d a n   c h e td a   jo y la sh g a n id a   dastlab  u m um iy 
q o id a la rg a   a s o s la n g a n   h o ld a   b irlam ch i  x iru rg ik   ishlov  b e rila d i. 
K o ‘rsatilgan  h o lla rd a   lam in ek to m iy a  u m u rtq a la r  qirralari  ch izig ‘i 
b o ‘ylab  kesish  o rq ali  bajariladi.
Agarda  m iya  q a ttiq   pardasi  b utun  b o ls a ,  uni  subdural  gem atom a 
va  orqa  m iya  bosilganligi  belgilari  bo‘lgan  ch iziq   b o ‘ylab  ochiladi. 
A sta-sekinlik  bilan  e rk in   suyak  b o la k la ri  va  detrit  ivitmalari  olib 
tash lan ad i.  Iloji  boM m aganda  esa  qattiq  m iya  pardasi  defekti  fibrin 
klyonka  yoki  fastsin  b o la k la ri  bilan  yopiladi.  O peratsion  ja ro h a tn i 
q avatm a-qavat  a n tib io tik la r  bilan   infiltratsiyalanadi  va  cho klar  orasi- 
d a  bir-ikki  c h iq aru v ch i  re zin alar  q o ‘yilib,  zieh  qilib  tiqiladi.
O p eratsiyadan  key in g i  b o sq ich d a  ja ro h a t  infeksiyasi  oldini  olish 
u ch u n   ch o ra -ta d b irla r  o ‘tkaziladi  (antibiotiklar),  yotoq  yaralar  doim iy 
n a z o ra t  qilinadi  va  y u ra k -q o n   to m ir  sistem asini  q o ‘llovchi  d ori  vo si- 
talari  beriladi.  U z o q   v aq t  davoni  etuvchi  siydik  ajralishining  b u zili- 
sh id a   M onro  sistem asi  q o 'lla n ila d i.  Y a rad o rla rd a  yotoq  yarasining 
o ld in i  olish  u c h u n   d o ira   o 'ram la rid ag i  b o tm ay d ig an   y o stiq ch alar 
q o 'y ila d i.  Bir  k u n d a   b ir  n ec h a  m arta  y arad o rn i  yonga,  orqaga,  q o - 
ringa  yotqiziladi  va  h a r   b ir  h o latn i  alm ash tirg an d a  yotoq  yarasi  b i­
lan   sh ikastlangan  te ri  so h alari  yaxshilab  to zalo v ch i  vositalar  bilan 
a rtib   turiladi.  Y otoq  o 'r n i  qu ru q   boMishi  kerak.  Ichakni  b o ‘sh atish  
u c h u n   yog‘li  va  m o y li  h u q n a   (klizm a)  q ilin a d i,  b a ’zi  vaqtda  t o ‘g ‘ri 
ich ak d a n   m exanik  ta rz d a   axlat  olib  tash lan a d i.  Bevosita  axlat  c h i- 
q ib   ketishi  h o lla rid a   o ra liq   va  dum ba  so h asin in g   tozaligi  n az o rat 
q ilib   turiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

O rqa  miya  shikastlanishidan  so ‘ng  b e m o r  ta q d iri  ko‘pinch a  siydik 
qopini  parvarish  qilish  va  siydik  ajrashishining  buzilishini  davolashga 
bogMiq  b o la d i.  Siydik  q opining  reflektor  faoliy atini  tiklash  uchu n  b ir 
q a n c h a  usullar  ishlab  chiqilgan.  Eng  sam araii  usullard an  biri  in tra - 
vezikal  elektrik  stim ulyatsiyadir.
B em om ing  ovqatlanishi  h am   katta  ah a m iy a tg a  ega.  A nem iya  va 
gipoproteinoniiyani  qo n   va  oqsil  preparatlari  transfuziyasi  bilan  d av o - 
lanadi.
U m urtqa  pog‘onasi  va  o rq a  m iyaning  o ‘q o ta r  qurollari  bilan  j a -  
rohatlanishi  og‘ir  iz  qoldiradi.  B em orlar  nogironligi  orq a  m iyaning 
qism an  shikastlanishida  ham   yuzaga  kelishi  m u m k in .
O rqa  miyaning  to ‘liq  faoliyati  buziiishi  natijasida  o ‘lim  ko‘rsatkichi 
80%  (M .N .A xutin,  1942)  ni  tashkil  etadi.  A g ar  tirik  qolgan  b e m o r 
ruhiy  m uvozanat  ho latid a  b o ‘lib,  aravachad a  h a ra k a t  qilsa  va  siydik 
pufagi  avtom atik  tarzd a  b o ‘shalib  tu rsa,  n a tija   yaxshi  h isoblan adi 
(E .P astor,  1985).
M ashg‘ulot  m avzusiga  binoan  talaba  bajarishi  lozim   bo ‘lgan  am aliy 
k o ‘nikm alar.
1.  Siydik  qopini  kateterizatsiya  qila  o lishlari  lozim .
2.  Y aradorlarni  B rT P   ga  k o ‘chirishga  tay y o rlash d a  ja ro h a tla n g a n  
u m urtqani  transport  im m obilizatsiya  q ilish ni  bilishlari  lozim.