1-§. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va uslublari. Kimyoviy va mexanik texnologiyalar haqida tushuncha

Kinetika 
nuqtai 
nazaridan 
kimyoviy 
reaktsiyalar 
reaktsiyalarning 
molekulyarligi yoki reaktsiyalarning tartibiga koʻra kiassifikatsiyalanadi. 
Reaktsiyalarning molekulyarligini klassifikatsiylashda reaktsiyaning elementar 
harakatlarida qancha molekula qatnashishini hisobga olgan holda: mono, bi– va 
trimolekulyar reaktsiyalar boʻladi. 
Kinetik tenglama shakli (reaksiya tezligining reagentlar kontsentratsiyasiga 
bogʻliqligi) reaktsiyalarni tartib boʻyicha klassifikatsiyalashga imkon yartib
beradi. Reaksiya tartibi kinetik tenglamadagi reaktivlarning konsentratsiyasi daraja 
koʻrsatkichlarining yigʻindisidir. 
Nolinchi, birinchi, ikkinchi, uchinchi va cheksiz tartibli reaktsiyalar mavjud. 
Masalan, aA+ bB→ rR+ sS reaktsiya uchun reaktsiya tezligi 
 
va reaktsiya tartibu 
N= a+ b 
boʻladi. 
Kimyoviy-texnologik jarayonni ishlab chiqishda ikkita savolga javob olish 
kerak: 
1)Ushbu xom ashyodan olinadigan mahsulotning maksimal miqdori qancha? 
2) Kimyoviy transformatsiya(kimyoviy oʻzgarish) qancha vaqt davom etadi 
yoki boshqacha aytganda, jarayon qanchalik tez, uning tezligi qancha? 
Birinchi savolga javob kimyoviy muvozanat doktrinasi (jarayon statikasi) 
tomonidan beriladi, ikkinchi savolga javob kimyoviy reaktsiyalar tezligi (kimyoviy 
υ = kc c 
 
a 
 
 
A 
 
 
b 
 
 
B 
 
 

---

kinetika) doktrinasidir. Jarayonning muvozanati va kinetikasini oʻrganish 
kimyoviy texnologiya uchun juda muhimdir. Bu sizga texnologik rejim 
parametrlarining eng maqbul kombinatsiyasini tanlash imkonini beradi. Koʻpgina 
jarayonlar uchun rejimning asosiy parametrlari harorat, bosim, reagentlar 
kontsentratsiyasi va katalizatordan foydalanish hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish jarayonlaada ko'pincha qaytar reaksiyalar uchraydi. Dinamik 
muvozanat to’g’ri va teskari reaksiyalar tezligi tenglashgach sodir bo’ladi. 
Sisiemaning konsentratsiyasi, harorati yoki bosimi o’zgartirilguncha sistemadagi 
ta’sirlashuvchi komponentlar miqdorlarining o’zaro nisbati o’zgarishsiz bo’ladi.
Le-Shatel’ye prinsipiga asosan muvozanatdagi sistemada muvozanat 
omillaridan bin (konsentratsiya, harorat yoki bosim) о ‘zgartirilsa, muvozanat shu 
ta ’simi susaytirish tomonga siljiydi.
Masalan, qaytar reaksiya issiqlik ajralib chiqishi bilan borsa (ekzotermik): 
N
2
+3H
2
↔ 2NH
3
+ Q (92,4 kDj) (5.1) 
reaksiyani o’ng tomonga siljitish uchun sistemani sovutish kerak. Agar reaksiya 
issiqlik yutish bilan borsa:
N
2
+ O
2
↔2NO - Q (-180,5 kDj) (5.2)
haroratni oshirish, ya’ni sistemaga issiqlik berish zarurbo’ladi. Agar reaksiya hajm 
kamayishi bilan borsa (5.1 va 5.2 ), bosimni oshirish reaksiyani o’ngga siljitadi. 
Agar reaksiyada hajm o’zgarmasa, masalan:
CH
4
+ 2O
2 
↔ CO
2
+ 2H
2
O (bug’) + Q (890,2 kDj) (5.3)
bo’lsa, bosim muvozanatga ta’sir etmaydi. Qaytar jarayonlarda reaksiyani oxiriga 
yetkazish, ya’ni mahsuldorligini oshirish uchun reaktorga kirayotgan moddalardan 
birining konsentratsiyasi oshirib boriladi yoki reaksiya mahsuloti sistemadan 
uzluksiz chigarib turiladi.