1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

Asbobning optik sxemasi 
 
Asbobning optik qismi quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Alanga 
chiqarayotgan yorug’likni fotoelementning yorug’likka sezgir yuzasiga to’plab 
berish; 2. Xalaqitlarni so’ndirish (elektr sxemasi bilan birgalikda); 3. 
Aniqlanayotgan element chiqarayotgan yorug’likni ajratish. 
Asbobning optik qismi quyidagi tartibda ishlaydi: Qaytaruvchi 1 ko’zgu va 
4 obyektiv yordamida 5 panjarada gorelka alangasining tasviri hosil qilinadi. 
Ko’zgu 1 alangani orqasiga sochilgan yorug’lik oqimini ham qaytarib panjaraga 
yo’naltirgani uchun, umumiy intensivlik ko’payadi. Panjara qora rangga bo’yalgan 
bo’ylama polosalardan iborat shisha plastinka. Zarracha alanga bo’ylab harakat 
1 
3 
4 
5 
6 
7 
8
9 
10 
11 
14 
12
13
2 
1.19 - rasm. PAJ - 1 alanga fotometrning optik sxemasi. 
Asbobning optik qismi (1.19 - rasm) quyidagi elementlardan tashkil 
topgan: alanga tasvirini 5 panjaraga yo’naltiruvchi 4 obyektiv va 1 
qaytaruvchi ko’zgu (panjara zarrachalar chiqarayotgan yorug’lik oqimini 
modulyasiyalaydi); yorug’lik oqimini tarqalmaydigan, parallel nurga 
aylantiruvchi 6 kollimasion linza; analiz qilinayotgan element 
chiqarayotgan yoruqlikni ajratadigan yorug’lik filtrlari 7 va interferension 
yorug’lik filtrlari 9; interferension yorug’lik filtridan qaytgan yorug’lik 
oqimini kompensasiyalovchi kanalga yo’naltiruvchi yorug’lik bo’luvchi 8 
plastinka; kompensasiyalovchi kanalga tushayotgan yorug’lik oqimini 
sozlovchi optik pona 12; yorug’lik energiyasini elektr tokiga aylantiruvchi

---

23
qilganda uning ba’zi qismlarida chaqnab nur chiqaradi, ba’zi qismlarida esa 
so’nadi. Bu jarayon davriy ravishda sodir bo’ladi. Bunday holda, ikki qismdan 
iborat yorug’lik signali hosil bo’ladi. Signalning o’zgaruvchi qismini zarrachalar 
chiqarayotgan yorug’lik, o’zgarmas qismini esa alanganing yorug’ligi tashkil 
qiladi. Signalning o’zgarib turuvchi qismi kuchaytirgich tomonidan so’ndiriladi, 
doimiy tashkil etuvchisi esa aniqlanayotgan elementni konsentrasiyasini aniqlash 
uchun ishlatiladi. Shunday qilib, alangaga tushuvchi zarrachalar chiqarayotgan 
yorug’lik xalaqit beruvchi sifatida so’ndiriladi. 
Alanganing yorug’ligi 6 linza yordamida kuchsiz tarqaluvchi parallel nurga 
aylantiriladi. Bu nur rangli shishadan yasalgan yutuvchi filtrlar orqali o’tadi. Filtr 
yorug’likning aniqlanayotgan element konsentrasiyasi haqida ma’lumot olib 
kelayotgan qismini o’tkazib boshqa qismini kesib qoladi, o’tkazmaydi. Yorug’lik 
8 plastinkadan o’tib 9 interferension yorug’lik filtriga tushadi. Yorug’likning 
interferension filtrni o’tkazish maksimumiga to’g’ri keluvchi qismi undan o’tib 11 
fotoelementga tushadi, qolgan qismi esa orqaga qaytadi. Yorug’likning, tarkibiga 
aniqlanayotgan element chiqarayotgan yorug’lik kirmaydigan qaytgan qismi 8 
plastinka yordamida kompensasiyalovchi kanalga yo’naltiriladi va u, 12 optik 
ponadan o’tib 14 fotoelementga tushadi. Fotoelementlar shunday ulanganki, ularda 
hosil bo’lgan toklarning yo’nalishi bir-biriga qarama-qarshi. Shuning uchun, 
ularning elektr signallari bir-biridan ayriladi va yutuvchi filtrdan o’tgan 
yorug’likning butun spektri bo’yicha manfiy teskari bog’lanish hosil bo’ladi. 
Bunga aniqlanayotgan element chiqarayotgan yorug’lik kirmaydi. Optik pona 
tiniqligini kamaytirish yoki ko’paytirish orqali interferension filtrdan qisman 
o’tgan begona yorug’likni to’liq muvozanatga keltirish mumkin. Amalda bu ish 
namuna purkalmagan «quruq alanga» yordamida amalga oshiriladi. 
Aniqlanayotgan element chiqarayotgan yorug’likning paydo bo’lishi 
kuchaytirgichning kirish qismida signal paydo bo’lishiga olib keladi. Spektrning 
boshqa qismlariga tegishli yorug’likning o’zgarishi muvozanatlanadi va u foydali 
signalga xalaqit bermaydi. Shunday qilib asbobning optik sxemasi nafaqat alanga 
fonining o’zgarishini, balki boshqa elementlar chiqarayotgan yorug’likni ta’sirini 
ham kompensasiyalaydi.