1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

MODDALAR RANGINING TABIATI. FOTOMETRIK ANALIZDA 
IShLATILADIGAN BIRIKMALARNING YuTILISh SPEKTRLARI 
Fotometrik analizda amalda hamma ma’lum klasslarga kiruvchi moddalar 
qo’llaniladi. Kimyoviy reaksiyaning keskinligi (kontrastligi) va moddaning eng kam 
miqdorini ishonchli darajada aniqlashga imkon beruvchi rang intensivligining yetarli 
darajada yuqori bo’lishi, analizning asosiy talabi hisoblanadi. Reaksiyaning 
keskinligi, reaksiyaga kiruvchi va uning mahsulotiga tegishli yutilish polosalari 
orasidagi farq orqali aniqlanadi. Alohida klasslarga tegishli birikmalarni o’rganib 
spektrlarni tabiatiga to’liqroq xarakteristika berish mumkin. Moddalar rangining 
tabiati nuqtai-nazaridan ularni quyidagi birikmalar klassiga ajratish mumkin. 
1. Bo’yoq moddalarning metallar bilan hosil qilgan koordinasion 
birikmalarida rang, bo’yoq molekulasi elektronini 
*



sathlar orasida o’tishi 
hisobiga hosil bo’ladi. Metallarning oksiantraxinonlar, oksiazobo’yoqlar, 
trifenilmetan qatorining bo’yoqlari, trioksifluoronlar bilan hosil qilgan birikmalarida 
shu hodisa ro’y beradi. Bunday birikmalar rangining tabiati yetarli darajada 
o’rganilgan. Bo’yoq ligandlar odatda kuchsiz kislotalar hisoblanadi. Ularning rangi 
dissosiyalanish natijasida o’zgaradi. Masalan, alizarin, trioksifenilfluoron 
H
2
R
HR
-
R
2-
Metallarning bunday reagentlar bilan hosil qilgan birikmalarining rangi, odatda 
neytral va reagentning anion shakllaridan biriga tegishli yutilish polosalari 
maksimumlarining oralig’ida joylashgan, yutilish polosalari bilan aniqlanadi (5.1 - 
jadval). Fotometrik reaksiyalarning keskinligi, reagentning kislota va asos shakllariga 
tegishli yutilish polosalari maksimumlari orasidagi farqning katta-kichikligi bilan 
aniqlanadi. Bu shakllardan biri, analiz o’tayotgan sharoitdagi erkin reagentga, 
ikkinchisi esa shu reagentning kompleks hosil qilgandagi (kompleks tarkibidagi) 
shakliga taalluqlidir. 
Masalan, alizarin pH = 5 da eritmada neytral shaklda bo’ladi va unga taalluqli 
yutilish polosasining maksimumi 
max

= 430 nm, xuddi shunday sharoitda alizarinni 
alyuminiy bilan hosil qilgan kompleksining yutilish polosasi 
max

= 530 nm da 
kuzatiladi va bu polosa ikki marta proton yo’qotgan alizarin ionga (R
2-
) tegishlidir. 
Bu holda reaksiyaning keskinligi katta 


= 100 nm. Agar qandaydir metall, alizarin 
bilan ishqoriy muhitda o’zaro ta’sirga kirsa (ya’ni kompleks hosil qilsa), masalan Ca, 
u holda reagent bir zaryadli anion shaklida bo’ladi va unga tegishli yutilish 
polosasining maksimumi 
max

= 480 nm ga to’g’ri keladi va reaksiyaning keskinligi 

макс,
нм 430 535 565 

макс,
нм 490 520 560 

---

76
yomonlashadi 


=50 nm. Kuchli kislotali muhitlarda ham reaksiyaning keskinligi 
kamayishi mumkin. Bunday hollarda, reagent (masalan, alizarin) neytral shaklda 
bo’lishiga qaramasdan, ko’pincha ligand dissosiyalanmagan shaklda bo’lgan proton 
biriktirib olgan komplekslar hosil bo’ladi. Kuchli kislotali muhitda alizarin bilan Nb
v
ni o’zaro ta’siri natijasida xuddi shunday bo’ladi. Bu holda reaksiya keskinligi 


=30 nmga teng. 
5.1 - jadval. Metallarni alizarin va fenilfluoron bilan hosil qilgan komplekslariga 
tegishli yutilish polosalari maksimumlarining o’rni 
birikma yoki ion 
max

nm 
Birikma yoki ion 
max

nm
Alizarin (H
2
R) 
HR 
R
2- 
Alzarinni metallar 
bilan hosil qilgan 
komplekslari
Al
III 
Y
III
Va lantanoidlar 
Zr
IV
430 
535 
565 
530 
550 
520 
Fenilfluoron
(H
3
R) 
H
2
R
- 
HR
2- 
Fenilfluoronni metallar 
bilan komplekslari Ge
IV
Sn
IV
Sb
III
Ta
V
Al
III
In 
495 
520 
560 
507 
510 
530 
530 
540 
545