1. Arab yozuvi va musulmon kitobatchiligi an’analari

Энциклопедиялар. Ўз СЭ; ЎзМЭ; Краткая литературная энциклопедия. Том 7. – М. 1972; Литературний энциклопедический словарь. – М., 1987.
Адабиётшунослик луғати / Дилмурод Қуронов, Зокиржон Мамажонов, Машҳура Шералиева. ф.ф.д. Д.Қуроновнинг умумий таҳрири остида. - Тошкент: Академнашр, 2010.– 400 б.
Mazkur nashrlar hozirgi kunda sohada faol qo‘llaniladigan atamalarning hammasini qamrab olgan deb bo‘lmaydi. Ayniqsa, qadimdan ishlatib kelgan istilohlarning ko‘pini hozirgi lug‘atlardan topib bo‘lmaydi. Ulardan ayrimlarining izohi manbashunoslik va matnshunoslik tadqiqotlarida, ba’zi hollarda yo‘l-yo‘lakay uchrab qoladi.
Matnshunoslik O‘rta asrlarda xattotlik va kitobat san’ati bag‘rida yuzaga kelgan va o‘zining barqarorlashgan an’analariga ega bo‘lgan. Bu an’analar ko‘plab terminlarni yuzaga keltirgan. Hozirgi zamon matnshunosligida ularning ko‘pchiligi hamon muomalada. Ulardan qog‘oz ishlab chiqarish va kitobatga oid atamalar hozir birmuncha kam ishlatiladi. Bevosita matn bilan aloqador (muqova, unvon, jadval, hoshiya, poygir, basmala, hamd, na’t, ammo ba’d..., tammat
kabi) atamalar esa hozir ham muomalada bo‘lgan faol qatlamni tashkil etadi. Hali ular bir joyga yig‘ilib, terminologik lug‘at yaratilmagan. Ammo bu ishga urinishlar bo‘lgan (Hakimov M. Sharq qo‘lyozmalariga doir terminlarning qisqacha izohli lug‘ati. Adabiy meros. 1985, № 2 (33).
O‘zbek matnshunosligi jahon faniga integratsiyalasha boshlagan o‘tgan asrning 20 yillarida atamalar sohasida, asosan, rus matnshu nosligiga suyanib ish ko‘rila boshlandi. Soha ruscha-internatsional atamalar bilan boyitildi (fond, arxiv, tekst, tekstologiya, annota siya, atributsiya, ilmiy apparat, interpolyatsiya, katalog, kartoteka, kartochka, paginatsiya, kolofon, kinovar, inventar nomeri, transkripsiya, transliteratsiya kabi).
O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi bilan ayrim atamalar tilimizda mavjud so‘zlar bilan almashtirildi (tekst – matn, inventar raqam – ashyo raqami // saqlanish raqami, titul varag‘i –sarvaraq kabi).
Atamalarning o‘z o‘rnida ishlatilishida sohaning nazariy masalalarini yoritib beruvchi tadqiqotlarning bo‘lishi juda muhim. Afsuski, bizda bu yo‘nalishda maxsus shug‘ullanuvchilar kam topiladi. Natijada yetuk matnshunos olimlarning tadqiqotlarida ham har xilliklarga duch kelamiz. Jumladan, I. Abdullayevning «Meros va talqin» asarida (349-b.) manbashunoslik shunday ta’riflanadi: “Ana shu arab, fors va qadimgi arab yozuvidagi qo‘lyozmalar va keyinchalik nashr etilgan bosma manbalarni o‘rganish, asarni tarjima qilish, tadqiq qilish, izohlar tuzish, terma va tanqidiy matnlarini tayyorlash, ularni nashr etish manbashunoslik deb, bu fan bilan shug‘ullanuvchi olimni manbashunos olim deb ataladi». Holbuki, bu yerda gap matnshunoslik haqida boradi; «terma matn» atamasi ham hozir «yig‘ma matn» tarzida barqarorlashgan.
Aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, adabiy manbashunoslik va matnshunoslik terminlarining izohli lug‘atini tuzish hozirda soha oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Bu lug‘at leksikografiya talablariga javob beradigan izohli terminologik lug‘at shaklida bo‘lishi kerak. Soha atamalari lug‘atlarini tuzish bo‘yicha o‘zbek leksikografiyasi boy tajribaga ega. Ishni amalga oshirish uchun, hozirgi paytda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish imkoni bor. Lug‘at uchun uning mazmunini tashkil qiluvchi so‘zlik (tanlangan so‘zlar ro‘yxati), kompyuterda tuziladi. Bu ishga sohabo‘yicha e’lon qilingan tadqiqotlar imkon boricha ko‘proq jalb etish lozim bo‘ladi. Bu ish jarayonida so‘zlar izohidagi farqlarni tahlil qilish osonlashadi.
Shunday qilib, matnshunoslikning lug‘atlarga bo‘lgan ehtiyoji hamon mavjud va u davom etadi. Tarixiy lug‘atlarga kelsak, ularning boshida “Devonu lug‘ati-t-turk” turadi. U XI asrning buyuk tilshunos olimi Mahmud Koshg‘ariy tomonidan yozilgan bo‘lib, unda turkiy so‘zlarning ma’nolarini izohlash uchun badiiy matnlar parchalaridan keng ko‘lamda foydalanilgan. Bu badiiy asarlar qismlari turli ko‘rinishlarda keltiriladi. Nasr ko‘rinishidagi parchalar tarixiy doston, qissa va rivoyatlardan olingan. Shuni ta’kidlash lozimki, ularning ayrimlari Koshg‘ariydek yirik olim tomonidan qayta ishlangan bo‘lishi ham mumkin. Shunga qaramay, ularning ba’zilari o‘z isnodi, ya’ni hikoya qiluvchisi nomi bilan birga qayd etilsa, ba’zilari xalq og‘zida hikoya qilib yurilgani aytiladi.
2.Suyuma G‘aniyeva ilmiy tadqiqotlarida matnshunoslikka oid qarashlar.
Suyima G'aniyeva - bu nafaqat O'zbekistonning ilmiy doiralarida, balki Rossiya, Turkiya, Eron, Tojikiston, Ozarbayjon kabi taniqli mashhur sharqshunos olim.
Erta bolaligidanoq, to'rt-besh yil avval Suyima qo'shiq va she'rlardan so'zlarni yozib, ularni eslab qolishga harakat qildi. Ajablanarli, hatto ba'zan hayratga tushgan ota-onalar, Suyima mustaqil ravishda klassika asarlari, ayniqsa Alisher Navoiyning asarlarini murakkab bezatishni aniq bilib olishni o'rgandi.

Yillar o'tib ketdi. Bolalik g'ayrati asta-sekin ijodkorlik bilan shug'ullanish istagiga aylandi. 7-sinf oxiri tugagandan so'ng Suyima O'zbekiston Respublikasi Milliy universitetining tayyorgarlik kafedrasiga kirib, tugatib, ayni paytda o'rta ma'lumotga ega bo'ldi. 1947 yilda bilimga va juda yaxshi o'rganishga bo'lgan ehtirom uchun u imtihonsiz muayyan universitetda Sharqshunoslik fakultetiga o'qishga kirdi. Biroq, bu erda ham o'zbek adabiyotining tarixi o'rganilmadi. Universitetdagi o'qituvchilari, Suyima'dan maxsus sovg'ani bilib, Navoiy asarlari haqida chuqur bilimga ega bo'lib, Sankt-Peterburgdagi Adabiyot institutiga kirishni tavsiya qildilar.

Bu, ehtimol, ota-onasi, Navoiy kabi, hamma tomonidan yaxshi ko'rishni orzu qilganligi. Faqat mehnatsevar, mehnatsevar ish, o'z ishiga bo'lgan muhabbat insonni shunday balandlikka ko'tarishi mumkin, hatto uning hayoti davrida ham uning ismining boshqalar og'zida daholar bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Suyima G'aniyeva mamlakatimizda Alisher Navoiy nomi bilan atalgan shaxslardan. Bugun u nafaqat buyuk shoirning hayoti va ijodini biluvchi emas. Uning rahbarligida Navoiyning to'qqiz, o'n etti, o'n to'qqiz, yigirma jildli nashrlari chop etildi. Uning ko'p yillik faoliyati, ilm-fan va adabiyot rivojiga alohida hissa qo'shganligi davlat tomonidan yuksak baholandi. 1999 yilda Suyim G'aniyeva "El-yurt xizmati" ordeni, 2008 yilda - "Buyuk xizmatlari uchun" ordeni bilan taqdirlandi.
Suyima G'aniyeva yigirmadan ortiq kitob, to'rt yuzlab ilmiy maqolalar muallifi. Yaqinda Navoiyning hayoti va faoliyati to'g'risida monografiyasi nashr etiladi. Tadqiqot jarayonida eng muhim va eng qiyin ...
2015 yilda S. G'aniyeva "O'zbekiston Qahramoni" unvoniga sazovor bo'ldi.
U 2018 yil 2 sentyabrda vafot etdi.
“Lug‘ati Navoiy”. 1990 yilda navoiyshunos olima S.G‘aniyeva Tehron univer­siteti markaziy kutubxonasi bilan tanishish jarayonida fanda ma’lum bo‘lmagan o‘zbekcha - turkcha («Lug‘ati Navoiy») qo‘lyozmani aniqladi. Alisher Navoiy asarlari bo‘yicha tuzil­gan bu lug‘at 70 betdan iborat bo‘lib, chiroyli nasta’liq xatida bitilgan. Lug‘at oxirida tuzuvchining ismi sharifi va asar tarixi aniq ko‘rsatilgan: Rajab ibni Muhib Ali. Shomlu. tarixi 1599 yil.
Ushbu lug‘at arab - fors alifbosi bo‘yicha tuzilgan bo‘lib, unda Alisher Navoiy asarlaridagi mingga yaqin so‘z turkcha, ixcham, sodda izohlangan.
Lug‘at 24 harfga bo‘lingan. Har bir harfga 20 tacha misol keltirilgan.
S.G‘anieva Mavlono Osafiy, ya’ni Xoja Shamsiddin Hiraviy shaxsi haqida bir qancha qiziqarli va kerakli ma’lumotlarni keltiradi. Olima avval shoir tug‘ilgan, vafot etgan yil hamda o‘rnini ko‘rsatadi. Keyin Osafiyning devon tartib bergani, uning devoni 1968 yili Tehronda Hodi Arfa’ Kirmoniy tomonidan so‘zboshi bilan nashr ettirilganini yozadi. Sharhda Navoiy o‘zining “Soqiynoma”sida Osafiyni yaqin do‘stlari, hammaslaklari qatorida hamda zakovatli shoir sifatida tilga olishi qayd etilgan. Shu bilan birga Xondamirning “Makorim ul-axloq” va Vosifiyning “Badoe’ ul-vaqoe’” asarida Osafiy haqidagi ma’lumotlar borligi ko‘rsatilgan. S.G‘anieva mutarjim Faxriy Hirotiy keltirgan Osafiyning bir bayti tarjimasini ham sharhda beradi. Sharhda Osafiyning Navoiy vafotiga yozgan marsiyasidan bir bayt va tushirgan ta’rixi keltirilgan. S.G‘anieva sharhda tazkirada Navoiyning bu shoir haqidagi ma’lumotlarini umuman takrorlamaydi. S.G‘anievaning Osafiy haqidagi ma’lumotlari tugal va batafsilligi bilan muhim ilmiy qimmatga egadir.