1 bo`G`inning ko`chirilishi reja: kirish

35 
 
O’zbek adabiy tilida urg’u ko’pincha oxirgi bo’g’inga tushadi. O’zakka 
qo’shimcha qo’shilganda ham urg’u oxirgi bo’g’inga ko’chaveradi. Masalan: 
harakati va nafas kuchiga bog’liq. Xizmatchi. 
So’z urg’usi so’zning qayeriga tushushiga ko’ra ikki xil bo’ladi:
a) Erkin urg’u
b) Bog’liq urg’u 
Bog’inda bo’g’inga ko’chib uning ma’nosini farqlash uchun xizmat qiladigan 
urg’u erkin urg’u deyiladi. Masalan: yuklama-ot, yuklama-fe’l, qatlama-ot, qatlama-
fe’l, suzma-ot, suzma-fe’l.
So’z oxiriga tushgan urg’u, asosan, so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi. Masalan: 
daftarlarga, ishchilardan. Ammo boshqa tildan kirgan ba’zan o’zbekcha so’zdan 
ham bu hol bir oz boshqacharoq ko’rinishga ega, yani u so’zning boshqa bo’g’iniga 
tushushi mumkin: hozir, albatta, lekin, ammo, chunki, hamma, barcha. Shuningdek 
buyruq so’z (gapir, o’tir, boshla) va son (har bir, har qachon, har qaysi, har narsa), 
gumon (kimdir, allakim, allanima), bo’lishsizlik (hech kim, hech narsa) olmoshida 
urg’u birinchi bo’g’inga yoki birinchi qismga tushadi. Bundan tashqari, tarkibli 
sonda: o’n ikki, o’n besh, yigirma uch kabi. Qo’shma ko’makchi fe’li so’z 
qo’shimchasida: sotib oldi, berib yubordi kabi, takror so’zda katta-katta, asta-asta 
kabilarda urg’u so’zning birinchi bo’g’inida bo’ladi. 
Juft so’zda urg’u ikkinchi so’zning oxirida bo’ladi: ota-ona, bola-chaqa.
Urg’u olmaydigan yuklama ham mavjud, qo’shimcha ham. 
-ta beshta, -cha ruscha, -tacha o’ntacha, -gina(-kina) (yuklama bo’lsa) ulargina;
-dek, -day otdek, otday; -ov, -ova, -yev, -yeva Ahmedov. 
-ma bo’lishsizlik qo’shimchasi: olma, ishlama. 
-shaxs ko’rsatuvchi olmosh qo’shimchasi: -man, -san,- miz,-siz talabaman, 
talabasiz. 

---

36 
 
Qo’shimcha(affiks) yuklama: 
-ku oldi-ku, -mi oldi-mi, -chi sin-chi, -da keldi-da; 
-ko’makchi(uchun, sara) kabi. 
Aytilgan qo’shimcha sozning oxirida kelganda urg’u olmaydi: o’tirma-
o’tirmayman. 
O’zlashma so’zni to’g’ri talaffuz qilishga intilish natijasida o’zbek tilining urg’u 
tizimida ma’lum o’zgarish yuz bermoqda. Bu hol urg’uning o’zlashma so’zdan lekin 
qo’shma qo’llanishida, shuningdek qisman urg’u orqali so’z manosini farqlashida 
ko’rinmoqda.
Urg’u semantik(ma’no farqlovchi), marfalogik(gramatik ma’no ifodalovchi) 
uslubiy vazifa bajaruvchi hodisa hisoblanadi. Afsuski, aslo, axl, albatta, direktor. 
Gapdagi so’zdan birontasi boshqasiga nisbatan kuchli ovoz bilan ajratib aytilishi 
ma’no urg’usi deyiladi. 
Gapda ma’no urg’usi qaysi so’zga tushgan bo’lsa, so’zlovchi tinglovchining 
diqqatini shu so’zga tortmoqchi ekanligini bildiradi. Ertalab biz keldik. Biz ertalab 
keldik. 
To’liqsiz gapda odatda ma’no urg’usi olmagan bo’lak tushuriladi. Masalan:
-Kim keldi? 
-Men. 
Urg’uning uslubiy hususiyati. Urg’uni noto’g’ri qo’yish nutq ko’rkini buzadi va 
ko’pincha so’zning ma’nosini o’zgartirib yuboradi. Shuning uchun ayniqsa chetdan 
o’zlashgan so’zning urg’usini to’g’ri qo’yish lozim. Masalan: rektor, Direktor kabi 
so’zning oxirgi bo’g’iniga urg’u berish nutqiy qo’pollik keltirib chiqaradi. 
Eslatma. 

---