1. Дори моддаси, дори воситаси, дори шакли ва дори препарати тўғрисида тушунча
- savol. Xolinergik sinaps va uning tuzilishi vazifalari. Tip va uning tip osti xolinoretseptorlari
Download 1.3 Mb.
|
FARMAKALOGIYA 425TALIK
- Bu sahifa navigatsiya:
- – savol xolinergik sinapslarga tasir etuvchi moddalar klassifkatsiyasi
- M-xolinomimetiklar bilan zaharlanganda kelib chiqadigan belgilar va ko`rsatiladigan yordam.
|
31- savol. Xolinergik sinaps va uning tuzilishi vazifalari. Tip va uning tip osti xolinoretseptorlari
Xolinergik sinapslarda qoozgalishlar asetilxolin yordamida amalga oshiriladi . Asetilxolin xolin va asetilkoenzim A daan xolin asetilaza fermenti yordamida xolinergik neyronlarning oxiridagi sitoplazmasida sintezlanadi va asetilxolin mollekulasi saqlanadi . Nerv impulslari tasirida asetilxolin sinaaptik bòshliqqa ajralib chiqqan shundaan songra u xolinoretseptorlar bilan ozaro tasirlawadi Xolinoretseptorlarning tuziliahi oxirigacha organilmagan. Aniqlanishicha nerv mushaksinapsining butun lipid membranasi orqqali otuvchi ion Na kanalchalarini òrab oladigan 5 ta oqsilli tarkibi qismi mavjud . Asetilxolin xolinoretseptorlarning a-subbirlgi bilan òzaro tasirlawib,ion kanalning ochiliwiga va postinaptk membrananing qutbsizlanishiga , ochilishiga olib keladi. Turli joyawuvga ega bulgan xolinoretseptorlar farmakalogik moddalarga sezuvchanigi buyicha bir biridan farq qiladi.. Shuning uchun ular muskaringa va nikotinga sezuvchan xolinoretseptorlarga bolingan 32– savol xolinergik sinapslarga tasir etuvchi moddalar klassifkatsiyasi Tasir etuvchi moddalar kuchaytiruvchi va susaytiruvchi tasir etishi mumkin. Ular tasnifining asosini dori vositalarning malum xolinoretseptorlarga tasiiri yunaliwlari tashkil etiladi ushbu tamoyildan kelib chiqib xolinergik sinaplarga tasir etuvchi vositalarni quydagicha tasnifash m.n M Va N xolinoretseptorlaga tasir etuvchi moddaalar M va N xolinomkmetiklar Asetillxolin , karbaxolin M va n xolinoblakatorlar .siklodol . Antixolinesteraz vositalar : Fizostigmin salitsilat , prozerin ,gaalantamin gidrobromid , armin M xolinoretseptorlaga tasir etuvchi vositalar : M Xolinomimetiklar (muskarinomimetik vositalar) pilokarpin gidroxlorid , aseklidin
N xolinoretseptorlarga tassir etuvchi vositalar N xolinomimtiklar ( sititon , lobelin gidroxlorid ) N xolinoretseptorlar yoki uar bilan birikkan ion kanallarining blokatarari Ganglioblokatorlar Beenzogeksoniy pentamin gigroniy pirilen arfonad Kuraresimon vositaar ( peroferik tasirli miorelaksantlar) Tubokurarin xlorid .. pankuroniy bromid , pipekuroniy bromid , anatruksoniy , ditilin melliktin 33antixolenestaz vositalar ishlatilish nojuya tasirlari Fizostigmin salitsilat, prozerin, galantamin gidrobromid, fosfakol, dezoksipeganin gidroxlorid Xolinesterazaga qarshi moddalar o'simliklardan hamda sintez yo'li bilan olingan, fizostigmin Afiikada o'sadigan o'simlik (Physostigma venenosum) urug'idan, galantamin boychechakdan (Calanthus Woronowi A), dezoksipeganin isiriqdan (Peganum gannala) olingan. Xolinesterazaning esteraz markazini bog‘laydigan moddalar fosforlanishga uchraydi, mustahkam bog'lanib, ta’siri «qaytmas» bo'ladi. Ana shu xususiyatlariga ko'ra xolinesterazaga qarshi moddalar 2 guruhga bo'linadi: 1. Asliga qaytar ta’sir ko'rsatadigan moddalar: fizostigmin, prozerin, galantamin, dezoksipeganin. 2. Asliga qaytmas ta’sir ko'rsatadigan moddalar: fosfakol va boshqa fosfororganik moddalar. Asliga qaytar ta’sir ko'rsatadigan moddalar kimyoviy jihatdan uchlamchi aminlardan iborat, ulaming ta’siri bir necha soat davom yetib, keyinchalik xolinesteraza fermentining faolligi tiklanib ketadi, tibbiyotda ushbu moddalar ko'proq qo'llaniladi. Xolinesterazaga qarshi moddalar atsetilxolinni parchalanishdan saqlab, mediatoniing M - va H xolinomimetik ta’sirini oshiradi va uni davomli qiladi. Fizostigmin Glaukoma, ichak atoniyasi, miasteniya Prozerin
Miasteniya, ichak, qovuq atoniyasi, nervlardan mushaklarga o'tkazuvchanlikning, tug'ish faoliyatining susayishi,
miorelaksantlar miqdorining oshishi Galantamin Miasteniya, bolalar falaji — poliomelit, miorelaksantlar miqdorining oshishi Dezoksipeganin Miasteniya, gemiparez, polinevritlar Uchlamchi amin birikmalari — fizostigmin salitsilat, galantamin gidrobromid oftalmologiyada, markaziy nerv sistemasi jarohatlanganda, miasteniya kasalligida to‘rtlamchi amin birikmalari— prozerin me’da-ichak, qovuq atoniyalarida, miasteniyada, impulslaming nervlardan mushaklarga o‘tkazishni oshirish uchun qo'llaniladi. Dezoksipeganin miasteniya, gemiparez, polinevritlarda qo'llaniladi. Piridostigmin (kalimin) moddasi ham rezorbtiv ta’sir uchun qo'llaniladi 34 Asliga qaytar tasir ko'rsatadigan Antixoliesteraza moddalar Asliga qaytar ta’sir ko'rsatadigan moddalar kimyoviy jihatdan uchlamchi aminlardan iborat, ulaming ta’siri bir necha soat davom yetib, keyinchalik xolinesteraza fermentining faolligi tiklanib ketadi, tibbiyotda ushbu moddalar ko'proq qo'llaniladi. Xolinesterazaga qarshi moddalar atsetilxolinni parchalanishdan saqlab, mediatoniing M - va H xolinomimetik ta’sirini oshiradi va uni davomli qiladi. M - xolinomimetik ta’sir tufayli bir qator mushaklar tonusi va qisqaruvchanligi oshadi. Rangdor pardaning radial mushaklarini, kipriksimon mushaklami qisqartiradi, ko‘z qorachig'ini toraytiradi, shu tufayli ko'zning ichki bosimini pasaytiradi, akkomodatsiyani spazmga olib keladi, ko‘z yaqin turgan narsalarni ko'rishga moslanadi. Xolinesterazaga qarshi moddalar bronxlar, me’da-ichak, siydik, o‘t pufagi yo‘Harming silliq mushaklarini qisqartirib, me’da-ichak peristaltikasini, bezlar faoliyatini, silliq mushaklar tonusini oshiradi. Davolovchi miqdorda xolinesterazaga qarshi moddalar yurak faoliyatini susaytiradi, urish tezligini kamaytiradi, qon bosimini pasaytiradi, yuqori miqdori ta’sirida yurak urishi tezlashadi. Bu holatga simpatik tugunchalarda, buyrak usti bezining miya qatlamida joylashgan H xolinoretseptorlaming qo‘zg‘alishi, ulaming H - xolinomimetik ta’siriga sabab bo'ladi. Xolinesterazaga qarshi moddalarning H - xolinomimetik ta’siri tufayli nervlardan mushaklarga, vegetativ tugunchalarda o'tkazuvchanlik ortib boradi. Xolinesterazaga qarshi moddalar ko'z bosimi oshganda — glaukoma, me’da-ichak, qovuq tonusi pasayib ketganda — atoniyasida, bolalar falaji — poliomielit asoratlarida, miasteniya kasalligida va depolyarizatsiyaga qarshi kuraresimon moddalar bilan zaharlanganda qo'llanadi. (6-jadval) 6-jadval
Xolinesterazaga qarshi moddalarning qo‘llanishi
Moddalar
Qo'llanishi
Fizostigmin Glaukoma, ichak atoniyasi, miasteniya Prozerin
Miasteniya, ichak, qovuq atoniyasi, nervlardan mushaklarga o'tkazuvchanlikning, tug'ish faoliyatining susayishi,
miorelaksantlar miqdorining oshishi Galantamin Miasteniya, bolalar falaji — poliomelit, miorelaksantlar miqdorining oshishi Dezoksipeganin Miasteniya, gemiparez, polinevritlar Fizostigmin va galantamin gematoentsefalik to'siqdan oson o'tadi, markaziy nerv sistemasida atsetilxolinni parchalanishdan saqlab qolib, sinapslardan impulslar o'tkazilishini oshiradi, sustlanish jarayoni kamayib boradi, yuqori miqdorda fizostigmin nafas markazini qo'zg'atib, bronxlami qisqartiradi, nafas siqilishiga olib keladi. Prozerin gematoentsefalik to'siqdan o'tolmaydi, 35 XOLINESTERAZA REAKTIVATORLARI ULARNING TASIR MEXANIZMI 36.ANTIXOLINESTERAZ VOSITALAR BILAN O'TKIR ZAHARLANISH Xolinesterazaga qarshi moddalarning miqdori oshganda o'tkir zaharlanish mumkin, ayniqsa, fosfororganik moddalar o'ziga xos zaharlanish alomatlarini keltirib chiqaradi. Fosfororganik moddalar xlorofos, butifos, tiofos va boshqalar qishloq xo'jaligida insektitsid moddalar sifatida ishlatilib kelingan. Bu moddalar bilan zaharlanganda ko'z qorachig'i torayadi, so'lak ko'p oqadi, bronxlar qisqaradi, nafas olish qiyinlashadi, yurak urishi sekinlashadi, qon bosimi pasayadi. Bemor juda ko'p, g'araq-g'araq lerlaydi, «o'z terida cho'm iladi», bu ibora xolinesterazaga qarshi moddalardan zaharlanganda o'rinli ishlatiladi, me’da-ichak peristaltikasi zo'rayadi, ichaklaming quldirashi masofadan eshitiladi. Bemoming qornida kuchli og'riq paydo bo'ladi, qayt qiladi, ichi ketadi. Markaziy nerv sistemasi oldin bir oz susayib, keyin qo'zg'aluvchanligi oshadi — talvasalar paydo bo'ladi, nafas olish izdan chiqadi, nafas yetishmovchiligidan bemor vafot etishi mumkin Zaharlovchi modda tushgan joyidan alohida tadbirlar bilan olib tashlanadi: terida bo‘lsagidrokarbonat suyuqligi bilan chayiladi, og‘iz orqali tushgan bo'lsa, oshqozon chayiladi, adsorbsiyalovchi moddalar yuboriladi, surgi dorilar beriladi va sifon xuqna qilinadi. K o‘rsatib o'tilgan tadbirlar ko‘p marta takrorlanadi. Qonga so‘rilgan zaharli m oddalam i chiqarib yuborish uchun siydik haydovchi moddalar yuboriladi hamda gemosorbsiya, gemodializ, peritoneal dializlar qilinadi. 37.M.N XOLINOMIMETIK MODDALAR PREPARATLAR TASIR MEXANIZMI 38.ATSETILXILIN VA KARBOXOLINNING TASIR MEXANIZMI Atsetilxolin modda sifatida organizmga yuborilganda M va Hxolinoretseptorlar qo‘zg‘aladi, shuning uchun bu modda xilma-xil farmakologik xususiyatlarga ega. Atsetilxolinning qaysi xolinoretseptorlarga ko'proq ta’sir etishi va ayniqsa, uning ta’sir kuchi moddaning miqdoriga bog'liq. Shuni ta’kidlash kerakki, atsetilxolinning faol miqdori yuborilganda M — hamda H — xolinoretseptorlar barobar qo‘zg‘alsa ham, faqat M — xolinoretseptorlarga bo'lgan ta’siri sezilarli bo'ladi, chunki atsetilxolinning M —xolinomimetik ta’siri uning H-xolinomimetik ta’sirini to'sib qo'yadi. Agar M — xolinoretseptorlar atropin bilan falajlantirilsa, unda atsetilxolinning H — xolinomimetik ta’siri sezilarli bo'ladi. Atsetilxolinning M — xolinomimetik ta’siri parasimpatik nervlaming qo'zg'alishida ko'rinadigan ta’sirga o'xshaydi, bunda yurak urishi sekinlashadi (bradikardiya), qon tomirlar kengayadi, qon bosimi qisqa muddatga pasayadi, toj tomirlar ko'pincha qisqaradi. Bronx, me’daichak silliq mushaklari qisqaradi, ichak peristaltikasi kuchayadi, undagi bezlar faoliyati ham oshadi. O't, siydik pufagi silliq mushaklarining tonusi oshadi. Atsetilxolin ko'zga tomizilganda shox parda aylanma mushaklarining M — xolinoretseptorlarini qo'zg'atadi, mushaklar qisqaradi, qorachiq torayadi (mioz), natijada rangdor parda yupqalashadi, ko'zning oldingi kamerasidagi burchak kattalashadi, ko'z suyuqligini oddingi kameradan shlemm kanaliga o'tishi oshib boradi, ko'zning bosimi pasayadi. Ko'zning kipriksimon mushaklari ham qisqaradi, sinn boylami bo'shashadi, gavhar dumaloqroq bo'lib, ko'z yaqinda joylashgan narsalarni ko'rishga moslashadi, ya’ni akkomodatsiya spazmi kuzatiladi. Atsetilxolinning H — xolinomimetik ta’siri H — xolinoretseptorlar qo'zg'alishida kuzatiladigan ta’sirga o'xshaydi. Qon bosimi oshadi, yurak urishi tezlashadi, chunki buyrak usti bezining miya qatlamidan katexolaminlar ajralib, qonga o'tadi, karotid sinusdagi xolinoretseptorlar qo‘zg‘alishi tufayli nafas olish qiyinlashadi, hansirash paydo bo'ladi. Atsetilxolin tezda parchalanishi, gematoensefalik to'siqdan o'tolmagani tufayli, uning markaziy nerv sistemasiga ta’siri deyarli bo'lmaydi. Atsetilxolin fiziologik analizator sifatida eksperimental farmakologiyada qo'llaniladi, tibbiyotda bronxlaming sezuvchanligi atsetilxolin bilan sinaladi. Ushbu sinov bolalar va kattalardagi bronxial astma kasalligi sabablarini aniqlash uchun qo'llanadi, bunda atsetilxolin bemorlarga xuruj bo'lmagan vaqtda aerozol sifatida yuboriladi. Karbaxolin ancha chidamli, xolinesteraza uni parchalay olmaydi, shuning uchun atsetilxolinga nisbatan davomli ta’sir ko'rsatadi. Karbaxolin xolinoretseptorlarga faqat bevosita ta’sir ko'rsatib qolmasdan, xolinergik nervlaming presinaptik tolalaridan mediator atsetilxolinning ajralishini ham oshiradi, bilvosita ta’sirga ham ega, yurak, qon tomirlarga vagusga o'xshab ta’sir ko'rsatadi, shuning uchun ham bolalarda uchraydigan paroksizmal taxikardiyani davolashda qo'llaniladi. Karbaxolin jairohliklardan keyin yuz beradigan qovuq, ichak atoniyalarini davolashda qo'llaniladi. Moddani yurak, qon tomir yetishmovchiligida, surunkali zotiljam, gipertoniya kasalligida, bronxial astmada qo'llash man etiladi 39.M-XOLINOMIMETIK MODDALAR .PREPARATLAR TASIR MEXANIZMI M-xolinomimetiklar Pilokarpin gidroxlorid, atseklidin Moddalar bevosita parasimpatik nervlar oxirida joylashgan Mxolinoretseptorlarga qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko'rsatadi. Kimyoviy jihatdan pilokaipin va atseklidin uchlamchi aminlardan, pilokarpin o ‘sintlik (Pilocarpus pinnatifolius vaboran) dan hamda sintez yo‘li bilan olingan, atseklidin esa sun’iy moddadir M- xolinomimetiklar a’zolar, mushaklar, bezlar, qon tomirlarda joylashgan M-xolinoretseptorlami qo‘zg‘atib, me’da-ichak, bronx, qovuq, bachadonning silliq mushaklarini, ko'z rangdor pardasini, radial mushaklami qisqartiradi, yurakning o'tkazuvchan sistemasida qo‘zg ‘aluvchanIikning o ‘tishini kam aytiradi, yurakning urishi sekinlashadi; bezlar faoliyati oshadi — so'lak ko‘p ajraladi, ter chiqadi, oshqozon shirasi ajralishi oshadi, bronxlarda shilliq ko‘payadi. Tibbiyotda asosan M - xolinomimetiklami — pilokarpinni ko'zga, atseklidinni ko‘z va m e’da-ichak, qovuqqa ta’siri amaliy ahamiyatga ega. Pilokarpin k o ‘zga tom izilganda atsetilxolinga o 'x sh ab bevosita rangdor pardaning aylanma mushaklariga, kipriksimon mushaklarning M- xolinoretseptorlariga ta’sir ko‘rsatib, ulam i qisqartiradi, shu tufayli ko‘z qorachig'i torayadi, ko'zning ichki bosimi pasayadi, akkomodatsiya qisqaradi (mexanizmlari atsetilxolin ta’siri ifodalanganda keltirilgan). Pilokarpin atsetilxolinga nisbatan davomliroq ta’sir etadi, chunki xolinesteraza bilan parchalanmaydi. Pilokarpin ko'z tomchi sifatida ko'zning ichki bosimi oshganda — glaukomada va boshqa ko'z kasalliklarida qo'llaniladi, ancha zaharli modda bo'lgani uchun pilokarpin parenteral y o'l bilan deyarli yuborilmaydi. Atseklidin pilokarpinga nisbatan kamroq zaharli, pilokarpinga o'xshash oftalmologiyada tomchi va malham shaklida hamda m e’daichak, qovuq atoniyasida, tug'ish faoliyati susayganda parenteral yo'llar orqali yuboriladi. Atseklidinni 2 yoshgacha bo'lgan bolalarga qo'llash man etiladi. Umuman M — xolinomimetiklar bolalar amaliyotida kam qo'llanadi: moddalar bilan o'tkir zaharlanganda atropin va atropinsimon moddalar buyuriladi. Yuqorida keltirilgandek, M -xolinoretseptorlar m uskaringa sezuvchan retseptorlar, lekin muskarin o'ta zaharli bo'lgani uchun tibbiyotda dori modda sifatida ishlatilmaydi. Muskarin muxomor qo'ziqorindan olinadi, shunday qo'ziqorinlar iste’mol qilinsa, k attala r va bolalarda o g 'ir zah arlan ish ro 'y beradi. B unda bradikardiya yuzaga keladi, nafas olish bronxospazm tufayli qiyinlashadi, qorin og'riydi — ichaklar peristaltikasi oshgani tufayli ichak quldirashi masofadan eshitiladi, bemor qayt qiladi, 40.M-XOLINOMIMETIKLARNI KO'ZGA TASIRI Pilokarpin k o ‘zga tom izilganda atsetilxolinga o 'x sh ab bevosita rangdor pardaning aylanma mushaklariga, kipriksimon mushaklarning M- xolinoretseptorlariga ta’sir ko‘rsatib, ulam i qisqartiradi, shu tufayli ko‘z qorachig'i torayadi, ko'zning ichki bosimi pasayadi, akkomodatsiya qisqaradi (mexanizmlari atsetilxolin ta’siri ifodalanganda keltirilgan). Pilokarpin atsetilxolinga nisbatan davomliroq ta’sir etadi, chunki xolinesteraza bilan parchalanmaydi. Pilokarpin ko'z tomchi sifatida ko'zning ichki bosimi oshganda — glaukomada va boshqa ko'z kasalliklarida qo'llaniladi, ancha zaharli modda bo'lgani uchun pilokarpin parenteral y o'l bilan deyarli yuborilmaydi ATSEKLIDIN ko'z qorachig'i torayib, nina uchidek bo'lib qoladi, akkomodatsiya spazmi, qo'zg'aluvchanlik oshib, talvasalar ro 'y beradi 41 M-xolinomimetiklar bilan zaharlanganda kelib chiqadigan belgilar va ko`rsatiladigan yordam. Moddalar bevosita parasimpatik nervlar oxirida joylashgan Mxolinoretseptorlarga qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko'rsatadi. Kimyoviy jihatdan pilokaipin va atseklidin uchlamchi aminlardan, pilokarpin o ‘sintlik (Pilocarpus Download 1.3 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|