1. Italiyaning geografik o’rni, tabiati va aholisi

Xulosa qiladigan bo’lsak, Rimga tobe qilingan yerlarda tez- tez qo'zg'olonlar bo'lib turgan. Avgust umrining so'nggi yillari notinch o'tgan. Ketma-ket harbiy va siyosiy muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Shaxsan o'z oilasida ham chinakam fojea hukm surgan. Sevimli o'gay o'g'li Druz o'lgan. Keninchalik keksa prinseps o'ziga voris qilmoqchi bo'lgan 2 ta nevarasi ham vafot etgan. Milodiy 14 yilda keksa prinseps Rimga yaqin Nole shahrida vafot etgan. Ahvol shu qadar xavfli bo'lganki, xotini Liviya Druzilla erining o'limini o'gay o'g'li Tiberiy Italiyaning shimolidan yetib kelguncha bir necha kun bekitgan.
1. Oktavian Avgustdan keyingi davrda Rim. Oktavian o’limidan so’ng Rim Senati Tiberiyni prinseps lavozimida Avgustning vorisi deb tan olgan bo'lsa-da, uning ahvoli og'ir bo'lgan. Rimning ba'zi patrisiylari davlat to'ntarishi qilishga tayyorlanishgan. O'zini Avgustning o'lmay qolgan nevarasi Agrippaman deb atalgan qallob taxt davogarlari ham chiqqan. Agrippa esa haqiqatda qatl etilgan edi. Germaniya va Illiriyada oyligi to'lanmaganligi uchun legionerlarning qo'zg'oloni bo'layotgan edi. Qo'zg'olonchilarning bir qismi Tiberiyning jiyani Germaniyni prinseps deb e'lon qilmoqchi bo'lishadi, lekin u rozi bo'lmaydi. Tiberiy qisman yon berib bu qo'zg'olonni bostiradi. G'alayonchilarning bir qismi qatl etilgan. Germanik Germaniyaning g'arbiy o’lkalarini Rimga bo'ysundira boshlab, Alba daryosigacha borgan, lekin rimliklar Germaniyada muxtahkam saqlab qola olmaganlar. Tiberiy Rimga pretoriy kogortalarini to'plab, o'z mavqeini tiklagan. U komissiya yig'ilishlarini chaqirmay, magistratlarni senatda saylaydigan qilgan. Aholiga beriladigan har xil yengillik, sovg'a salomlarni kamaytirgan, jon solig'ini oshirgan. Bu esa quyi tabaqalar noroziligiga va provinsiyalarda qo'zg'olonlar ko'tarilishiga sabab bo'lgan.
Rimliklar milodiy 17-24 yillarida Afrikada qo'zg'olonchilarga qarshi kurashgan. 21 yilda Galliya va Frakiyada qo'zg'olonlar bo'lgan. Bu qo'zg'olonlar quldorlar yordamida bostirilgan. Rim aristokratlarining ayrim namoyandalari Tiberiyga qarshi chiqishib, Germanikni unga qarshi qo'yishga urinishgan.
Germanik Suriyada urush olib borayotganda o'lib qoladt. Uning xotini Agrippina erini imperator zaharlab o'ldirgan deb ayb qo'yadi. Tiberiy uni jazolaydi, avval surgun qilinadi, keyin qatl ettiradi. Tiberiy umrining so'nggi yillarida Kaprida yashagan u davlatni boshqarib turishni gravdiyasi prefeti Seyanga topshirgan, uning o'zi isyon qilgan, lekin u qo'lga tushirilib, tarafdorlari bilan birga qatl etilgan. Tiberiy milodiy 37- yilda o’lgan⁷⁷.
Senat Tiberiy o'rniga Germaniikning tirik qolgan kichik o'g'li Gay Sezarni taxt vorisi deb e'lon qilgan. U davlatni to'rt yil idora qilgan. U o'z obro'sini oshirish uchun ko'p sovg’alar berib turgan. Grajdanlik huquqlarini ko'p kishilarga bergan. Gay Sezar tezda kasal bo'lib qolgan. 41 yilda Gay Sezar sirkdan saroyga qaytib kelayotganda Palatin tepaligida o'ldirilgan.
Rim Senati respublika deb e'lon qilishga uringan, lekin pretoriy harbiylari bunga qarshi chiqqan va ular Germanikning ukasi Klavdiyni imperator deb e'lon qilgan. Klavdiy tarix va filologiya ilmi bilan shug'ullangan kishi edi. Senatorlar uni tan olishdan bosh tortgan, lekin ularning qarshiligi bostirilgan.
Senatorlar taslim bo'lgach, 42-yilda Illiriya noibi Kamill Skribian isyon ko'tarib, Rimga yurish qilgan, lekin o'z qo'shini tomonidan o'ldirilgan. Uning tarafdorlari bo'lgan senatorlar jazolangan. 41-42 yil voqealari harbiylar ham, kambag'allar ham, quldor aristakratlar ham respublika tuzumini tiklashga qarshi bo'lganligini ko'rsatadi. Klavdiy Senat ichida o'z mavqeini mustahkamlash uchun armiya va quldorlar aristokratiyasiga tayangan. Klavdiy idora tartiblarini takomillashtirgan. Viloyat prokuraturlariga sud qilish huquqini bergan. Kambag'allarga sovg’alar bergan, Rimda yaxshi suv quvuri qurdirgan.
Klavdiy davrida Mavritaniya va Britaniya bosib olinib Rimga qo'shilgan. Bosfor podsholigi Rimga qaram qilingan. Parfiya bilan urush cho'zilib ketgan.
Klavdiyning ichki va tashqi siyosatidan norozi bo'lganlar respublika tuzumini o'rnatishga urinishgan. Klavdiyning xotini Messilina fitnachilikda ayblanib qatl etilgan. Klavdiy Germanikning (o'z akasi) qizi Agrippinaga uylangan. Bu ayol avvalgi eridan bo'lgan o'g'li Neronga Klavdiyning qizi Oktaviyani olib bergan. Neronga Klavdiy Sezar nomi berilgan. Agrippina Klavdiy yaqinlarini davlatdan chetlata borgan. Klavdiy o'z xatosini kech anglagan. O'z o'g'li Britanikni taxt vorisi qilmoqchi bo'lgan, lekin Klavdiyni Agrippina zaharlab o'ldirgan. Shunday qilib, Neron taxtga o’tirgan.