1-mavzu: «инсон ҳУҚУҚлари умумий назарияси» фанининг тушунчаси, методи, тизими ва унинг аҳамияти

5.4. Инсон Ҳуқуқлари буйича халкаро конвенциялар
Иккита асосий халкаро пактдан ташкари пактлардаги ғоянинг мантикий давоми сифатида таъкидлаш мумкин бўлган бошқа универсал давлатлараро хужжатлар мавжуд бўлиб, уларда инсон Ҳуқуқлари ва эркинликлари нисба­тан аниқрок куриб чиқилади. Бу хужжатларда аёлларга нисбатан камситиш- ни йукотиш, бола Ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, қийноқлар ва иркий камситиш- ни такиклаш масалалари куриб чиқилади.
Улар мазмунига кура инсон Ҳуқуқлари буйича Халкаро биллда булмаган ёки етарли даражада инобатга олинмаган ҳолатларни тулдиради ва аниқлаштиради. Бу универсал хужжатлар қийноқлар ва иркий камситиш ёки нисбатан камрок ҳимояланган шахслар гурухи (аёллар, болалар, меҳнаткаш-мигрантлар) каби инсон Ҳуқуқлари бўзилишининг аниқ куринишлари буйича халкаро Ҳуқуқий актлардир.
Муайян инсон Ҳуқуқларини ҳимоя қилишга каратилган БМТ асосий халкаро шартномалари қаторига қуйидагилар киради:
Аёлларга нисбатан барча куринишдаги камситишни йук қилиш тўғрисидаги Конвенция (1979 й.);
Бола Ҳуқуқлари тўғрисида Конвенция (1989 й.);
Қийноқ хамда муомала ва жазолашнинг каттик шафкатсиз,
инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши кон­венция (1984 й.);
Иркий камситишнинг барча турларини йук қилиш тўғрисидаги Халкаро конвенция (1965 й):
Меҳнаткаш-мигрантлар ва уларнинг оила аъзоларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги Халкаро конвенция (1990 й.);
Ногиронлар Ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенция (2006 й.) ва бошқалар. Иккита Пактга кушимча равишда туртта катта махсус халкаро шартнома ушбу пактларга амал қилинишини назорат қилиш максадида инсон Ҳуқуқлари буйича экспертлар Қўмитасини ташкил қилишни кузда тутади. Бундай шарт- номаларнинг иштирокчи-давлатлари тегишли Қўмиталарга шартномаларнинг бажарилиши ва бунда вужудга келаётган муаммолар курсатилган доимий ҳисоботлар такдим этишга розилик билдирадилар. Қўмита бу ҳисоботларни ва ўзи эга бўлиши мумкин бўлган ҳар кандай бошқа маълумотларни куриб чиқиб, давлатга уз зиммасига олган Ҳуқуқий мажбу риятларни бажаришга кумаклашиш максадида тавсияномалар бериши мумкин.
Ушбу конвенцияларнинг тафсилотига кискача тухталиб утамиз.
Аёлларга нисбатан барча куринишдаги камситишларга барҳам бериш тўғрисидаги конвенция 1974-1979 йилларда БМТ турли органлари томони­дан аёллар ҳолати буйича Комиссия рахбарлигида тайёрланган бўлиб, 1979 йил 18 декабрда қабул қилинган ва 1981 йилда кучга кирган.
Конвенциянинг 1-моддасида аёлларга нисбатан камситиш тушунчасига қуйидагича таъриф берилади: бу “аёлларнинг оилавий шароитидан катъи назар, эркак ва аёлларнинг тенг Ҳуқуқлилиги асосида тан олиниши, қўлланиши ёки амалга оширилишини сусайтириш ёки йукка чиқаришга каратилган жин- сий белги буйича кура ҳар кандай фарқлаш, истисно қилиш ёки чеклашни англатади”.
2-моддага мувофик, ушбу Конвенция иштирокчисига айланган давлатлар қуйидаги мажбуриятларни оладилар:
биринчидан, эркаклар билан аёлларнинг тенг Ҳуқуқлилиги принципи- ни, агарда бу хозиргача қилинмаган булса, миллий конституциялар ва бошқа тегишли қонунларга киритиш хамда қонун ва бошқа тегишли воситалар ёрда- мида ушбу принципнинг амалиётга жорий этилишини таъминлаш;
иккинчидан, хотин-кизларнинг ҳар кандай камситилишини такикловчи тегишли қонунчилик чоралари ва бошқа чораларни куриш, жумладан зарур бўлганда жазоларни куллаш;
учинчидан, аёллар Ҳуқуқларига эркаклар билан тенг асосда юридик ҳимоя белгилаш, тегишли миллий судлар ва давлат муассасалари ёрдамида хотин- кизларнинг ҳар кандай камситилишдан самарали ҳимоя қилинишини таъмин- лаш;
туртинчидан, ҳар кандай шахс, ташкилот ёки корхона томонидан хотин- кизларнинг камситилишини бартараф этиш учун барча тегишли чораларни куриш;
бешинчидан, хотин-кизларни камситувчи мавжуд қонунлар, қарорлар, урф-одатлар ва амалиётни узгартириш ёки бекор қилиш учун барча тегишли чораларни, шу жумладан қонунчилик чораларини куриш;
Конвенцияни амалга оширилишини назорат қилиш максадида аёлларга нис- батан камситишларни барҳам қилиш Қўмитаси ташкил қилинади.
Бола Ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция 20 ноябрь 1989 йилда қабул қилинган ва 2 сентябрь 1990 йилда кучга кирган. Унинг асосий максади бола манфаатларини юкори ҳимоясини таъминлашдан иборат. Конвенция уни рати­фикация килган давлатларни болалар уз мамлакатларининг ижтимоий ҳаётида фаол ва ижодий катнашишлари мумкин бўлган шароитларни яратишга чорлайди.
Бола Ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциянинг асосий таркиби қуйи- дагилардан иборат:
биринчидан, 18 ёшга тулмаган ҳар кандай шахс бола ҳисобланади, агар миллий қонунчилик вояга етишнинг ёшрок ёшини назарда тутмаган булса;
иккинчидан, Конвенция фуқаролик, сиёсий, иқтисодий ва маданий Ҳуқуқларнинг бутун мажмуини камраб олади ва бир Ҳуқуқнинг амалга ошири- лиши иккинчи Ҳуқуқнинг амалга оширилишидан ажралмаслигини тан олади;
учинчидан, уз интеллектуал, ахлоқий ва рухий имкониятларини ривожланти- риш учун болага зарур эркинлик атроф-мухитнинг согломлилиги ва хавфсизлиги даражаси, согликни сақлашга имкониятларнинг мавжудлиги ва овкатланиш, кийим ва уй-жойга боғлиқлигини Конвенция курсатиб беради;
туртинчидан, Конвенциянинг муҳим принципи бу камситиш килмасликдир. Болалар уз Ҳуқуқларидан ирки, терисининг ранги, жинси, тили, келиб чиқиши, мулкий ҳолати, соглигининг ҳолати ва боланинг тугилиши, ота-онаси ёки қонуний васийлари ёки бошқа ҳар кандай ҳолатлардан катъий назар хеч кандай камситишсиз фойдаланишлари лозим;
бешинчидан, Конвенция болаларни эксплуатациянинг ҳар кандай курини- шидан ҳимоя килиб, миллий озчилик вакиллари ва туб халкларнинг болалари масаласи, шунингдек, гиёхвандлик воситаларини суистеъмол қилиш ва бола- ларга гамхурликнинг мавжуд эмаслигини куриб чиқиб, инсон Ҳуқуқларининг Ҳуқуқий чегараларини кенгайтиради;
олтинчидан, Конвенцияда жиноий фаолиятга жалб қилинган болалар Ҳуқуқларини муҳофаза қилишга каратилган аниқ қоидалар мавжуд;
еттинчидан, Конвенция оила ва ота-онанинг болаларга гамхурлиги ва улар- нинг ҳимоясидаги муҳим ролини, шунингдек, давлатнинг ота-оналарга уз маж- буриятларини бажаришда ёрдамлашиш мажбуриятини тан олади.
Ушбу Конвенцияга амал қилиниши устидан назоратни амалга ошириш бола Ҳуқуқлари буйича Қўмитага юклатилган.
Киймок хамда муомала ва жазолашнинг каттик, шафкатсиз, ноинсонийлик- ка зид ёки қадр-қимматни камситувчи турларига қарши Конвенция 10 декабрь 1984 йилда қабул қилинган ва 26 июнь 1987 йилда кучга кирган. Конвенция- нинг катнашчи-давлатлари уз юрисдикцияларидаги ҳар кандай худудда кийнаш актларининг олдини олиш учун самарали қонунчилик, маъмурий, суд ва бошқа чораларни куллаш мажбуриятини оладилар. Уруш ҳолатими ёки уруш хавфи- ми, ички сиёсий берқарорликми ёки бошқа исталган фавкулодда ҳолат экан- лигидан катъи назар, қийноқни оклашга хизмат килолмайди.
Конвенциянинг муҳим ўзига хос жихатлари қуйидагилардан иборат:
биринчидан, у иштирокчи-давлатлар уз миллий қонунчилигида қийноқларни тўлиқ такиклашини назарда тутади;
иккинчидан, унда юкори турувчи рахбар буйруги ва хеч кандай истисно ҳолатлар қийноқлар ва бошқа шафкатсиз, инсонийликка зид ёки қадр-қимматни камситувчи муомала турлари ва жазоларни оклаш учун хизмат килмаслиги мустахкамланган;
учинчидан, у ҳар кандай қийноқни куллаган шахс ҳар кандай иштирокчи- давлат худудида суд таъкибига олиниши мумкинлигини ўрнатади. Х,ар кандай қийноқ актини содир килганликда гумон қилинаётган шахс суд жавобгарли- гига тортилиши ёки суд жавобгарлигига тортиш максадида худудида жиноят содир килган катнашчи-давлатга ушлаб берилиши мумкин;
туртинчидан, у агар қайсидир иштирокчи-давлат худудида тизимли қийноқлар қўлланилиши хакида ишончли маълумотлар мавжуд бўлганда халкаро суриштирувни амалга оширишни кузда тутади. Иштирокчи-давлатнинг розилиги билан бундай суриштирув унинг худудини куздан кечиришни хам кузда тутиши мумкин.
Мазкур Конвенциянинг амалга оширилишини қийноқларга қарши ^умита кузатади.
Иркий камситишнинг барча турларини йук қилиш тўғрисидаги Халкаро конвенция 21 декабрь 1965 йилда қабул қилинган ва 4 январь 1969 йилда кучга кирган. У ҳар бир шахсга тенглик ва камситмаслик принципини тўлиқ амалга оширишни кафолатлайди. Конвенция иркий камси- тишларни барча шаклларида ва куринишларини йук қилиш, олдини олиш ва иркийлик назариялари ва амалиётини тугатиш, хамда барча иркий сегре­гация ва иркий камситишлардан холи бўлган халкаро жамият яратишга йуналтирилган.
Мазкур Конвенциянинг иштирокчи-давлатлари иркий камситишларни унинг барча шаклларида йук қилиш ва ирки, терисининг ранги, миллий ёки этник келиб чиқишидан катъий назар қонун олдида тенгликни кафолатлаш, шунингдек, инсон Ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишни таъминлаш мажбуриятини оладилар. Бундай Ҳуқуқлар қаторига меҳнат қилиш Ҳуқуқи, касаба уюшмаларига бирлашиш ва уй-жойга бўлган Ҳуқуқлар аниқ килиб киритилган.
Ушбу Конвенциянинг амалга оширилишини иркий камситишни тугатиш қумитаси кузатади.
Юкорида санаб утилган конвенциялар бир томондан, инсон Ҳуқуқларига риоя қилиниши устидан назорат қилишнинг асосий халкаро механизми булса, иккинчи томондан, инсон Ҳуқуқлари буйича миллий қонунчиликни такомиллаш- тириш механизмларини таклиф килади.