1-mavzu. Kirish.“O‘zbekistonning eng yangi tarixi” O‘quv fanining predmeti, maqsadi va vazifalari, nazariy-metodologik tamoyillari. Reja

1. Farg‘ona vodiysida yashayotgan aholining og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli.
2. Odamlarning ta’minoti, daromadi, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli haddan tashqari pastligi tufayli bunday holat O‘zbekistonning boshqa joylarida ham sodir bo‘lishi mumkinligi.
3. Ishsizlik, ish o‘rinlarining kamligi, ya’ni ortiqcha ishchi kuchining ko‘payib borishi.
4. YOshlar va ularni ishga joylashtirish masalasi jiddiy o‘ylab ko‘rilmagani kabi sabablar. O‘zbekistonning yangi hukumati Markaz bilan bo‘ladigan munosabatlarni o‘zgartirmay turib, ijobiy siljishlarga erishib bo‘lmasligini va buning uchun respublikaning to‘liq mustaqilligini ta’minlash zarurligini tushunib etdi. Islom Karimovning tashabbusi bilan O‘zbekiston hukumati tomonidan 1989 yil 15 avgustda «Kolxozchilar, sovxoz ishchilari, fuqarolar, shaxsiy tomorqa xo‘jaliklari va individual uy – joy qurilishini yanada rivojlantirish to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qilindi. Garchi bu g‘oya ittifoq rahbarlariga yoqmagan bo‘lsa ham, Islom Karimov o‘z fikridan qaytmay, uni jasorat bilan amalga oshira bordi. Natijada o‘sha yilning 4 oyida aholi qo‘shimcha 90,7 ming gektar er oldi.
6. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida: I.A Karimov O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti. Respublika ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o‘zgarishlar.
XX asr 80 yillarining oxirlari - 90-yillarining boshlarida respublikada ma’muriy-buyruqbozlik tizimi o‘z umrini o‘tab, bozor munosabatlariga o‘tish harakatlari endigina ro‘y berayotgan bir davrda, O‘zbekistondagi og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda jamiyatni demokratlashtirish, O‘zbekistonning haqiqiy suverenitetini o‘rnatish, mamlakatda yashayotgan ko‘p sonli millatlarning totuvligi va tengligini ta’minlashga erishishga kirishildi. 1989 yil 21 iyundan O‘z KP MQ birinchi kotibi lavozimiga kirishgan Islom Karimov boshliq siyosiy rahbariyatning asosiy vazifalaridan biri bu, O‘zbekiston xalqi respublika rahbariyatining yuzaga kelgan vaziyatni barqarorlashtirish, iqtisodiy va siyosiy mustaqillikni ta’minlashdan iboratligi ma’lum bo‘ldi. CHunki, O‘zbekiston rahbariyati xalqning xohish-irodasini hisobga olib, uning manfaatlarini ko‘zlab ish yuritishi lozim edi.
Vujudga kelgan o‘ta og‘ir sharoit, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy qiyinchiliklarga, turli to‘siqlarga qaramasdan, xalqimiz Islom Karimov
287 boshchiligida o‘zining asriy orzusi – O‘zbekistonning davlat suvereniteti va mustaqilligi sari dadil va qat’iyat bilan harakat qilishda davom etdi. SHu bilan birga, boshqa respublikalarda xususiylashtirish to‘g‘risida gap sotilayotganda, aynan muholiflar tomonidan o‘rinsiz tanqid qilinayotgan “konservatorlar respublikasi”da birinchilardan bo‘lib xususiy korxonalar paydo bo‘ldi. Respublikada do‘konlarni va maishiy xizmat ko‘rsatish sohasini xususiylashtirish boshlanib, 1990 yilning o‘zida 170 ming gektar er oilalarga meros qoldirish huquqi bilan ijaraga berildi. Bu raqamni yarim million gektargacha etkazish belgilab olindi. So‘nggi paytlargacha erlarning bor-yo‘g‘i 4,5 foizida dehqonchilik qilgan shaxsiy xo‘jaliklar respublikadagi oziq-ovqat resurslarining 40 foiziga qadar bergani hisobga olinadigan bo‘lsa, erlarning umumiy salmog‘ida bunday uchastkalar hajmi ikki barobardan ziyod oshganda oziq-ovqat mahsulotlari hajmi sezilarli darajada oshishi muqarrar.
1990 yil 23 martida O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining Plenumi bo‘ldi. Unda O‘zbekiston SSRning siyosiy suvereniteti masalalariga oid muammolarni tahlil etishga va konsepsiyalarini ishlab chiqishga jiddiy e’tibor berildi. Plenum yangilanayotgan siyosiy tizimda respublika Kompartiyasining o‘rni va mavqei, uning davlat hokimiyati idoralari va jamoat tashkilotlari bilan o‘zaro munosabati prinsiplari to‘g‘risidagi masalalarni muhokama qilib, buyruqbozlikdan, ma’muriyatchilikdan voz kechish lozimligini uqtirdi. SHu bilan birga, plenum respublika siyosiy tizimi to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqishni hayot taqozo qilayotganini ko‘rsatib, real hokimiyat O‘zbekiston Kompartiyasidan, uning barcha darajalaridagi komitetlaridan xalq deputatlari sovetlariga berilishi bilan bog‘liq barcha qiyinchiliklarni engib o‘tishlari lozimligini ta’kidlab, yuzaga kelgan vaziyatda O‘zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish muhim ahamiyat kasb etadi, deb ta’kidladi.
O‘zbekistonda prezidentlik boshqaruvi masalasining ko‘tarilishi prinsipial amaliy va tarixiy hodisa bo‘ldi. Respublikada boshqaruvning ayni ana shunday shakli joriy etilishi, avvalo, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, millatlararo va boshqa sohalardagi muammolarni hal qilish jarayonini tezlashtirishga ko‘maklashish vositasi sifatida joriy qilindi. Eng muhimi shundan iboratki, Prezident muassasasining joriy etilishi – respublika uchun suverenitet va davlatchilikda mohiyat jihatidan yangi bosqichga o‘tishni bildirar edi.
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, ayni shu paytda keng miqyosda tartib va intizomni, eng avvalo, boshqaruvning barcha darajalarida va jabhalarida ijro mexanizmini qayta qurishni tezlashtirish vazifalarini o‘z vaqtida hal etish masalasi, fuqarolar huquqlarini himoya qiluvchi barcha davlat muassasalarini nazorat qilish ham katta ahamiyat kasb etmoqda edi.
Ana shu ob’ektiv holatni hisobga olib, 1990 yil 24 martda XII chaqiriq O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining birinchi sessiyasi bo‘lib o‘tdi. Sessiya O‘zbekiston tarixida birinchi marta prezidentlik lavozimini ta’sis etish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Sessiya yakdillik bilan Islom Abdug‘anievich Karimovni O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining Prezidenti etib saylash to‘g‘risida qaror qabul qildi. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, O‘zbekistonda Prezident lavozimining ta’sis etilishi respublikaning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi uchun kurash borasida qo‘yilgan navbatdagi dadil qadamlardan edi.
Respublikaning Prezidenti sessiyada «Bu katta ishonch uchun o‘zimning minnatdorchiligimni bildiraman, men buni, eng avvalo, o‘zbek xalqi, O‘zbekiston SSRning barcha mehnatkashlari, ishchilar sinfi, dehqonlar, ziyolilar, jumhuriyatimizda yashovchi hamma millat va xalqlar taqdiri uchun o‘z zimmamga tushgan ulkan burch va javobgarlik deb qabul qilaman. Har bir grajdanning konstitutson huquqi va erkinliklarini ta’minlash yo‘lida katta mas’uliyat deb tushunaman», dedi.
O‘z fikrini davom ettirib, Prezident o‘z vazifasiga to‘xtalib, quyidagilarni ta’kidladi: «O‘zbekiston Prezidenti sifatidagi o‘zimning asosiy vazifalarimni nimadan iborat deb bilaman? O‘zbekiston SSRning siyosiy mustaqilligini mustahkamlash va yanada takomillashtirish, uni yangi va hayotiy mazmun bilan boyitish, shuningdek, Prezident boshqaruvining muhim vazifalaridan biri respublikaning iqtisodiy mustaqilligini, o‘zini o‘zi idora qilishga o‘tishini ta’minlashdir. Ayni chog‘da mehnatkashlarning, aholining hamma tabaqalari farovonligini oshirish, odamlarning talab va ehtiyojlarini qondirish, ijtimoiy sohani tez sur’atlar bilan rivojlantirish – respublika davlat hokimiyati organlaridan, shaxsan mendan, O‘zbekiston SSR Prezidentidan doimiy e’tibor talab qiladigan vazifadir». SHu tariqa Prezident eng qiyin, ziddiyatli, tahlikali bir paytda butun mas’uliyatni o‘z zimmasiga oldi. YAna muhim siyosiy voqealardan biri, bu 1990 yil 20 iyunda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining 2-sessiyasida Mustaqillik deklaratsiyasi qabul qilindi. U 12 bo‘limdan iborat bo‘lib, unda milliy armiyani shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim bandlar quyidagilardan iborat edi:
1. O‘zbekiston SSRning demokratik davlat mustaqilligi respublikaning o‘z hududida barcha tarkibiy qismlarida va barcha tashqi munosobatlardagi tanho hokimligidir.
2. O‘zbekiston SSRning davlat hududi chegarasi daxlsiz va bu hudud xalqning muhokamasiga qo‘yilmay turib, o‘zgartirilishi mumkin emas.
3. O‘zbekiston SSRda davlat hokimiyati uning hududiga kiradigan barcha tarkibiy va bo‘linmas qismlari ustidan amalga oshiriladi va shu hududda yashaydigan aholiga taalluqlidir va h.k.
1991 yil 25 avgustdagi O‘zbekiston SSR Prezidentining Farmoniga ko‘ra:
1. Respublika hududida joylashgan SSSR IIV va Davlat Xavfsizligi komiteti O‘zbekiston SSRning qonuniy tasarrufiga olindi.
2. Respublika va uning fuqorolari xavfsizligini, manfaatlarini muhofaza qilishni nazarda tutadi.
3. Respublika hududida joylashgan SSSR IIVning ichki qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston SSR Prezidentiga bo‘ysundirildi.
4. O‘zbekiston SSR IIV, DXQ, prokuraturasi va adliya organlari, shuningdek, respublika hududida joylashgan ichki qo‘shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari va qo‘shilmalari partiyadan xoli qilindi va h.k.
Mustaqillik deklaratsiyasida o‘zbek xalqining asrlar davomida qo‘lga kiritgan davlat qurilishi va madaniy taraqqiyot borasidagi boy tarixiy tajribasi va an’analari hisobga olinishi uqtirildi.
Mustaqillik deklaratsiyasi kirish qismida quyidagi prinsiplar o‘z aksini topdi: «O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an’analari, har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini ta’minlashdan iborat oliy maqsad haqi, O‘zbekistonning kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his etgan holda xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya prinsiplariga asoslanib, O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qiladi».
Mustaqillikka erishish yo‘lida ayniqsa O‘zbekistonning GKCHP voqeasi paytidagi qat’iy pozitsiyasi hal qiluvchi rol o‘ynadi. SHu kuni O‘zbekiston Prezidenti Hindiston safaridan qaytgani hamonoq – 19 avgust kuni kechqurun respublika rahbarlari va Toshkent shahri faollari bilan uchrashib, qat’iy tarzda GKCHPga munosabat borasida O‘zbekiston nuqtayi nazarini ma’lum qildi. Respublika rahbariyati: «Markazdan, kim bo‘lishidan qat’i nazar, qonunga xilof ko‘rsatmalarni bajarish mumkin emas», deb hisobladi. 20 avgustda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosati, O‘zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida qo‘shma majlis bo‘ldi. Unda O‘zbekistonning mustaqillikka erishish yo‘li o‘zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi.
SHu kuni Prezident respublika aholisiga murojaat bilan chiqdi. Ushbu murojaatda O‘zbekistonning o‘z mustaqilligiga erishish yo‘li qat’iy ekanini yana bir bor alohida uqtirildi. Jumladan, unda shunday deyildi: «O‘zbekiston jumhuriyati, uning rahbariyati qayta qurish davrida ham hech qachon birovning gapiga kirib ish tutgan emas. Markazdan, boshqa ba’zi bir jumhuriyatlardan qanday qarorlar chiqmasin, va’dalar berilmasin, har qanday chaqiriqlar, da’vatlar, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishga harakatlar bo‘lmasin, biz o‘zimiz tanlagan yo‘limizdan va belgilab olgan maqsadimizdan qaytganimiz yo‘q. Bu yo‘l bizning xalqimiz tarixiga, urf-odatlariga, tabiatimiz shart-sharoitlariga, xullas, xalqimiz manfaatlariga mos yo‘ldir», - deb qat’iy ta’kidlandi.
Ana shunday sharoitda, ya’ni Markaz va respublikalar o‘rtasidagi munosabatlar tobora taranglashib, Markaz boshqaruv qobiliyatini yo‘qotgan, har bir mintaqa, har bir respublika o‘z holiga tashlab qo‘yilgan. bir sharoitda tarixiy vaziyatni to‘g‘ri baholagan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Oliy Kengash sessiyasini chaqirish va unda O‘zbekiston mustaqilligi haqida Qonun qabul qilish masalasini keskin qo‘ydi. CHunki har bir milliy respublikaning chinakam teng huquqliligi va mustaqilligi ta’minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Buning uchun mustaqillik yo‘lidagi barcha to‘siqlar olib tashlanishi, respublika so‘zda emas, balki amalda tenglar orasida teng bo‘lishi lozim edi.
O‘zbekistonning mustaqil davlat deb e’lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyat kasb etganini alohida ta’kidlash lozim. Unda «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida»gi hamda «O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i to‘g‘risida»gi masalalar kun tartibiga qo‘yilib, qizg‘in muhokama qilindi.
O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida Prezident ma’ruzasi tinglandi. U o‘z nutqida 1991 yil o‘rtalarida markaziy hukumat olib borayotgan ichki siyosatni tahlil qildi. 1991 yil 19-21 avgust kunlari Moskvada Favqulodda holat davlat komiteti a’zolarining fuqarolar boshiga azob-uqubatlar solishga intilganini, butun-butun xalqlarning ozodligini, respublikalar mustaqilligini yana kishanlamoqchi bo‘lganini ochib tashladi. Alg‘ov-dalg‘ovli kunlarda ham O‘zbekistonning o‘z yo‘li va maqsadi borligini, bu xalq manfaatiga mos yo‘l ekanini, qanday qilib bo‘lmasin, undan qaytmaslik lozimligini aytdi.
SHuningdek, ma’ruzada mustaqil davlatlar maqomiga to‘xtalib, quyidagilarni ta’kidladi: «Bo‘lajak Mustaqil davlatlar... erkin, mustaqil va teng huquqli bo‘lib qolishlari, o‘zlarining milliy davlat tuzish, tashqi bozorga chiqish, o‘zi ma’qul topgan barcha mamlakatlar bilan xalqaro munosabat o‘rnatish, diplomatik va konsullik aloqalari masalalarini mustaqil hal etishlari kerak. YAna ta’kidlab aytaman, bu hech kimning buyrug‘isiz va aralashuvisiz mustaqil amalga oshirilishi kerak. Mana shu sharoitga, sabablarga asoslanib, xalqimiz xohish-irodasini bajo keltirib, Oliy Kengash diqqatiga faqat bir masalani qo‘ymoqchiman: O‘zbekistonning mustaqilligi haqidagi Qonunni muhokama etish va uni qabul qilishni taklif etaman. Bu qonunda qadimiy va yangilanayotgan diyorimizda istiqomat qilayotgan barcha kishilarning xohish-irodasi o‘z ifodasini topgan. Xalqimizning bu ezgu xohish-irodasi biz uchun muqaddasdir».3-MAVZU MUSTAQIL O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIXIY AHAMIYATI.
1. Mustaqillik arafasida respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ahvol.
2. Mustaqillikning e’lon qilinishi. O‘zbekiston Respublikasining tashkil etilishi.
3. Mustaqil O‘zbekiston davlatining yuzaga kelishi va mustahkamlanishida I.Karimovning tarixiy xizmatlari.