1-Mavzu: “Milliy g„oya: asosiy tushuncha va tamoyillar” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. “Milliy g„oya: asosiy tushuncha va tamoyillar”

 
 
 
4.Mafkura yakkahokimligi tushunchasi va uning mohiyati 
Bu muayyan davlat, jamiyat yoki bir guruh davlatlarda yagona mafkuraning 
tо„la hukmronligini unga xos tamoyillarning о„zgarmas aqidalar tarzida jamiyat 
hayotida qat‟iy va mutloq tartibda о„rnatilishini ifodalaydi. 
Yagona mafkura yakkahokimligining mohiyati shundaki, bunda biron-bir 
mafkuraviy tizim yagona ilmiy, eng adolatli, jamiyatdagi muayyan qatlam 
manfaatlarini ifoda etuvchi mafkura deb e‟lon qilinadi. О„zining mohiyati yoki 
biron bir jihati bilan undan farq qiluvchi g„oyalar, qarashlar, mafkuralar yot va 
dushman mafkuralar sifatida qaraladi. Fikrlar, g„oyalar xilma-xilligi inkor etiladi. 
Oqibatda, millionlab kishilarda yagona fikrga moslashish, mutelik, 
loqaydlik, boqimandalik, mahdudlik, о„zga g„oyalarga hadiksirab qarash ruhiyati 
shakllanadi. Jamiyatning ma‟naviy rivojiga, ilm-fan ravnaqiga jiddiy zarar 
yetkaziladi. Aslida bunday yagona mafkura yakkahokimligi yovuz niyatlarda 
amalga oshiriladi, davlat mafkurasiga aylanadi. Ijtimoiy hayotning rivojiga salbiy 
ta‟sir kо„rsatadi va jamiyat hayotini, fikrlar erkinligini bо„g„adi. 
5.G„oya va mafkurani mutlaqlashtirishning g„ayriinsoniyligi 
Tarixdan ma‟lum bо„lgan mustabid tuzumlarni qiyosiy tahlil etish ular
amal qilgan mafkuralarning quyidagi umumiy xususiyatlarini hamda bu 
g„oyani amalga oshirish bilan bog„liq qator salbiy oqibatlarini aniqlash 
imkoniyatini beradi. Avvalo, mustabidchilik mafkuralari о„z davlatlarida ijtimoiy 
va shaxsiy hayotning barcha sohalarini tо„liq qamrab olishga, yagona dunyoqarash 
tizimi hukmronligini о„rnatishga intildilar. Bu mafkuralar buyuk va yorqin 
о„tmishni inkor etadilar. Ular jamiyatni inqilobiy yо„l bilan yoppasiga qayta tuzish 

---

26 
zarur va uni amalga oshirish mumkin, deb isoblaydilar. О„zlarigacha bо„lgan milliy 
madaniy meros va qadriyatlarning barchasini yoxud kо„pchiligini bekor qilib, 
ularni faqat о„z tamoyillari bilan alishtiradilar. 
Mustabid davlatlarning о„ziga xos boshqa xarakterli xususiyatlari 
jamiyatning harbiylashtirilishi, «harbiy lager» yoki «qamal qilingan qal‟a»dan 
iborat g„oyaviy-psixologik vaziyatni vujudga keltirishdan iboratdir. Bunda 
mamlakat ichida harbiy fanatizm vaziyati avj oldirilibgina qolmasdan, shu bilan 
birga agressiv tashqi siyosat ham amalga oshirildi. 
Bu siyosat harbiy-hududiy va mafkuraviy bosqinchilik qilishga, о„zining 
mustabidchilik tartiblarini keng miqyosida qaror toptirishga qaratiladi. 
Lekin, tarixiy haqiqat shundan iboratki, mustabidchilik mafkuralarining 
turli andozalari va ularning loyihalari asosida yaratilgan, demokratiyaga qarshi 
tuzumlarning pirovard natijada halokatga uchrashi muqarrar. Shu sababli 
yakkahokimlikka intilgan, mutloq haqiqatni da‟vo qiladigan mafkuraning istiqboli 
yо„q. Chunki, u yakkahokimlik о„rnatish barobarida о„zini boyitib boradigan 
manba - fikrlar rang-barangligi va qarashlar xilma-xilligidan uzilib qoladi. 
Muayyan guruh yoki partiya g„oyalari hukmron mafkuraga aylansa, hurfikrlik, 
vijdon erkinligi va qarashlar xilma-xilligi cheklanadi. Mutloq haqiqatga egalik 
da‟vosi, mustabidlik tamoyillarini kuchaytiradi. 
Masalan, sobiq Ittifoq davrida yagona kommunizm mafkurasi ana shunday 
holga tushgan edi. Uning asosiy g„oyalari sobiq shо„rolar hokimiyati rahbarligida 
zо„rlik bilan amalga oshirildi. Natijada bu mafkura yakka hukmron bо„lib qolgan 
edi. U XX asrning 80- yillarida tanazzulga yuz tutdi. 1991 yilda sobiq Ittifoq 
tarqalib ketishi bilan uzil-kesil inqirozga uchradi. Buning sabablari nimalardan 
iborat? 
Birinchidan, u о„zini insoniyat tafakkuri erishgan eng yuksak chо„qqi, 
mutlaq haqiqat ifodasi deb hisoblab, boshqa mafkuralarni tan olmas, ular bizning 
dushmanimiz, degan aqida asosida murosasizlarcha ish tutar edi; 
Ikkinchidan, bu mafkura zо„ravonlikka asoslangan bо„lib, «majbur qilamiz» 
qabilida ish tutar, uning g„oyalari hamma joyda, hamma vaqt hech istisno va 
tо„xtovsiz targ„ib qilinar, xalqning erkin yashashi va fikr yuritishiga yо„l qо„yilmas 
edi. Kimki bu g„oyaga qarshi chiqsa, shafqatsiz jazolanar, butun davlat mexanizmi 
ana shu jazoni turli shakllarda amalga oshirishga qaratilgan edi. 
Uchinchidan, bu mafkura nomigagina ijtimoiy guruhlar mafkurasi edi. 
Aslida sobiq Ittifoq davrida ziyolilar, dehqonlar, xizmatchilar, qolaversa, «yetakchi 
sinf» bо„lgan ishchilarning orasida ham mafkuradan norozi bо„lganlar bor edi. 
Lekin metin mafkuraviy devor ortidan ularning ovozi chiqmas edi; 
Tо„rtinchidan, bu mafkura hech kimga vijdon erkinligi, о„z fikrini ochiq 
bayon etish,jumladan, xorij fuqarolari bilan xolisona muloqatda bо„lishga ham yо„l 
qо„ymas edi. Bordi-yu kimdir shunga jur‟at etsa, «xalq dushmani», «burjuaziya
malayi»ga aylanar edi; 
Beshinchidan, u milliylikdan butunlay xoli edi. Unda mavhum 
baynalmilallik zо„r berib kuylanardi. Kimki milliy qadriyatlar tо„g„risida gap 
ochsa, darhol «millatchi»ga chiqarib qо„yilardi. Milliy tafakkurga ega bо„lgan 
shaxs, mutaxassis, ziyoli, olim, boshqalar «qoloq», «shubhali kishi» hisolanardi; 

---

27 
Oltinchidan, unda milliy tarix, xususan, О„zbekiston tarixi uning о„tmishi 
merosi mutloq tan olinmas edi. Nari borsa, ular kо„pincha umumiy tarzda qayd 
etilardi, xolos; 
Yettinchidan, xalqlarning diniga, diniy merosiga, diniy qadriyatlariga 
nisbatan mutlaqo notо„g„ri munosabat о„rnatilgan edi. Jumladan, xalqimizning 
ulug„ siymolari Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin 
Kubro, Bahouddin Naqshband, Mahmud Zamahshariy, Imom Moturidiy, Sо„fi 
Olloyor kabi allomalarning boy ilmiy merosini о„rganish, ulardan foydalanish 
taqiqlangan edi; 
Bularning barchasi bolshevistik - yagona kommunistik mafkuraning 
taraqqiyot talablariga mutlaqo zid ekanini yaqqol namoyon etdi. Shu bois u yangi 
zamonaviy talablarga dosh berolmay, о„z davlati bilan birga tarixga aylandi. 
Yagona mafkura hukmronligini da‟vo qilib, uzoq о„tmishga qaytishga 
chaqiruvchi islom fundamentalizmi gо„yoki bundan mustasnodek tuyuladi. Biroq, 
aslida bunda ham о„sha andoza saqlanib qoladi. YA‟ni, islom fundamentalizmi 
tarix g„ildiragini о„rta asr jaholati davriga qaytarish niqobi ostida, birxillashtirgan 
mustabid «kelajak»ning о„ziga xos andozasini taklif etadiki, unda inson fuqarolik 
huquqlaridan tо„liq mahrum qilinadi, haqiqatdan diniy aqidaparastlik terroriga 
duchor etiladi.
Yagona mafkura hukumronligining jamiyat hayotida zararli oqibatlari: 
Shaxs erkinligi va fikrlar xilma-xilligiga murosasizlik, millatning о„zligini 
inkor etish, milliy va diniy qadriyatlarni rad etish, milliylikni cheklash, mutloq 
haqiqatni da‟vo qilish, zо„ravonlikka asoslanganligi, mutelik, qaramlik, 
boqimandalik, loqaydlik, milliy mahdudlik, siyosiy tashabbussizlik, о„zga 
g„oyalarga yotqarash, jamiyatning ma‟naviy inqirozi, tarixiy xotirasizlik, ona tiliga 
pisandsizlik bilan qarashda yaqqol namoyon bо„ladi. 
Mustaqillik tufayli oldimizga qо„ygan oliyjanob maqsad-muddaolarimizga 
yetish, eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bо„lish, g„oyaviy bо„shliq 
paydo bо„lishiga yо„l qо„ymaslik, begona va yot g„oyalarning xurujidan 
himoyalanish, bunday tajovuzlarga qarshi tura oladigan har tomonlama barkamol 
insonlarni voyaga yetkazish zaruriyati xalqimiz va jamiyatimiz manfaatlariga mos 
milliy istiqlol g„oyasini shakllantirishni va mustahkamlashni taqozo etadi.
Ma‟lumki, biz о„z milliy tabiatimiz va ming yillik an‟analarimizga, urf-
odatlarimizga zid bо„lgan soxta kommunistik g„oyalardan voz kechdik. Lekin 
mafkura dunyosida bо„shliqqa yо„l qо„yib bо„lmasligi, shunday holat yuz bergan 
taqdirda bо„sh qolgan mafkura maydonidan bizga begona, orzu-intilishlarimizga 
mutloq yot g„oyalar о„rin egallashga urinishi shubhasiz. Tabiatda bо„shliq 
(vakuum) bо„lmaganidek, jamiyatda ham bо„shliq bо„lmaydi. Ma‟lum davrda 
oldingi fikr о„zgarishi bilan о„rnini yangi fikr egallaydi, g„oyaning о„rnini ham 
boshqa g„oya egallaydi, shu sababli jamiyatda ham inson ongi va qalbida ham 
bо„shliq bо„lmaydi.
Hozirgi paytda rо„y berayotgan ayrim salbiy holatlar, nojо„ya hatti-
harakatlar, yovuz ishlar, avvalo, mafkuraviy bо„shliqning yuzaga kelishi uchun yо„l 
qо„yilgan kamchilik va e‟tiborsizlik tufayli sodir bо„lmoqda. G„oyaviy bо„shliqni 
yuzaga kelishi eng avvalo chuqur ijtimoiy-siyosiy, ma‟naviy-psixologik muammo 
va jarayonlar bilan bog„liq. Odatda, yangi g„oyalar turli ta‟sir kuchiga ega bо„ladi. 

---

28 
Ayrim guruhlar ularni tez qabul qiladi, ba‟zi toifalarning avvaligi mafkuraviy
aqidalardan yuz о„girishi va yangi g„oyalarni qabul qilishi esa qiyin kechadi. 
G„oyaviy bо„shliq poydo bо„lishining yana bir manbayi - jamiyatda bu sohadagi 
tarbiyaning yetarli emasligi, mafkuraviy jarayonlarning о„z holicha tashlab 
qо„yilganligi ham bо„lishi mumkin. Agar davlat yoki millat, ijtimoiy guruh yohud 
qatlam о„z manfaatlarini, maqsad-muddaolarini aniq-ravshan ifoda etadigan о„z 
g„oyalarini kishilar, ayniqsa, yosh avlod ongiga muntazam singdirmasa, g„oyaviy 
bо„shliq paydo bо„lishi mumkin. Bunday sharoitda ishonch-e‟tiqod susayib, 
mafkuraviy tahdidlar kuchayadi. О„z mustahkam g„oyasi yо„q, e‟tiqodi bо„sh 
odamlar esa, ta‟sirga tez beriluvchan bо„ladi, о„z yо„lini yо„qotib qо„yadi, bunday 
hol jamiyatga juda katta zarar yetkazadi.
Sobiq mustabid tuzum о„rnida yangi mustaqil davlatlar shakllandi. 
Hukmron yagona mafkura barham topgach, uning hududida ma‟lum muddat 
g„oyaviy-mafkuraviy bо„shliq (vakuum) holati vujudga keldi. Ma‟lumki, umrini 
о„tab bо„lgan g„oya, mafkura taraqqiyot nuqtai nazaridan inkor etilar ekan, 
jamiyatda yangi bir g„oya, ilg„or bir fikrning shakllanishiga ehtiyoj seziladi. Bu 
zaruriyat teran anglab yetilmagan holda esa g„oyaviy vakuum - bо„shliq yuzaga 
keladi. Lekin, mafkura sohasida bо„shliqqa yо„l qо„yib bо„lmaydi.
Xо„sh, aslida g„oyaviy bо„shliq nima? G„oyaviy bо„shliq eski mustabid 
tuzumdan yangi tuzumga о„tish jarayonida oldin hukmronlik qilib kelgan mafkura 
о„z mavqeini yо„qotgach, taraqqiyot talablariga mos ravishda uning о„rnini 
bosadigan ilg„or g„oyaviy tizimning hali tо„liq shakllanmagan holatidir. Bunday 
sharoitda turli xil mafkuralar ushbu hududga о„z ta‟sir doirasini о„tkazishga 
urinadi. 
1990 yillarning boshlarida bunday mafkuraviy bо„shliq О„zbekiston 
hududida ham namoyon bо„ldi. Uning о„ziga xos xususiyatlari quyidagilardan 
iborat. 
- Hukmron, yakkahokim kommunistik mafkura tanazzulga yuz tutdi va 
о„rni bо„shab qoldi; 
- О„zbekiston mustaqil davlat sifatida qaror topgan bо„lsa-da, uning 
mafkurasi hali tо„la-tо„kis shakllanmagan va barcha fuqarolar ongiga singib 
ulgurmagan edi. Tо„g„ri, mustaqillik mafkurasi g„oyalari mamlakatimiz 
fuqarolarining ma‟lum qismi ongi, dunyoqarashida о„z о„rniga ega bо„lib, 
Prezident Islom Karimov asarlarida isbotlangan bо„lsa-da, ammo u hali tо„la holda 
barchaning mustaqil dunyoqarashiga, mustahkam ishonch va e‟tiqodiga 
aylanmagan edi; 
- О„tish davrida jamiyatning ijtimoiy hayoti sohalarida fikrlar va mafkuralar 
xilma-xilligiga о„tildi. Milliy madaniy meros va qadriyatlarga, milliy istiqlol 
g„oyasiga bо„lgan ishonch va e‟tiqodni e‟tirof etilishi muhim burilish bо„ldi. 
О„tish davrida, yangicha qarashlar mustahkam e‟tiqodiga aylanib ulgurmagan 
paytda tashqi mafkuraviy ta‟sirlarning yaxshi yoki yomon, foydali yoki zararli 
ekanini hamma ham farqlay ololmadi. О„zbekistondagi mafkura maydoniga 
begona, xalqimizning orzu-intilishlariga mutlaqo yot g„oyalarning hujumi ana shu 
bilan bog„liq geosiyosiy, mafkuraviy maqsadlar bilan ham izohlanadi; masalan, 
mustaqil mamlakatimiz tinch-osoyishta yashayotgan bir paytda Afg„oniston va 
boshqa yaqin hududlaridagi beqaror vaziyatdan foydalanib, ularning hududiga in 

---

29 
qurib olgan ba‟zi bir ekstremistik kuchlar, terrorchi tо„dalar о„z jinoyatkorona 
maqsadlarini amalga oshirishga, Markaziy Osiyo mintaqasini mafkuraviy kurashlar 
maydoniga aylantirishga urina boshlagan edi.
G„oyaviy bо„shliq mamlakat xavfsizligi va fuqarolar osoyishtaligiga jiddiy 
xavf soladi. Chunki, g„oyaviy bо„shliq, g„oyaviy zaiflikka, mafkuraviy beqarorlik 
va g„oyaviy parokandalikka olib keladi. G„oyaviy parokandalik millatning 
birdamligiga, davlatning qudratiga putr yetkazadi, natijada davlatlar va xalqlar
qaramlikka, iqtisodiy va mafkuraviy iskanjaga tushib qoladilar, tanazzul va 
tushkunlikka yо„liqadilar. Masalan, Chingizxon yurtimizga bostirib kelganda 
Muhammad Xorazm Shoh boshchiligidagi davlat qudrati va lashkarlarning soni 
jihatidan Chingizxondan bir necha barobar ustun edi. Lekin g„oyaviy barqarorlik 
Vatan mustaqilligini saqlab qolish uchun birdamlik yо„qligi, xalqni umumiy 
dushmanga qarshi birlashishga safarbar etmagani sababli parokandalikka olib keldi 
va xalqimiz asoratga tushib qoldi. Xuddi shuningdek Chor Rossiyasi istilosi 
davrida ham kam sonli rus askarlariga qarshi Buxoro Amirligi, Xiva va Qо„qon 
xonliklarining bir-birlari bilan kelishmovchiliklari umumiy dushmanga qarshi 
kuchlarni birlashtirish g„oyasi о„rniga, aksincha о„zlaricha bо„linib qarshi 
turishlari, tarqoqliklari oxiri oqibatda halqni birlashtirib, kurashga safarbar
etmagani о„lkamizning qaramlik changaliga tushib qolishiga sabab bо„ldi. 
Jamiyatdagi barcha qatlam va guruhlarni, xalqni umumiy maqsadlar va tub 
manfaatlar yо„lida birlashtiradigan jamiyat mafkurasigina g„oyaviy zaiflik, 
parokandalikka barham beradi. Shuning uchun о„z kelajagini о„ylagan har bir 
davlat va jamiyat g„oyaviy bо„shliq va mafkuraviy parokandalikka yо„l qо„ymaslik, 
eskirgan aqidalar va begona qarashlarni inkor etish bilan birga, ilg„or fikrlar, 
ulug„vor maqsad va ezgu g„oyalarni odamlar ongi va qalbiga singdirishga harakat 
qiladi.