1. Oqıw materialları

Musılman SHıġıs filosofiyasında insan. SHıġıs-musılman filosofiyası sheńberinde insan mashqalasına eki qıylı jantasıwdı kóriw múmkin. Olardan biri kóbirek táġdir haqqındaġı islam aqidasına súyenedi. Insan táġdiri aldınnan belgilep qoyılġan, sol sebepli insannıń qolınan keletuġın birden-bir is - bul ózin áne usı táġdirde belgilep qoyılġanınday tutıw. Biraq, Farabiy, Beruniy, Ibn Sino, Áliysher Nawayı, Mırza Bedil, XIX ásirdiń aqırı - XX ásirdiń baslarındaġı aġartıwshılar - Ahmad Donish, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Sattorxon Abdulġafforov hám basqalar insan haqqındaġı gumanistlik, aġartıwshılıq hám demokratiyalıq koncepciyanıń qáliplesiwine úlken úles qostı. Olardıń dóretiwshiligine insanġa, onıń kúshine, aqılına, erkine bolġan isenim tán, olar massanı máripatlı hám bilimli bolıwġa shaqırdı.
Insan jańa dáwir filosofiyasında. Jańa dáwir filosofiyası insannıń mánis-mazmunı hám ózin-ózi ańlawı mashqalalarına qaytıwı menen ajıralıp turdı.
Tomas Gobbs, mexanikalıq materializm tárepdarı bolġan halda, insannıń ruwxıy dún`yası mexanikalıq kúsh-ġayrat hám háreketler kompleksinen basqa nárse emes dep esapladı. Onıń pikirinshe, insan tek ġana quramalı dúzilgen mexanizm ġana bolıp tabıladı, ol mexanika nızamlarına boysınadı. Gobbs ruwxtıń óz aldına substanciya sıpatında orın alıwın biykarladı.
Rene Dekart insannıń dualistlik koncepciyasın islep shıqtı. Ol insan óli mexanizm (dene) menen erkke hám pikirlew qábiletine iye bolġan substanciya (ruwx)nıń qosılıwınan ibarat dep esapladı.
Benedikt Spinoza óziniń insan haqqındaġı táliymatın insannıń tábiyattıń bir bólegi ekenligi, dene hám ruwxtıń birligi tiykarında jarattı. Insannıń pútkil ruwxıy ómiri qabıl etiw hám affektler (quwanısh, ġam, lázzet)den ibarat. Insandı háreketke keltiriwshi kúsh – ózin saqlaw hám mápke umtılıw bolıp tabıladı.
XVIII ásir francuz materialistleri J.O.Lametri, K.A.Gel`veciy, P.A. Gol`bax, D.Didro hám basqalar insan haqqındaġı táliymattı islep shıġıwġa úlken úles qostı. Bunı hátteki olardıń shıġarmalarınıń atları da tastıyıqlap turadı: Lametridiń «Insan-mashina», Gel`veciydiń «Insan haqqında» hám t.b..
Lametri sociallıq rawajlanıwdıń tiykarġı sebepleri ullı shaxslardıń iskerligi hám aġartıwshılıġı dep esaplaytuġın edi. Didro insandı joqarı qádiriyat, kosmostıń qabıl etiw orayı, pútkil mádeniyattıń jaratıwshısı dep esapladı. Gol`baxtıń teoriyasında bolsa, insan tábiyattıń bir bólegi, ol tábiyat nızamlarına boysınadı. Gel`veciydiń pikirine kóre, insannıń qáliplesiwinde qorshaġan ortalıq tiykarġı rol` oynaydı. Ol barlıq adamlar óz qábiletleri hám imkaniyatlarına kóre tábiyat tárepinen teń qılıp jaratılġan, olardıń qanday bolıwı tek tárbiyaġa baylanıslı dep esapladı.