1. Oqıw materialları

Filosofiyada insan. Biz joqarıda aytıp ótkenimizdey, insan kóp ilimler tárepinen predmet sıpatında qaraladı, sol sebepli biziń aldımızda áhmiyetli bir wazıypa – insan mashqalasınıń áyne filosofiyalıq aspektlerin ashıp beriw turadı.
Tábiyattanıw hám jámiyettanıwda insandı izertlewdiń házirgi dárejesi sonday, bunda insan házirgi toplanġan bilimlardi ulıwmalastırıw hám sistemalastırıw máseleleri barġan sayın kóbirek birinshi planġa shıqpaqta.
Insan mashqalasınıń filosofiyaġa tiyisli máseleleri dep tómendegilerdi esaplaw múmkin: a) insannıń mánis-mazmunı; b) insanda sociallıq hám biologiyalıq (tábiyiylik)tıń qatnası; v) shaxstıń erkinligi; g) insannıń bar bolıwı (bolmısı) hám mánis-mazmunınıń dialektikasi; d) insan ómiriniń maqseti hám mánisi.
Bul, álbette, insan mashqalasınıń filosofiyalıq specifikası tek joqarıdaġılar menen sheklenedi degeni emes. Biz tek tiykarġıların sanap óttik ġana.
Individ, individuallıq hám sub`ekt. Filosofiya hám basqa sociallıq-gumanitar ilimlerde «individ», «individuallıq», «shaxs» sıyaqlı túsinikler kóp qollanıladı. Olardıń uqsaslıġı hám parıqları nimada? Bul túsiniklerning hár biriniń mánis-mazmunı neden ibarat?
Joqarıdaġı túsinikler qatarında «individ» túsinigi birinshi orında turadı. Ol eń dáslep, belgili bir insannıń basqa adamlardan ayrıqshalıġın, «shegaralanıp» alınġanlıġın ańlatadı. Individ - bul Homo sapiens biologiyalıq túriniń dara alınġan, jeke wákili. Individtiń tiykarġı ózgesheligi - bul onıń basqalardan ajıralġanlıġı, daralıġı. Individ - bul insannıń eń ápiwayı hám abstrakt sıpatlaması.
Sonısı qızıq, túrli ilimler «individ» túsinigin túrlishe túsindiredi. Mısalı, psixologiya usı túsinikti eki aspekte kóredi: a) individ dara alınġan tábiyiy janzat, tuwma hám arttırılġan ózgesheliklerdiń ónimi, individual, ózine tán ózgesheliklerdiń iyesi sıpatında; b) insanlar jámáátiniń jeke alınġan wákili; óziniń biologiyalıq sheklengenlik sheńberinen shıġıwshı qurallardan, belgilerden paydalanıwshı hám olar quralında óz qulqı hámde psixikalıq processlerdi jaratıwshı sociallıq janzat.<sup>25</sup>
Psixologiya individtiń tiykarġı qırları dep tómendegilerdi esaplaydı: 1)psixofiziologiyalıq shólkemlesiwdiń bir pútinligi; 2)qorshaġan dún`ya menen óz-ara tásirdegi turaqlılıq; 3) belsendilik²⁶.
Sociologiya kóz-qarasınan individ - bul insan násliniń dara alınġan wákili hám insaniyattıń barlıq sociallıq hám psixologiyalıq ózgeshelikleriniń: aqıl, erk, zárúrlikler, mápler hám basqalardıń belgili bir iyesi. Bul jaġdayda «Individ» túsinigi belgili bir, anıq bir insandı ańlatadı²⁷.
Filosofiya ushın individ sociallıq atom, dara ajıralıp turıwshı mánis-mazmun, bir qansha keń bolġan sociallıq bir pútinliktiń (topardıń, klasstıń, millettiń, insaniyattıń) dara alınġan wákili²⁸.
Individ - eń dáslep qanday da bir kópliktiń bir wákili, kóplerdiń biri. Usı mániste derlik hár bir adam - individ (bazıda individium da delinedi hám jazıladı).
Bul orında bir nárseni atap ótiw kerek: ajıralıp turıw, daralıq insannıń specifikalıq ózgesheligi emes, ob`ektiv dún`yadaġı barlıq predmetler hám qubılıslar anaw yaki mınaw tárizde ajıralıp turadı. Biraq insanġa baylanıslı kóbirek basqa bir túsinik qollanıladı - «individuallıq».
Ol belgili bir insannıń siyrekligin, biytákirarlıġın ańlatadı. Belgili bir mániste individuallıq - individten shaxsqa alıp barıwshı basqısh. Insan tuwılġanınan individ bolıp tuwıladı, biraq shaxs sıpatında ol óz individuallıgınıń barlıq imkaniyatların ashıw arqalı ġana qáliplese aladı.
Individuallıq individtiń ózine tánligin, ishki dún`yasınıń ózine tánligin sáwlelendiredi, bul insanġa tan ulıwmalıq (universal) hám dara (siyrek, ózine xos) ózgesheliklerdiń organikalıq birligi bolıp tabıladı.
Insan filosofiyasındaġı jáne bir mańızlı túsinik «sub`ekt» túsinigi bolıp tabıladı. Sub`ekt sıpatında ayırım alınġan individ te hám qanday da bir jámáát te (topar, socium hám hátteki ulıwma insaniyat) kórinis tabıwı múmkin. Bul orında bizdi individual sub`ekt qızıqtıradı. Onıń tiykarġı sıpatlamaları tómendegiler: belsendilik, sanalılıq, maqsettiń bar bolıwı, ózin-ózi ańlaw, is-háreketler erkinligi. Sub`ekt sıpatında insan belgili bir sociallıq roldi oynaydı. Adam sub`ekt bolıp tuwılmaydı, bálki tárbiya procesinde sub`ektke aynaladı.
Sub`ektivlik haqqında sóz ketkende usı túsiniktiń eki mánisi bar ekenligin este tutıw lazım. Birinshiden, ol jeke individtiń tańlawı sıpatındaġı sub`ektivlikti ańlatadı, ekinshiden bolsa usı individ insanıy sub`ektivlik sheńberinen principal shıġa almaslıġın bildiredi²⁹.
SHaxs. SHaxs túsinigi filosofiyada hám ulıwma insandı úyrenishi ilimler komplesinde eń quramalı túsinik bolıp tabıladı. Insan shaxsınıń rawajlanıwınıń eń áhmiyetli biologiyalıq faktorı insan miyi bolıp tabıladı. Biraq shaxstıń mánis-mazmunı - bul sociallıq ózgeshelikke iye qubılıs. Miy bolsa materiallıq organ bolıp, ol arqalı shaxs ózin-ózi kórsetedi. Insan usı sociumġı tán bolġan ólshemler, bilimler, qádiriyatlardıń belgili bir sistemasın ózlestiredi. Belgili bir jámiyettiń real shárt-shárayatları shaxstıń sociallıq mánis-mazmunın belgileydi. SHaxstıń qáliplesiwi procesi socializaciya dep ataladı.
Filosofiyada shaxs mashqalası - bul eń dáslep insannıń mánis-mazmunı, onıń dún`yadaġı, tariyxtaġı hám jámiyettegi ornı mashqalası bolıp tabıladı. Belgili bir sociallıq múnásibetler belgili bir tariyxıy tiptegi shaxstıń qáliplesiw procesinde sheshiwshi áhmiyetke iye. Antik dáwir adamı ushın eń tiykarġı dep jaqsı pikirler, umtılıslar, qálewler esaplanġan hám olar sociallıq ámeliyatta qanshelli júzege shıġıwına ulıwma alġanda úlken áhmiyet berilmegen: «Insandı tek onıń islerine qarap emes, umtılıslarına qarap ta bahalaw lazım» (Demokrit), «Insan qanday pikirlese, ol ómirde sonday» (Ciceron), «Biziń ómirimiz biz ol haqqında ne oylasaq, áne soldur» (Mark Avreliy), «Ádep-ikramlılıq pazıyletler niyetler menen baylanıslıqta kózge taslanadı» (Arastu).
Antik dáwir oyshılları kóz-qarasında haqıyqıy shaxs dep sonday adamdı aytıw múmkin, birinshidn, ol ádepli, ekinshiden, aqıl-oy iyesi, úshinshiden, basqalar menen qarım-qatnasqa kirisetuġın, tórtinshiden siyasiy hám mámleket janzatıdur.
Orta ásirlar bizge shaxstıń basqasha tipin kórsetedi. Bul dáwir ushın jámiyettiń qatlamlasqanlıġı, kastalarġa bóliniwi hám qatań korporativlik tán bolıp tabıladı. Sol sebepli belgili bir qatlamġa, kastaġa, cexqa, gil`diyaġa tiyislilik, onıń nızamlarına, ádetlerine, dástúrlerine boysınıw shaxstıń individual sıpatlarınıń kórinis tabıwınan kóre mańızlıraq hám kúshlirek edi.
Tek jańa dáwirge kelip jeke alınġan insan shaxsınıń qádir-qımbatı, avtonomlıġı, ózine tánligi ornaydı. Bul ásirese, sociallıq-siyasiy oy ushın tán. Sociallıq belsendilik, isbilermenlik, sanalı hám paydalı iskerlik, ġárezsizlik, individualizm, shaxsiy juwapkershilik, óz qádir-qımmatın biliw tuyġısı - mine bular shaxstıń batıs, evropa-amerika koncepciyalarında joqarı qádirlenetuġın sıpatlar esaplanadı.
SHaxstıń shıġıs modeli bolsa basqasha. SHaxstıń shıġısqa tán modeliniń bir neshe modifikaciyaların ajıratıp kórsetiw múmkin (islam, budda, konfuciy hám t.b.). Sonday bolsa da, olar ortasında olardı shaxstıń batıs modelinen ajıratıp turatuġın belgili bir ulıwmalıqlar orın alġan.
SHaxstıń shıġıs tipine tán tiykarġı ózgeshelikler tómendegiler: juwapkershilik hám minnetlerdiń insan huqıqları aldında ústinlikke iyeligi, minez-qulıqtaġı tradicionalizm, minez-qulıqtıń jámáátlik modellariniń individual normalardan ústinligi, sociumnan kóbirek ġárezlilik, sociallıq ortalıq penen baylanıstıń kópligi.
Sonı yadta tutıw lazım, shaxs tipi sociallıq múnásibetlerdiń real sistemasınıń sáwleleniwi bolıp tabıladı. SHaxstıń qáliplesiwi hám rawajlanıwınıń mańızlı faktorı sıpatında onıń sociallıq iskerligi, socium ómirinde belgili bir rol`di atqarıwıkórinis tabadı. Individ shaxs sıpatında tek hár qıylı sociallıq múnásibetlerde ġana ózin-ózi kórsetiwi múmkin. Óz waqtında Aristotel` «insannıń wazıypası onıń sanalı iskerliginen ibarat» dep esaplaġan edi. A.Jamiy «Qollarıń baquwat eken, bar eken kúndelik miynetke kewil qoy» dp shaqırıq taslaġan bolsa, Ibn Sino «Biykarshılıq hám isjaqpaslıq tek nadanlıqqa sebep bolıp ġana qoymastan, áyne payıtta keselliklerge de sebep boladı» dep eskertken edi.
SHaxs - bul belgili bir sociallasıw procesiniń nátiyjesi ġana emes, bul úzliksiz ósip barıwshı process. Eger turaqlı rawajlanıw, kamalatqa umtılıw, aldıġı qaray háreket bolmasa, bunday jaġdayda shaxs buzılıwı, degradaciyaġa duwshar bolıwı múmkin.