1 sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov

153 
ICHIMLIK SUV UCHUN ISHLATILADIGAN TINDIRGICHLAR 
Suvni tindirish uchun maxsus tindirgachlardan foydalaniladi. 
Tindirgichning tuzilishi tik tindirgachga o’xshab, tagi konuscimon 
bo’ladi. Undagi suv koagulyant bilan aralashgandan so’ng, tindirgichning 
pastki qismiga o’tadi, maydon bo’ylab tarqaladi, so’ng koagulyantning 
osig’liq pag’alari orasidan o’tib tezlik bilan yuqoriga ko’tariladi. SHunda suv 
tarkibidagi osshshalar pag’alar yordamida ushlanib qoladi. 
Suv osilma quyqum zonasi orqali tindirilgan suv zonasiga kiradi, so’ngra 
tindirgachning yuqori qismidagi to’siqdan toshib aylanma novga tushadi, 
undan esa fil’trga o’tadi. Pag’a quyqumlari va aralashmalar bir joyga 
to’planib zichlashadi, ularni kanalizaciya shohobchalariga oqiziladi. 
Bunday tindirgichlar tik tindirgichlardan birmuncha afzal. Ammo, 
sutkasiga 50 000 m
3
dan ortiq suvni tindira olmaydi. SHuning uchun 
bunday tindirgichlardan katta vodoprovod inshootlariga suv chiqarishda 
foydalanilmaydi. 
SUVNI FIL’TRLASH 
Suv tindirilib, koagulyaciyalangandan so’ng fil’trlash qavatiga 
o’tkaziladi. Bu bosqichda suv mayda zarrachalardan ozod bo’ladi, 
tindirilgandan qolgan osilma moddalar ham fil’trlovchi matyerial yuzasida 
qoladi. 
Fil’trlovchi qurilmalar birinchi marta 1829 yilda kashf etilgan bo’lib, 
qum bilan to’ldirilgan. Suv shu qum kavatdan o’tkazilgan, ammo bunda suvni 
fil’trlash ancha uzoqqa cho’zilgan, 1884 yilda boshqacharoq fil’trdan 
foydalanilgan. Bunda suv yuqoridan pastga qarab yo’naltirilgan. Bunda ham 
qum fil’trlovchi matyerial bo’lib xizmat qilgan. 
Hozirgi kunda yangi-yangi fil’trlash qurilmalari mavjud. Ular sekin va 
tez fil’trlaydigan qurilmalarga bo’linadi. 

---

154 
Fil’tlarning hammasi temir-betonli hovuz bo’lib, ular ikki qavatdan 
iborat. Pastdagi qavati bir butun, yuqoridaga qavatning tagi esa teshik, ular 
orasida bo’sh zovurlar bo’ladi. Bu zovurlarga fil’trlamgan suv tushib, xlorlash 
uskunasi orqali kontaktli hovuzga o’tgadi. Agar fil’trni yuvish zarur bo’lsa, 
suv bosim bilan zovurdan orqaga qaytariladi, shunday yo’l bilan qum, shag’al 
va boshqalar yuzasidagi pardalar tashqariga chiqariladi. 
YUqoridagi qavat tagiga shag’al va maydalangan tosh yotqaziladi, 
ularning ustiga fil’trlovchi qavat — qum yotqiziladi. Sekin, oddiy va tez 
ishlaydigan fil’trlar yuvilganda, suv qum yuzasiga quyiladi, ikki tomonli 
fil’trlarga suv pastdan yuboriladi. 
SHag’al va toshlarning diametri 2—40 mm dan oshmasligi lozim. 
Hozirgi vaqtda faqat tez fil’trlaydigan qurilmalar ishlatiladi, ular soatiga 
5—10 metr suv qavatini fil’trlab byeradi. Sust fil’trlar esa soatiga 0,1—3,0 
metr balandlikdagi suvni fil’trlaydi. 
Fil’tranuvchi suvning yo’nalishi bir va ikki tomonlama bo’ladi, 
fil’trlovchi qavatlar ham bir va ikki qavatli bo’ladi. 
Fil’trovchi matyeriallar qattiq bo’lib, asosan kvarc qumi, kyeramzit 
mayadalangan marmar, antracit maydalaridan iborat. YAigi fil’trlovchi 
matyeriallar avval tekshirilib, so’ngra ishlatishga ruxsat etiladi. YAngi 
matyeriallar tekshirilayotganda ularning tarkibi, yuvilishi, ayniqsa og’ir 
metallarning erib suvga o’tishi aniqlanadi. Sekin fil’trlaydigan qurilmalar 
soatiga 10 sm suv balandligini o’tkazadi. Qum yuzasida biologik pardalar 
hosil bo’ladi, ular suv tarkibidagi osilma moddalar, suv planktonlari, 
baktyeriyalar va boshqalarni ushlab qoladi. 
Sust fil’trlar 1,5—2 oyda tozalab turiladi. Fil’tr yuzasidagi 2—3 sm li 
ifloslar qo’l bilan olib tashlanadi, buning uchun 2—3 kun vaqt kerak
bo’ladi. Suv sust fil’trlar yordamida tozalanganda 

---

155 
9-rasm. Tez ishlaydigan fil’trlar. 
a — ikki qavatli fil’tr; b — AKH-fil’tr; v — kontaktli fil’tr. 

---

156 
10-rasm. Bir qavatli tez fil’tr. 
a) Fil’trlash. 1 — fil’trlashga oqiziladigan suv; 2 — toza suv hovuzi. b) YUvish 1 — qum;
2 — shag’al; 3 — fil’trni yuvish uchun suv. 
99% baktyeriyalar va osilma moddalarni ushlab qoladi. Bunday 
fil’trlarni qurish va ishlatish ancha oson. Sust fil’trlardagi kvarc qumi ning 
qalinligi 80—85, shag’al va mayda toshlarning qalinligi 40—45 sm ga teng. 
Bunday fil’trlar asosan qishloq sharoitida ishlatiladi. 
Tez ishlaydigan fil’trlar ko’p hajmdagi suvni tozalagani uchun uning 
yuzasi tez ifloslanadi. Bunday fil’trlar sutkasiga ikki marta tozalanadi. Fil’trni 
yuvish mexanizaciyalashtirilgan bo’lib, bunga 15 minut vaqt sarflanadi. 
Fil’trlar qanday bo’lishidan qat’i nazar baktyeriyalarni 100 foiz ushlab 
qololmaydi, demak osilma moddalar ham 95 foiz atrofida ushlanib qoladi. 
SHuning uchun suvni doimo qaynatib ichish zarur. 
AKH ikki qatorli fil’trida suv ham yuqori fil’tr qavatidan, ham pastki 
fil’tr qavatidan sizilib o’tib fil’trlangan suvlar bilan birlashib hovuz 
rezyervuarga tushadi. Bunda 70% fil’trlangan suv pastdan yuqoriga, 30% suv 
esa fil’trning yuqori qavatidan pastga sizilib o’tadi. Demak, iflosliklar asosan 
katta donali pastki fil’trda ushlanib qoladi. Fil’trlar yuvilganda yuvadigan suv 
zovur bo’shlig’iga sekundiga 1 m
2
yuzaga 6—8 l hisobida yuboriladi. YUqori 
qavatdagi qum harakatga keladi, keyin yuvadigan suv oraliqda joylashgan 

---

157 
ko’p teshikli trubalarga bosim bilan 1 m
2
yuzaga sekundiga 13—15 litr 
hisobida suv yuboriladi — bu jarayon 5—6 minut vaqtni oladi. Iflos suvlar 
nov orqali kanalizaciyaga yuboriladi. 
Novga tushayotgan suv tozalanishi bilan pastki fil’trni yuvish 
to’xtatiladi, zovurdagi bo’shliqlarni yuvish uchun 2—3 minut davomida 
sekundiga 1 m
2
ga 10—12 litr suv yuboriladi. 
AKH fil’trida fil’tr donachalarining katta-kichikligi 0,5—1,8 mm, 
fil’trlovchi qavatning qalinligi 1,45—1,65 metrga teng. SHu qavatning 0,6—
0,7 chuqurligiga trubali zovur o’rnatiladi. SHu zovurdan fil’trlangan suv 
oqadi. AKH fil’tri tez fil’trlovchn qurilma bo’lib soatiga 12 metr suv qavatini 
fil’trlab byeradi. 

---

301
11-rasm. «Struya-100» suv tozalash qurilmasi. 
1 — tozalanadigan suvni o’tkazuvchi nasos. 2 — pag’a hosil qkluvchi kamyera va 
tindirgichli moslama; 3 — fil’tr; 4—5 — koagulyaciyalovchi qurilma; 6 — dozator nasos; 7 — 
suv bosimini hosil qiluvchi minora; 8 — vakuum iasos; 9 — lo’kidon. 
1 litrida 100 mg gacha loyqasi bo’lgan va rangi 150 gradusli suvlar 
kontaktli tindirgichlarda tindiriladi. Hozir vodoprovod sistemasiga 
ulanadigan suvlarning 10 foizi shu usul bilan fil’trlanadi. Kelajakda suvni 
shu usul bilan tozalash ko’zda tutilmoqda. 
Kontaktli tindirgichlar ishlatilganda maxsus pag’a hosil qiluvchi 
kamyeralar yoki hovuzlar qurishga xojat qolmaydi. Bunday 
tindirgichlarning hajmi odatdagidan 4—5 marotaba kichik bo’lib, mablag’ 
ham kam sarflanadi, 
KF-5 kontaktli fil’tri uch qavatdan iborat bo’lib, suvni tez fil’trlaydi. 
Eng yuqori qavati (kyeramzit, agloporit, polimyer donachalari) dan iborat. 
Ularning katta-kichikligi 2,3—3,3 mm, o’rta qavati antracit, kyeramzit 
(1,25—2,3 mm) va eng past qavati 0,8—1,25 mm li kvarc qumdan iborat. 
Fil’trlovchi matyeriallar ustiga teshikli truba o’rnatiladi, undan 
koagulyantning suvli eritmasi yuborib turiladi. KF-5 fil’tri orqali soatiga 20 
metrli suv qavati o’tadi. 
Bulardan tashqari, KO-3 kontaktli tindirgichi mavjud. Bu tindirgach 
ham to’rt burchakli temir-beton rezyervuar bo’lib, uning ichiga 2—2,3 metr 
6 4 

---

302
qalinlikdagi fil’trlovchi matyerial solinadi. Ular pastdan yuqoriga qarab 
maydalashib boradi. Suvning fil’trlanishi pastdan yuqoriga yo’naladi, shu 
sababli ifloslar fil’trning pastki qismida qoladi. 
Kontaktli fil’tr va tindirgichlar uzoq vaqt yaxshi ishlashi uchun 
suvning rangi 150° dan, loyqaligi esa litriga 150 mg dan oshib ketmasligi 
kerak. 
Fil’trlovchi moslamalar suv havzalaridagi suvning sifatiga qarab 
tanlanadi. Bunda asosan suvning loyqaligi va rangi inobatga olinadi. 
Dam olish uylari, pansionatlar, pionyer lagyerlarida ochiq suv 
havzalaridan foydalanishga to’g’ri kelsa, u yerga kichik hajmdagi tozalash 
inshootlari quriladi. Bu maqsadda «Struya» qurilmasidan foydalanish
mumkin. Bunday qurilma sutkasiga 25 dan 800 m
3
gacha suvni tozalab 
byeradi. 
«Struya» moslamasi sutkasiga 1—2 marta yuviladi, bu 5—10 minut 
ichida bajariladi. Suvni fil’trlash uchun 40—60 minut vaqt sarflanadi. 
Suvdagi osilma moddalar 98—99,3% gacha ushlanib qoladi, rangi 83% 
yaxshilanadi, ichak tayoqchalari fil’trlash oqibatida 99,8—99,9% 
yo’qoladi. 
Demak, suv havzalari suvini fil’trlash orqali Davlat standarti talabi 
darajasiga etkazish mumkin ekan. 
Suvlarga maxsus usullar bilan ishlov berish ham mumkin. Bu yo’l 
bilan suv tarkibidagi tuzlar normaga keltiriladi, ortiqcha temir, ftor 
elementlari chiqarib tashlanadi. SHo’r suvlar chuchuk suvga aylantiriladi.