13-lekciya Almaslap egiw ha’m diyqanshılıq sisteması Reje

Qatar arası islenetug’ın eginler almaslap egiwinde atızlardın’ yarımınan ko’biregin qatar arası islenetug’ın eginler, qalg’an bo’legin bir jıllıq ha’m ko’p jıllıq ot sho’plik eginler iyeleydi.
Ot sho’plik eginler almaslap egiwde jetistiriletug’ın o’nimler boyınsha qa’nigelesedi (ot sho’plik, tamır miyweli, silos, ot jem ushın da’n).
Qa’nigelesken yamasa arnawlı almaslap egiwde ayırıqsha jag’daylardı ha’m suwgarıw usılın talap etetug’ın eginler ko’pshilik maydandı iyeleydi.
Almaslap egiwdin’ zonalıq o’zgeshelikleri boladı. Qaraqalpaqstan Respublikasının’ o’zinde u’sh topıraq klimat zonası bolıp, olar bir birinen topıraqlarının’ o’nimdarlıg’ı, shorlanıw da’rejesi ha’m klimatlıq resursları menen o’zgeshelenedi. Sonın’ ushın almaslap egiwde almaslap egiw eginlerinin’ eginler strukturasında tutqan ornın, topıraq o’nimdarlıg’ın, shorlanıw da’rejesin esapqa alıw kerek. Mısalı, arqa zonanın’ topıraq o’nimdarlıg’ı qubla zonag’a qarag’anda to’men ha’m shorlanıw da’rejesi joqarı. Bunday jerlerge qatar arası islenetug’ın eginlerdin’ salıstırma salmag’ı kem, ko’p jıllıq ot sho’plik eginler ha’m masaqlı da’n eginlerinin’ salmag’ı joqarı bolg’an almaslap egiwdi engiziw maxsetke muwapıq boladı. Al qubla ha’m oraylıq zona rayonlarında arqa zona rayonları jer jag’dayına qarag’anda qatar arası islenetug’ın eginlerdin’ salıstırma salmag’ı joqarılaw bolıw kerek.


Diyqanshılıq rawajlanıwının’ ilimiy tiykarları.
Diyqanshılıq sisteması bul xalıqtın’ uzaq dawam etken rawajlanıw tariyxı jemisi. K.A.Timiryazev aytqanınday «Atız ma’deniyatı adamzat ma’deniyatı rawajlanıwı menen birdey qa’dem taslap kelgen».
Diyqanshılıq sisteması ilimine XVIII a’sirdin’ aqırında belgili agronom-ilimpazlar T.A.Bolotov ha’m İ.M.Komovlar ta’repinen tiykar salınadı.
D.İ.Mendeleev 1880 jılı, İ.E.Ovsinskiy 1899 jılları qurg’aqlıqqa qarsı plug penen awdarıp su’rmewdi usınıs etedi.
D.N.Pryanishnikov (1865-1948) mineral to’ginlerdi paydalanıw menen topıraq o’nimdarlıg’ın arttırıw usılların ha’m o’simliklerdin’ azıqlanıw teoriyasın ashtı ha’m diyqanshılıq sisteması bul qandayda bir o’simlik ushın jerden paydalanıw usılı dep tu’sinedi.
V.R.Vil`yams (1863-1938) diyqanshılıq teoriyasının’ rawajlanıwında teren’ iz qaldırdı. Topıraq payda bolıw qubılısı u’yreniledi, topıraq o’nimdarlıg’ı payda bolıwı nızamlıqları, bunda ko’p jıllıq o’simliklerdin’ a’hmiyeti anıqlanadı.
T.S.Mal`cev 1940-1950 jılları topıraqtı ha’r jılı awdarıp su’riwden otvalsız plug penen jumsartıwdı usınıs etedi.
A.V.Sovetov (1950) diyqanshılıq sistemasına ilimiy anıqlama beredi –«Diyqanshılıq sisteması bul jerden paydalanıw usılının’ ha’r qıylı forması».
V.R.Vil`yams boyınsha diyqanshılıq anıqlaması bul topıraq o’nimdarlıg’ın tiklew, saqlaw ha’m arttırıwg’a qaratılg’an agrotexnikalıq ilajlar kompleksi bolıp esaplanadı. Bunda ot-sho’plik eginler almaslap egiwi en’ tiykarg’ı esaplanadı.
Ha’zirgi da’wirde awıl xojalıg’ının’ intensifikaciyalanıwı ha’m wazıypalarının’ artıwı menen diyqanshılıq sisteması tu’sinigi a’dewir quramalastı.
Agronomiyalıq ko’z qarastan diyqanshılıq sisteması dep o’z-ara baylanısqan agrotexnikalıq, meliorativlik ha’m sho’lkemlestiriw ilajlarının’ jerden o’nimli paydalanıw, topıraq o’nimdarlıg’ın saqlaw ha’m arttırıwg’a, eginlerden joqarı ha’m turaqlı o’nim alıwg’a qaratılg’an ilajlar kompleksi tu’siniledi.
Ha’zirgi diyqanshılıq sisteması joqarıdag’ı aytılg’anlar menen bir qatarda ta’biyg’ıy ha’m ekonomikalıq jag’dayda awıl xojalıq eginlerinen joqarı ha’m sapalı o’nim jetistiriwdi ta’miynlew kerek.
Ha’zirgi zaman diyqanshılıq sistemasının’ o’zgesheligi-ilim ha’m texnikanın’ jetiskenliklerinen ken’ paydalanıw, ximiyalastırıw, melioraciyalaw, kompleksli meqanizaciyalaw, selekciya, awıl xojalıq eginlerinen programmalastırılg’an o’nim jetistiriw, jerden paydalanıwdın’ progressiv formaların qollanıw bolıp esaplanadı.
Diyqanshılıqtı ha’r qıylı topıraq klimat jag’dayında ju’rgiziwge tuwra keledi. Mısalı, Tashkent oblastı jag’dayındag’ı diyqanshılıqtı ju’ritiw Qaraqalpaqstan Respublikasındag’ı diyqanshılıqtı ju’ritiwden o’zgeshe, yamasa Samarqand oblastı menen Xorezm oblastı, Jizzah penen Surxandar`ya oblastları bir birinen o’zgeshe. Sonın’ ushın, diyqanshılıq sisteması ha’m onın’ bo’limleri aymaqlıq o’zgesheliklerdi qattı esapqa alıwı, yag’nıy jergilikli ta’biyg’ıy ha’m xojalıq ju’ritiwdin’ jag’dayların esapqa alıwı kerek.
A’yyemgi diyqanshılıq sisteması. O’ndiriwshi ku’shlerdi rawajlandırıwdın’ en’ to’men da’rejede bolg’an da’wirine, da’slepki obshinalıq du’zim, qul iyelewshilik ha’m feodalizm da’wirine tuwra keledi. Bul da’wirde jer maydanları jetkilikli da’rejede edi. Jer iyesi topıraq o’nimdarlıgı to’menlegennen keyin ol jerdi taslap, jan’adan jer ashıp diyqanshılıq ete beretug’ın bolg’an (22-keste).
Taslang’an jer ta’biyattın’ ta’siri menen bir neshe on jıllarda o’nimdarlıg’ın tiklegen.
Sol sıyaqlı tog’aylardı o’rtep jer ashıp diyqanshılıq etildi. O’rtten keyin topıraq mikroelementler menen toyınadı, kesellik ha’m zıyankeslerden taza boladı. Biraq topıraq o’nimdarlıg’ı bir neshe jılg’a jetetug’ın edi. Bul jerler taslap ketilip baska jerde diyqanshılıq etilgen.
Keyin ala usı tog’aydan ashılg’an jerlerde bir jıllıq eginler egilip ornına ag’ashlar egilgen, keyin almasılıp turg’an. Sharwashılıqtın’ rawajlanıwı menen topıraqqa qıy salınıwı sebepli ol jerlerden paydalanıw mu’ddeti sozıladı. Jan’adan ashılg’an jerlerge 6-10 jıl dawamında egin egilip, o’nimdarlıg’ı to’menlegennen keyin 25-30 jılg’a taslap qoyıldı, keyin ala bul da’wir 8-15 jılga shekem qısqaradı.
Usı da’wirge kelip topıraq o’nimdarlıg’ının’ to’menlew sebepleri ha’m onı arttırıw mu’mkinshiliklerin ilimiy tu’sindiriwge urınıwlar payda bola basladı. (Teer, Libix, Kostıchev).
Bul sistemada awıl xojalıq eginlerinen o’nim jetistiriw topıraqtın’ ta’biyg’ıy o’nimdarlıg’ı esabınan boldı.