14-mavzu. Mehnat bozori statistikasi mehnat bozori tushunchasi va statistikasining vazifalari
Mehnat bozorini statistik ko’rsatkichlari tizimi
Download 480.36 Kb. Pdf ko'rish
|
18-MAVZU. MEHNAT BOZORI STATISTIKASI
5. Mehnat bozorini statistik ko’rsatkichlari tizimi
Mehnat bozorini iqtisodiy-statistik tahlil qilish va uni rivojlantirish tendentsiyalarini aniqlash uchun statistikada ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi. Mehnat bozorini tahlil qilishning statistik ko’rsatkichlar tizimi, qo’yilgan maqsadga ko’ra, bir qancha blok va guruhlardan tashkil topishi mumkin. Masalan, ishchi kuchining shakllanishi nuqtai nazaridan, mehnat yuklanishining quyidagi ko’rsatkichlari muhim ahamiyatga ega: mehnat o’rnini bosish MO`BK , nafaqa yuklanishi NYUK va umumiy mehnat yuklanishi koeffitsientlari UMYUK . Ularni hisoblashda jami aholi uch guruhga ajratiladi: 1) mehnat yoshidan yosh aholi S 0 x 1 ; 2) mehnat yoshidagi aholi S x y 3) mehnat yoshidan katta bo’lgan aholi S y 1 Mehnat yuklanishi ko’rsatkichlarini hisoblash quyidagi formulalar yordamida amalga oshiriladi: MO`BK S 0 x 1 1000 S x y NYUK S y 1 1000 S x y UMYUK S 0 x 1 S y 1 1000 S x y Bunda: x – mehnat yoshining pastki chegarasi; y – mehnat yoshining yuqori chegarasi; x 1 – mehnat yoshining pastki yoshidan avvalgi yosh; y 1 – mehnat yoshidan keyingi yosh. Mehnat o’rnini bosish, nafaqa yuklanishi va umumiy mehnat yuklanishi ko’rsatkichlari o’zaro bog’liq ko’rsatkichlardir: UMYUK MO`BK NYUK Aholini mehnatga layoqat yoshiga ko’ra tarkibining xalqaro taqqoslashini o’tkazish va mehnat yuklanishi ko’rsatkichlarining dinamikasini o’rganish uchun BMT Statistika komissiyasi tomonidan ikkala jins uchun aholini quyidagicha guruhlash tavsiya etilgan: mehnat yoshidan yosh – 0 dan 14 yoshgacha, mehnat yoshida – 15 dan 64 yoshgacha, hamda mehnat yoshidan katta – 65 yosh va undan katta kishilar. Statistik ma’lumotlar ko’rsatishicha mehnat o’rnini bosish koeffitsienti 2000 yildagi 750,6 promilledan 2009 yilda 529,8 promillegacha kamaygan. Xususan, Toshkent shahrida mos ravishda 469,5 promilledan 402,7 promillegacha, Toshkent . viloyatida 675,5 promilledan 481,9 promillegacha, Navoiy viloyatida 699,9 promilledan 482,1 promillegacha kamaygan. Nafaqa yuklamasi hamda umumiy mehnat yuklamasi koeffitsientlari ham mos ravishda 137,4 promilledan 121,8 promillegacha va 887,9 promilledan 651,6 promillegacha kamaygan. Yuqoridagi yuklama koeffitsientlarining pasayish sabablari quyidagicha bo’lgan: 2000-2009 yillar davomida mehnat yoshidan kichik bo’lganlar soni 8,9 foizga kamaygan, mehnat yoshidan kattalar soni 14,4 foizga va mehnat yoshidagilar soni esa 29,0 foizga oshgan. Ushbu holat tug’ilish koeffitsentining 2000 yilda 21,3 promilledan 2003-2005 yillarda 19,8-20,8 promillega pasayganligi hamda vafot etish koeffitsientining esa 2000 yildagi 5,5 promilledan 2009 yilda 4,8 promillegacha pasayganligi bilan izohlash mumkin. Mehnat yuklanishi koeffitsientlari mehnat yoshidagi shaxslarga iqtisodiy bosimni ta’riflab, ishchi kuchidan oqilona foydalanish hamda ijtimoiy ta’minot chora-tadbirlarini ishlab chiqishda qo’llaniladi. Mehnatga layoqatli aholining soni aholining yosh-jins tarkibiga bog’liq. Mehnat salohiyatini statistik o’rganish esa davlatlarda sodir bo’ladigan demografik jarayonlarning holatiga asoslanadi. Ushbu jarayonlarni tavsiflash uchun aholining tabiiy va mexaniq harakati ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Shuni qayd etish lozimki, mehnatga layoqatli aholi davlatning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi mumkin bo’lgan mavjud mehnat salohiyatini aks ettiradi. Uni qo’llana olinadigan salohiyatdan farqlash lozim, bu faqat ishsizlar va ish bilan band bo’lganlarni o’z ichiga olgan iqtisodiy faol aholi kabi ta’riflanadi. Iqtisodiy faol aholi mehnatga layoqatli aholidan iqtisodiy faoliyatda ishtirok etishni xohlamaydigan mehnatga layoqatli aholining soni miqdoriga kamroq bo’ladi. Xalqaro standartlarda iqtisodiy faol aholini aniqlaydigan ikkita o’lchash vositasi ko’zda tutiladi – bu uzoq vaqt (bir yil va undan ortiq) hamda qisqa vaqt (kun yoki hafta) nisbatan joriy faol bo’lgan aholi yoki ishchi kuchi hisoblanadi. Turli davlatlarda iqtisodiy faol aholi sonini aniqlash uslubiyati turlicha. Bunga harbiy xizmatchilar; davlat muassasalarida ta’minlanayotgan shaxslar (masalan, mahkumlar); rezervatsiyalarda yashayotgan shaxslar; ilk bora ish izlayotgan shaxslar; mavsumiy ishchilar va to’liq bo’lmagan ish vaqti davomida iqtisodiy faoliyat bilan band bo’lgan shaxslar kabi guruhlarni hisobga olishni misol qilib olish mumkin. Ba’zi davlatlarda bu guruhlarning barchasi yoki bir qismi iqtisodiy faol aholi toifasiga kiritiladi, boshqa davlatlarda esa ular nofaol deb qaraladi. Lekin odatda iqtisodiy faol aholi to’g’risidagi ma’lumotlarga talabalar, faqat uy ishi bilan band bo’lgan ayollar, nafaqaxo’rlar, to’liq o’z mablag’lariga yashayotgan shaxslar va boshqalarga to’liq qaram bo’lgan shaxslar kiritilmaydi. Mahkumlar odatda, ularning iqtisodiy faoliyatda ishtirok etishidan qat’iy nazar, ish bilan bandlar va ishsizlarning tarkibiga kiritilmaydi. Iqtisodiy faol aholi tarkibini o’rganishda umumdemografik va ijtimoiy- iqtisodiy guruhlar keng qo’llaniladi. Umumdemografik guruhlar nafaqat iqtisodiy faol aholiga, balki butun aholiga tegishlidir. Ularga quyidagilar kiradi: ; a) yoshi va jinsiga ko’ra; b) har bir davlatning ma’muriy-hududiy bo’linishi asosida amalga oshiriladigan hududiy bo’linishi (yashash joyiga ko’ra); v) har bir davlatda amal qilayotgan mezonlarga muvofiq shahar va qishloq aholisiga bo’linishi; g) oilaviy holatiga ko’ra (nikohda bo’lganlar; bo’ydoqlar; ajrashganlar; bevalar); d) oila a’zolarining soniga qarab; e) millati va ona tiliga ko’ra (har bir kishining fikriga qarab); j) fuqaroligiga ko’ra (ushbu shaxs qaysi davlatning fuqarosi bo’lishiga ko’ra); z) ma’lumot darajasiga ko’ra (ushbu davlatda tarkib topgan ta’lim tizimiga muvofiq); i) yashash uchun mablag’ manbaiga ko’ra (mashg’ulotidan daromadlar; nafaqa; yordam nafaqalari; stipendiyalar; kapital daromadlari; foizlar; dividendlar; ijara haqi; ayrim shaxslarning boquvidagi kishilar; jamoaning boquvidagi kishilar; davlat boquvidagi kishilar). Ijtimoiy-iqtisodiy bo’linish bevosita iqtisodiy faol aholiga tegishli bo’ladi va uning iqtisodiy faollik jarayonida tutgan o’rnini ko’rsatadi. Ularga eng avvalo sobiq sotsialistik davlatlar statistikasi qo’llagan sinflar va ijtimoiy guruhlar bo’yicha guruhlash kiradi. Hozirgi vaqtda ular Xalqaro bandlik maqomining tasnifi negizida amalga oshiriladigan mashg’ulotlardagi holati bo’yicha guruhlash bilan almashtirilgan. Iqtisodiy faol aholi, ishsizlar va ish bilan band aholi soni to’g’risidagi ma’lumotlar asosida tegishli iqtisodiy faollik Download 480.36 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling