2. 1-Mavzu: Tabiiy resurslar va ularning turlari reja

Energiya va mineral xom-ashyo resurslari. Tabiiy resurslar va ulardan oqilona 
foydalanish asoslari. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish asoslari – resurs- larning
aylanma xarakatini ilmiy jixatdan tashkil qilishdan iboratdir. Jamiyatning resurslarga 
boʹlgan talablarini va aholini sonini oshib borishini xisobiga olgan holda 
kengaytirilgan ishlab chiqarishni tashkil qilish zarurdir. Demak, resurslarni sarflash emas, 
balki qaytadan aylanma xarakatini tashkil yetish kerakdir.
Shu vaqtga qadar inson tabiiy resurslardan tugamaydigan manba sifatida 
foydalanib kelgan. Lekin qayta tiklanmaydigan resurslar (ruda, neft, gaz, koʹmir) tugay
boshladi va insoniyat oldida xom ashyo va energetik resurslar etishmovchiligi 
muammosi paydo boʹla boshladi. 
Hozirgi kunda insoniyat oldida quyidagi muammolar mavjuddir: 
1. Xom- ashyo yetishmasligi muammosi; 
2. Energiya bilan taʹminlash muammosi; 
3. Oziq-ovqat muammosi. 
Yuqoridagi muammolarni hammasi birgalikda ekologik inqirozni vujudga 
keltiradi. Endi ushbu inqirozdan chiqishi yoʹllari bormikan? - degan savolni koʹrib 
chiqamiz. 
Xomashyo manbalari. II-jaxon urushdan keyingi davrda butun insoniyat jamiyati 
paydo boʹlgan davirdan beri qancha xom ashyodan fadalanilgan, boʹlsa shuncha 
miqdorda xom ashyo ishlatiladi. Yiliga 100 mlrd t. gacha togʹ jinslari qayta ishlanadi. 
Inson oʹz faoliyati davomida mavjud boʹlgan 88 elementning 85 taisdan foydalanadi. Eng

---

boy ruda konlari tez ishlatilishi xisobiga kamayib bormoqda. Quyida insoniyatning
zaxiralaridagi metallar bilan taʹminlanish miqdorini (5.1.1-jadval) koʹrib chiqamiz. 
5.1.1-jadval.
Insoniyatning zaxiralaridagi metallar bilan taʹminlanish miqdori. 
Metal 
yilga etadi 
Metal 
yilga etadi 
Al 
570 
Rb 
19 
Fe 
250 
Sn 
35 
Zn 
23 
Ag, Rt 
20 
Su 
29 
Au 
17 
Oʹzbekiston Resʹublikasi kelajakda togʹ-kon sanoatini rivojlantirish uchun 
mustaxkam xomashyo bazasiga egadir. Uning xududiga 50 ta kon boʹlib unda 94 tur 
mineral xom ashyo bordir. Hozirgi kunda 33 ta konda nodir metallar va 32 ta konda 
rangli metallar qazib olinmoqda. 27 ta oltin va kumush konlardan 19 tasi ishlab turibdi, 
undan 7 tasida faqat oltin qazib olinmoqda. Oʹrta Osiyodagi eng yirik Olmaliq togʹ-kon 
kombinatini, mis-molibdenli va qalay-ruxli konlar taʹminlab turibdi. Ushbu konlar 
rudalari tarkibida misdan tashqari oltin, kumush, molibden, selen va boshqa elementlar 
ham mavjud. 
Respublikamizda yana 7 ta volfram konlari, 2 ta qoʹrgʹoshin konlari bor, fosforit 
zaxiralari yesa, 100 mln t. fosfor angidridi xisobiga taʹminlangandir. Lekin mavjud 
mineral xom ashyodan yetarli darajada ratsional, tejamli foydalanilayotgani yoʹq. Ularni 
qazib olish va foydalanish jarayonlarida koʹpgina qismi bekorga yoʹqotilmoqda. 
Yiliga respublikamizda 100 mln t. turli xil chiqindilar hosil boʹladi, va ularning 
yarmidan koʹpi zaharli moddalardan tashkil topgandir. 
Ularning maʹlum qismi ikkilamchi xom ashyo sifatida xalq xoʹjaligida 
fodalanilmoqda, lekin asosiy qismi esa, (umumiy miqdori 2 mlrd.t.) ishlatilmaydi va bir 
yerga toʹplab qoʹyiladi. 
Chiqindilarning koʹp qismi (1.3 mlrd.t.) togʹ-kon va qayta ishlovchi korxonalarida 
hosil boʹladi. Qora va rangli metallarni qayta ishlash jarayonida 350 ming t. shlak hosil 
boʹladi. Shunday qilib, kam takomillashgan texnologiya bilan togʹ jinslarini qayta ishlash 
jarayonida juda koʹp miqdorda chiqindilar hosil boʹladi. Ular esa koʹp yer maydonini 
egallashi, nafaqat u yerlarni band qiladi, balki yerning unumdorligini ham yomon- 
lashtiradi. Respublikamizda zaharli qattiq chiqindilarni zarasizlantirish, ulardan 
foydalanishni tashkil qilish kabi ishlar ham yoʹlga qoʹyilgan emas.