2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Xitoy olimlarining asarlarida old ko‘makchilar masalasi
O‘zbek tilida ko‘makchi – yordamchi so‘zlarning bir turi. Gapda ot yoki otlashgan so‘zlardan keyin kelib, vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon sintaktik munosabatlarini ifodalash uchun qo‘llaniladi. Ko‘makchi aslida mustaqil so‘zlardan hosil bo‘lgan. Shunga ko‘ra, 2 guruhga bo‘linadi: 1) sof (asl) ko‘makchilar, 2) funksional ko‘makchilar (ko‘makchi vazifasida qo‘llanuvchi so‘zlar). Sof ko‘makchilar mustaqil lug‘aviy ma’nolarini batamom yo‘qotgan yordamchi so‘z bo’lib, boshqa so‘zlar bilan birikkan holda turli munosabatlarni anglatadi: sayin, orqali, tufayli, yanglig‘, bilan va boshqalar. Funksional ko‘makchilar mustaqil ma’noli so‘zlar bo‘lib, ma’lum o‘rinlardagina ko‘makchi sifatida qo‘llanadi. Funksional ko‘makchining morfologik shakl va ma’no xususiyatiga ko‘ra turlari: 1) ot ko‘makchilar: tomon, yon, o‘rta va boshqalar; 2) sifat ko‘makchilar: boshqa, qarshi, tashqari va boshqalar; 3) fe’l ko‘makchilar: ko‘ra, qarab, bo‘ylab va boshqalar; 4) ravish ko‘makchilar: burun, avval, ilgari va boshqalar⁹⁰.
Xitoyda old ko‘makchilar masalasini ilmiy jihatdan tadqiq etish Ma Zyandjun asarlaridan boshlandi. Muallif Xitoyda avval yashab o‘tgan olimlarning fikrlarini umumlashtirib va boyitib, xitoy tilshunosligiga klassik xitoy filologiyasida analogiyasi uchramagan, alohida so‘z turkumi sifatida ko‘rib chiqiladigan, yangi “介字” tushunchasini olib kirdi. Ma Zyandjunning fikricha, mustaqil so‘zlar orasidagi munosabatlarni ifodalash uchun qo‘llaniluvchi har qanday so’z old ko’makchi deb yuritiladi⁹¹.
Biroq Ma Zyandjun birinchi old ko‘makchi (介字) sifatida 之ni ko‘rsatib o‘tadi. Ma Zyandjun o‘z tadqiqotlarini qadimgi xitoy tili borasida olib bordi. Zamonaviy tilshunoslik nuqtai nazaridan aytish mumkinki, Ma Zyandjun tomonidan taklif qilingan old ko‘makchining ta’riflari cheklangan xarakterga ega. Biroq shuni ham yoddan chiqarmasligimiz lozimki, aynan u old ko‘makchilarning keyingi tadqiqoti uchun tamal toshini qo‘ydi.
Li Zinsi old ko‘makchilarning birinchi zamonaviy tasnifini taklif etdi. Uning fikricha, old ko‘makchilar “munosabatlarni ifodalovchi so‘zlar”, 关系词ga mansubdir. Old ko‘makchilar ot yoki olmoshning fe’l yoki sifat bilan munosabatlarini bildirish uchun ishlatilib, vaqt, o‘rin, harakat tarzi va sabab munosabatlarini ifodalaydi⁹².
Lyuy Shusyan 之，的，所，者，与，以，为，把，被，给，和，而，则，因，故，虽 va boshqa so‘zlarni bir guruhga kiritib, ularni “munosabatni ifodalovchi so‘zlar”, 关系词 deb ataydi⁹³. Ta’kidlash joizki, ushbu guruhga muallif nafaqat bog‘lovchilarni (masalan, 因，故，虽，以，和，而，则) va old ko‘makchilarni (masalan, 与，为，把，被，给), balki 之，的，所，者singari yordamchi so‘zlarni ham kiritadi. O‘z asarida olim yuqoridagi so‘zlarni turli sintaktik konstruksiyalarda batafsil tasvirlab beradi.
Keyinroq, 1953-yilda, 《语法学习》asarining 动词qismida Lyuy Shusyan 副动词 (xizmatchi yoki yordamchi fe’llar) deb nomlangan bir bob ajratib, unga 把，被，从，往，给，跟，替，对于，关于singari yordamchi so‘zlarni kiritadi⁹⁴.
Boshqa olimlar xitoy tilida old ko‘makchilarni ko‘rib chiqib, ularni qay yo‘sinda ajratishni hech tushuntirib bera olmadilar.
Vang Li old ko‘makchilarni alohida so‘z turkumlariga ajratmaydi va ularni fe’l deb hisoblaydi. O‘z asarlarida old ko‘makchilar uchun “yordamchi fe’llar” terminini qo‘llaydi.
“Grammatika va stilistika bo‘yicha ocherklar” asarida Lyuy Shusyan va Dju Desi old ko‘makchilarni – 副动词, yordamchi fe’llar termini bilan atab, ularni fe’llarning bir toifasi sifatida ko‘rib chiqadilar. Mualliflarning fikrlariga ko‘ra, fe’llar va ularning ushbu toifasiga mansub bo‘lgan so‘zlarning asosiy farqi ikkinchisi kesim asosi bo‘la olmasligida ko‘rinadi⁹⁵.
Djan Djigun old ko‘makchilarning fe’l yoki sifatga faqat otlarni bog‘lab kelishini ko‘rsatib o‘tadi. Biroq u hech qanaqasiga, ba’zi so‘zlar, masalan, 和va跟ham old ko‘makchilar, ham bog‘lovchilar ro‘yxatida turishini tushuntirib bera olmaydi.
Jamoaviy grammatika kitobining mualliflari old ko‘makchilarni alohida so‘z turkumi sifatida ko‘rib chiqishmaydi, balki 次动词 (ikkinchi darajali fe’llar) deb nomlangan fe’llar toifasini ajratib ko‘rsatishadi. Mualliflar fe’llar va “ikkinchi darajali fe’llar” orasidagi quyidagi farqlarni belgilashadi: birinchidan, “ikkinchi darajali fe’l” kesim asosi bo‘la olmaydi, ikkinchidan, “ikkinchi darajali fe’l”dan keyin albatta to‘ldiruvchi bo‘lishi kerak⁹⁶.
XX asr 40-60-yillarida yashab ijod etgan olimlarning asosiy xizmati shundan iboratki, ular Lyuy Shusyanda bo‘lgan 之，的，所，者singari yordamchi so‘zlarni old ko‘makchilar qatoridan chiqarib tashladilar. Bundan tashqari, olimlar old ko‘makchilar va fe’llar orasidagi mustahkam aloqaga e’tibor qaratdilar.
XX asrning oxirgi o‘n yilligida olimlar old ko‘makchilar mavzusini o‘rganishda katta qadam tashladilar. 80-yillarning oxiriga kelib, xitoy tilshunosligida old ko‘makchilar alohida so‘z turkumi sifatida ajratildi. Grammatika tadqiqotchilari nafaqat har bir old ko‘makchining batafsil ta’rifini keltirdilar, balki ularni semantik va grammatik funksiya nuqtai nazaridan sistemalashtirdilar.
Xitoyda ilg‘or grammatistlarning old ko‘makchilar sohasidagi tadqiqotlari U Kedjun muharrirligi ostidagi “Zamonaviy xitoy tilida ko‘p ishlatiladigan xizmat qiluvchi so‘z turkumlari lug‘ati” (1992), Xou Syuedjao muharrirligi ostidagi “Zamonaviy xitoy tilidagi xizmat qiluvchi so‘z turkumlari lug‘ati” (1998), Tao Jan muharrirligi ostidagi “Zamonaviy xitoy tilidagi xizmat qiluvchi so‘z turkumlari lug‘ati” (1995) va h.k. singari xizmat qiluvchi so‘z turkumlari lug‘atlarini tuzishga asos bo’ldi. Ushbu lug‘atlarda har bir xizmat qiluvchi so‘zning qaysi turkumga oidligi, uning ishlatilishida ko‘p uchraydigan holatlar ko‘rsatilib, konstruksiyalarning mumkin bo‘lgan variantlari tavsiflanadi.
Xitoy tilshunoslarining zamonaviy xitoy tilidagi old ko‘makchilarga bag‘ishlangan asarlarini tahlil qilish xitoy tilshunosligida so‘zlarning ushbu turkumini o‘rganish bo‘yicha bir necha yo‘nalishlar shakllanganidan dalolat beradi.
Birinchi nazariyaga asosan, old ko‘makchilarni ajratishning asosiy tamoyili sifatida formal mezon ko‘rsatiladi: bunda yordamchi so‘z aynan nimani boshqarayotgani va gapda o‘zi bog‘langan elementlarga nisbatan qaysi pozitsiyani egallayotganini hisobga olish lozim. Xitoy tilshunosligida bu nazariyani birinchi bo‘lib Ma Zyandjun taklif etdi, biroq uning asarlarida old ko‘makchilar ro‘yxatiga turli yuklamalar ham kiritildi. Ma Zyandjundan keyingi olimlar uning bu fikrlariga qo‘shilmadilar. Shunday qilib, boshqa nazariyalar ham shakllandi.
Ikkinchi nazariyaga asosan, old ko‘makchilar munosabatlarni ifodalovchi so‘zlar guruhi, 关系词ga kiritiladi. Ushbu nazariyaning asoschisi Li Zinsi hisoblanadi.
Uchinchi nazariyani Lyuy Shusyan taklif etgan bo‘lib, u old ko‘makchilar, bog‘lovchilar va so‘zlar orasidagi turli munosabatlarni ifodalovchi boshqa yordamchi so‘z turkumlarini ham bir guruhga mansub qilib ko‘rsatdi. Keyinroq, Dju Desi bilan hamkorlikda yozgan asarida olim o‘z fikrini o‘zgartirdi.
To‘rtinchi nazariyaga asosan, barcha old ko‘makchilar fe’l hisoblanadi (Vang Li).
Va nihoyat, oxirgi nazariyada old ko‘makchilar fe’llarning toifasi sifatida ko‘rib chiqiladi (Lyuy Shusyan va Dju Desining hamkorlikdagi ishi, “Zamonaviy xitoy tilining ommabop grammatika kursi”).
Old ko‘makchilarni ajratishda turlicha nazariyalarning shakllanishi xitoy tilining yevropa tillariga xos bo‘lmagan xususiyatlarga egaligi bilan izohlanadi.
Old ko‘makchilar insoniyatning rivojlanish tarixida nisbatan erta paydo bo‘lgan so‘zlar hisoblanib, dastlabki old ko‘makchilar Shan-In davrida paydo bo‘lib, Zinvenda 20 ta old ko‘makchi mavjud edi. Qadimda old ko‘makchilarni 词，助字，语助 va h.k. atamalar bilan atab kelingan. Qadimda xitoy tili grammatikasi bo‘yicha sistematik tadqiqotlar amalga oshirilmagan, old ko‘makchilar ham sistematik tarzda o‘rganilmagan. XX asrda dunyo yuzini ko‘rgan 《马氏文通》 kitobidan keyingina old ko‘makchilar masalasini tadqiq etish boshlangan. Bu grammatik tadqiqotlar tarixida birinchi marta old ko‘makchilarni o‘rganish edi. 《马氏文通》da old ko‘makchilarning tilda mavjudligi qayd etilib, ularga quyidagicha ta’rif berilgan: “Mustaqil so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qiluvchi barcha yordamchi so‘zlar old ko‘makchilar deyiladi”. Shuningdek, u old ko‘makchilarni otlarga nisbatan qaysi pozitsiyada turishiga qarab, 前置介词 va 后置介词 ga ajratadi. Li Zinsi va Lyu Shiju old ko‘makchilarga quyidagicha ta’rif beradilar: “Barcha yordamchi so‘zlardan gapda tobe konstruksiyada tanishtiruvchi rol o‘ynaydigan so‘zlar old ko‘makchi deyiladi”.
Old ko‘makchilarning soni boshqa so‘z turkumlari bilan solishtirganda nisbatan kamchilikni tashkil etadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, tipik, hayotimizda ko‘p ishlatiladigan old ko‘makchilarning soni yuztaga yetmaydi. Ushbu miqdor ot, fe’l singari so‘z turkumlarining miqdori bilan taqqoslaganda nisbatan kamdir.
Old ko‘makchilarni tasniflash old ko‘makchilarni o‘rganishning juda muhim aspektidir. Biroq old ko‘makchilarning xususiyatlari o‘ta murakkab bo‘lganligi sababidan tadqiqotchilarning old ko‘makchilarga bergan tasniflari orasida yer bilan osmonchalik farq bor. Quyida biz tartib bilan ilmiy doiralarning old ko‘makchilarga bergan tasniflarini qisqacha ko‘rib chiqamiz.
Old ko‘makchilarni sistematik o‘rganish bo‘yicha birinchi kitob bo‘lgan 《马氏文通》da faqat venyanda mavjud bo‘lgan bir necha old ko‘makchilar ko‘rsatib o‘tilib, hali ularga tasnif berish boshlanmagan. 《新著国语文法》kitobida old ko‘makchilar makon-zamon munosabatini bildiruvchi, sabab munosabatini bildiruvchi va usul-vosita munosabatini bildiruvchi 3 guruhga ajratiladi. Gao Minkayning 《汉语语法论》kitobida old ko‘makchili so‘z birikmasining ma’nolariga qarab, old ko‘makchilar 11 guruhga bo‘linadi. Ular: makon munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar, aloqa-munosabatni bildiruvchi old ko‘makchilar, vaqt munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar, sabab-natija munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar, fikr yoki qarashlar munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar, istisno munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar, asos munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar, almashlash munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar, vosita munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar, majhul nisbat munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilardir. Fan Syao 90-yillarning boshlarida old ko‘makchili so‘z birikmalaridan bir nechtasini ma’no jihatdan tahlil qilib, old ko‘makchilarni 10 guruhga bo‘ladi. Ular: o‘rin, vaqt, harakat obyekti, harakat subyekti, aloqa, hamkorlik, asos, tegishlilik, shart-sharoit singari munosabatlarni bildiruvchi old ko‘makchilardir. Shi Yuydji (1995) old ko‘makchilarni 9 guruhga bo‘ladi: harakat subyektiga ishora qiluvchi old ko‘makchilar, harakat obyektiga ishora qiluvchi old ko‘makchilar, aloqa-munosabatga ishora qiluvchi old ko‘makchilar, vositaga ishora qiluvchi old ko‘makchilar, o‘ringa ishora qiluvchi old ko‘makchilar, vaqtga ishora qiluvchi old ko‘makchilar, sohaga ishora qiluvchi old ko‘makchilar, sabab yoki maqsadga ishora qiluvchi old ko‘makchilar, usulga ishora qiluvchi old ko‘makchilar. Djao Shuxua (1996) old ko‘makchilar tasnifiga oid masalalarni tahlil qilib, ularni 13 guruhga ajratadi: vaqt, sabab va maqsad, o‘rin va yo‘nalish, tegishlilik, sharoit va asos, usul, obyekt, istisno, qiyos, hamkorlik, masofa, mavzu, vosita kabilar. Djan Yishen (2000) ham Fan Syaoning usuli bo‘yicha old ko‘makchili so‘z birikmalarini ma’no jihatdan tahlil qilib, old ko‘makchili so‘z birikmalarini 15 guruhga bo‘ladi: vaqt, o‘rin, yo‘nalish, soha, vosita, asos, munosabat, sabab, maqsad, aloqa, tartib, passiv, o‘zlashtirish, hamkorlik, qiyos. Jao Chanjon (1991) old ko‘makchili so‘z birikmalarining sintaktik funksiyalari nuqtai nazaridan ularni tasniflashga urinib ko‘radi: 1) faqat hol vazifasida kela oladigan 把，被lar guruhi; 2) hol vazifasida kela oladigan, egadan oldin joylashadigan 按，照lar guruhi; 3) hol vazifasida kela oladigan, egadan oldin joylashadigan, kesimdan keyin to‘liqlovchi vazifasida kela oladigan 向，往lar guruhi; 4) hol vazifasida kela oladigan, egadan oldin joylashadigan, aniqlovchi bo‘lib kela oladigan 跟，对lar guruhi. Zin Chanzi (1996) 3 xil nuqtai nazardan old ko‘makchilarni tasniflab, old ko‘makchilarning funksional farqlari asosida ularni markaziy (tipik) old ko‘makchilar, oddiy (sodda) old ko‘makchilar va funksional old ko‘makchilar (ot-old ko‘makchilar, fe’l-old ko‘makchilar, bog‘lovchi-old ko‘makchilar); old ko‘makchilarning sintaktik funksiyalari nuqtai nazaridan esa Jao Chanjon (1991) kabi 4 guruhga, bo‘g‘inga asosan bir bo‘g‘inli va ikki bo‘g‘inli old ko‘makchilarga ajratadi. Bo Yuysyan, Djou Syaobin, Li Vey kabilar muharrirligi ostida chop etilgan 《现代汉语介词研究》kitobida bir necha jihatlarni hisobga olgan holda old ko‘makchilar tasnif qilinadi. Ma’nosi jihatdan harakat obyekti old ko‘makchilari, harakat subyekti old ko‘makchilari, vosita old ko‘makchilari, obyekt mazmuni old ko‘makchilari, makon va zamon old ko‘makchilari, usul va asos old ko‘makchilari, istisno old ko‘makchilari, sabab va maqsad old ko‘makchilariga ajratiladi. Shakl jihatdan faqat kesimdan oldin hol vazifasida keladigan; ham kesimdan oldin hol vazifasida keladigan, ham egadan oldin butun gapni aniqlab beradigan; yuqoridagi xususiyatlarni namoyon qilib, unga qo‘shimcha ravishda kesimdan keyin to‘liqlovchi vazifasida keladigan; asosiy to‘ldiruvchidan oldin aniqlovchi vazifasida keladigan old ko‘makchilarga bo‘linadi. Xullas, ilmiy doiralarda old ko‘makchilar turli-tuman tasnif qilingan.
使用现代汉语语法（增订本）kitobida old ko‘makchilarga quyidagicha ta’rif beriladi: old ko‘makchilar yordamchi so‘z turkumlariga mansub bo‘lib, ulardan ko‘pchiligi fe’llarning grammatikalizatsiyasi (虚化) , ya’ni mustaqil so‘z turkumining yordamchi so‘z turkumiga o‘tishi natijasida kelib chiqqan, shuning uchun old ko‘makchilarning grammatik xususiyatlarida fe’lga xos tomonlar ham ko‘zga yaqqol tashlanib turadi. Old ko‘makchilar ot (otli birikma), olmoshdan oldin joylashib, ot (otli birikma) va olmosh bilan old ko‘makchili so‘z birikmasini hosil qiladi. Old ko‘makchidan keyingi pozitsiyada turgan ot yoki olmosh o‘sha old ko‘makchining to‘ldiruvchisi hisoblanadi. Old ko‘makchili so‘z birikmasi gapda hol vazifasida kelib, uning gapdagi ahamiyati harakat va holat, belgi va xususiyat bilan aloqador bo‘lgan vaqt, o‘rin, usul, soha, obyekt kabilarni ifodalashdan iborat⁹⁷. Masalan:
我在家等你。(o‘rin)
弟弟比我高了。(qiyoslash obyekti)
他们对于提高产品质量很重视。(obyekt)
Xitoy tilida old ko‘makchilarning miqdori u qadar ko‘pni tashkil etmaydi, biroq ularning ishlatilish chastotasi juda yuqori, bundan tashqari har bir old ko‘makchi odatda bir necha xil qo‘llanilishga ega.
Ko‘p ishlatiladigan old ko‘makchilar quyidagilardan iborat:

1. 
   Makon munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar:
   

Old ko‘makchilar	Misollar	Funksiyalari	Izoh
在	老王在北京住了三年了。 他在钢笔上刻上了自己的名字。	Harakat va holatning o‘rnini bildiradi.
于	鲁迅生于浙江绍兴。 这种草药多生长于山地。	Harakat va holatning o‘rnini bildiradi.
从	外婆从农村搬到城市里来了。 汽车从大桥上开过去了。	1.Harakat va holatning boshlang‘ich nuqtasini bildiradi. 2.Harakat o‘tadigan o‘rinni bildiradi.
自	我们都来自五湖四海。 他这些话都是发自内心的。	Harakat va holatning boshlang‘ich nuqtasini bildiradi.
打	你打哪儿来？ 他刚打我门前走过去。	1.Harakat va holatning boshlang‘ich nuqtasini bildiradi. 2.Harakat o‘tadigan o‘rinni bildiradi.	Ko‘proq og‘zaki nutqda qo‘lllanadi.
由	由天津到北京只要两个小时。	Harakat va holatning boshlang‘ich nuqtasini bildiradi.
朝	李虎朝天上开了两枪。	Yo‘nalganlikni bildiradi.
向	向敌人阵地开炮。	Harakat va holatning yo‘nalishini bildiradi.
往	往西走二百部就到家了。 本次列车开往大连。	Harakat va holatning yo‘nalishini bildiradi.
沿着	咱们沿着湖边散步吧。 沿着科教兴国的大道奋勇前进。	Harakat va holat o‘tadigan marshrutni bildiradi.
到	明天他到上海去办点事。	Harakat va holatning oxirgi nuqtasini bildiradi.

2. Vaqt munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar:

Old ko‘makchilar	Misollar	Funksiyalari	Izoh
从	他们从清早一直干到太阳落山。 我们从昨天开始放暑假了。	Harakat boshlangan vaqtni bildiradi.
自	图书馆每天自8点开到12点。 他自小就喜欢画画儿。	Harakat boshlangan vaqtni bildiradi.
自从	自从参加工作到现在已经十年了。 自从到中国以后，她的身体好起来了。	Harakat boshlangan vaqtni bildiradi.
由	本店营业时间：由8点到17点。 由今天算起，再过十天就过年了。	Harakat boshlangan vaqtni bildiradi.
打	游泳池打哪天开的？ 打明天起，我每天6点起床。	Harakat boshlangan vaqtni bildiradi.	Ko‘proq og‘zaki nutqda qo‘lllanadi.
在	人在生病的时候，常常想念亲人。 这个工厂是在解放初期办起来的。	Harakat sodir bo‘lgan vaqtni bildiradi.
当	当红日从地平线升起时，紧张的劳动要开始了。 当你遇到困难的时候，一定要鼓起勇气。	Harakat sodir bo‘lgan vaqtni bildiradi.
于	运动会将于5月12日举行。 这位作家生于1818年。	Harakat sodir bo‘lgan vaqtni bildiradi.

3. Obyekt munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar:

Old ko‘mak chilar	Misollar	Funksiyalari	Izoh
对	他对工作是负责的。 老李对人很热情。	Harakat va holatning obyekti yoki ishtirokchisini gapga kiritadi.
对于	这种药对于人体是有益无害的。 对于具体问题要进行具体分析。	Harakat va holatning obyekti yoki ishtirokchisini gapga kiritadi.
关于	关于节约能源的问题，有各种不同的方案。 关于期终考试，还要研究一次。	Biron predmet yoki harakat-holatga aloqador bo‘lgan obyektni gapga kiritadi.
至于	他们是有一台记录仪，至于它的性能，我不很清楚。 他已决定报考北大，至于学什么专业，还没定下来。	Muhokamaga tegishli bo‘lgan boshqa bir obyekt yoki mavzuni o‘rtaga tashlaydi.
和	扩建厂房的事我和老王商量过。 这件事和你没关系。	Harakatni birga bajaruvchi obyektni gapga kiritadi.
跟	她的业务水平跟你差不多。 这件事老王跟我说过了。	Harakatni birga bajaruvchi obyektni gapga kiritadi.
同（与）	昨天我同计算站联系好了，你把程序送去就行了。 这次春游，我同你们一道去。	Harakatni birga bajaruvchi obyektni gapga kiritadi.	Ko‘proq yozma nutqda qo‘llanadi.
为	为大家出力是应该的。 老李为国家做出了重大贡献。	Xizmat ko‘rsatish obyektiga ishora qilib keladi.
给	请给我开开门。 我曾给他回过一封信。	1.Xizmat ko‘rsatish obyektiga ishora qilib keladi. 2.Harakatni qabul qiluvchi obyektni bildirib keladi.
替	一切手续他都替你办好了。 你见到他时，替我问他好。	Harakatga xizmat qiluvchi obyektni ko‘rsatib keladi.
于	科研工作要更好地服务于生产。 吸烟对身体无益而有害。	Harakatning obyekti yoki ishtirokchisini gapga kiritadi.	Yozma nutqda qo‘llanadi.
把	把一切献给人民。 把孩子们培养成有用的人。	Harakat va uning natijasini qabul qiluvchini gapga kiritadi.
将	将问题交待清楚。 将化验结果进行了反复的研究。	Harakat va uning natijasini qabul qiluvchini gapga kiritadi.	Ko‘proq yozma nutda uchraydi.
叫（让）	录音机叫（让）小王弄坏了。 他让人请去作报告了。	Harakat subyektini ko‘rsatib keladi.	Og‘zaki nutqda nisbatan ko‘p ishlatiladi.
被	你的自行车被谁骑走了。 他们的秘密被发现了。	Harakat subyektini ko‘rsatib keladi.	Harakat subyekti keltirib o‘tilmasligi ham mumkin.
比	姐姐比妹妹胖一点儿。 他的发音比以前好多了。	Qiyoslash obyektini ko‘rsatib keladi.
朝	我朝他借了两本小说。	Harakat obyektini ko‘rsatib keladi.
向	他向我表示祝贺。 你经常向别人借钱。	1.Harakatni qabul qiluvchini ko‘rsatib keladi. 2.Harakat obyektini ko‘rsatib keladi.

4. Asos munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar:

Old ko‘mak chilar	Misollar	Funksiyalari	Izoh
按	按制度办事。 按高矮个儿排队。	Biron bir qoida, shart-sharoit yoki mezonga rioya qilishni bildiradi.
按照	按照上级的规定，只能这样做。 按照客观规律，制定方针政策。	Biron bir qoida, shart-sharoit yoki mezonga rioya qilishni bildiradi.
依	依当地风俗习惯，除夕晚上都要守岁。 依我看，大家的水平都不低。	Biron bir qoida, usul yoki mezonga asoslanishni bildiradi.
依照	依照常规办事，绝不会出问题。 依照原件复制一份。	Biron bir qoida, usul yoki mezonga asoslanishni bildiradi.	Undan keyin albatta ikki bo‘g‘inli ot kelishi shart.
照	照这种管理办法进行管理，产品就能保证质量。 她这件衣服是照这个样子做的。	Biron bir qoida, shart-sharoit yoki mezonga rioya qilishni bildiradi.
据	据天气预报说，明天有大风。 据报导，今年农业又获得丰收。	Biron bir predmetni asos yoki dalil sifatida olishni anglatadi.
根据	根据统计材料可以得出这个结论。 根据群众要求，工会将组织春游。	Biron bir predmetni asos yoki dalil sifatida olishni anglatadi.
以	以革命者的姿态克服了种种困难。 这里以瓷器为最有名。 九大行星以太阳为中心。	1.Asoslanishni anglatadi. 2.Sababni ko‘rsatadi. 3.“Sifatida ko‘rish” ma’nosini anglatadi.
凭	只凭主观愿望办事往往会犯错误。 要凭证据下结论。	Asoslanish, suyanishni bildiradi.
论	香烟都论包卖，不零卖。 论学习，你比他好，论身体，他比你强。	Biron bir birlik, toifa yoki dalilga tayanib biron narsa haqida fikr bildirishni ifodalaydi.

5. Sabab munosabatini bildiruvchi old ko‘makchilar:

Old ko‘mak chilar	Misollar	Funksiyalari	Izoh
由于	由于计划的变动，某些设计需要修改。 他没回答上来是由于没听懂你的问题。	Sababni bildiradi.
为	大家都为他的精彩表演热烈鼓掌。 为帮助后进学生，老师经常早来晚走。	1.Sababni bildiradi. 2.Maqsadni bildiradi.
为了	为了加强两国人民的友谊，我要努力工作。 为了加速四化，应该大力培养人才。	Maqsadni bildiradi.	Old ko‘makchili so‘z birikmasi bilan fe’l o‘rtasida ko‘pincha “而” ishlatiladi.
为着	为着新一代的健康成长，园丁们付出了全部精力。	Maqsadni bildiradi.	Uncha ko‘p qo‘llanilmaydi.

6. Boshqa munosabatlarni bildiruvchi old ko‘makchilar:

Old ko‘mak chilar	Misollar	Funksiyalari	Izoh
连	连盒子一起都拿走吧。 这次洪水连输电塔都给冲坏了。	Mavzuga qiyoslashning muhim punktini olib kiradi.
除了	这儿除了咱们俩，没有别人。 他除了教书，还搞研究工作。	Ichki hisoblashlarni amalga oshirmaslikni bildiradi.
趁	趁农闲，搞点副业。 趁实习的机会，他们收集了许多标本。	Imkoniyat yoki shart-sharoitdan foydalanib qolishni anglatadi.

Old ko‘makchilarning grammatik xususiyatlari. Zamonaviy xitoy tilidagi old ko‘makchilardan ba’zilari qadimiy xitoy tilidan hozirgacha foydalanishda, masalan, 于, 以, 自 va h.k., ba’zilari esa qadimgi xitoy tilidagi fe’llarning asta-sekinlik bilan o‘zgarishi natijasida paydo bo‘lgan, masalan, 把, 被 va h.k. Bundan tashqari, asosan old ko‘makchi sifatida ishlatiladigan, biroq fe’lga xos ishlatilishni o‘zida saqlab kelayotgan, ham old ko‘makchi, ham fe’l so‘z turkumiga oid bo‘lgan so‘zlar ham mavjud. Masalan:

1. 
   小明不在家。(fe’l)
   

书在桌子上放着。(old ko‘makchi)

2. 
   我家的大门朝南。(fe’l)
   

妈妈朝我笑着点了点头。(old ko‘makchi)
3．病人给大夫医疗费。(fe’l)
大夫给病人打针。(old ko‘makchi)
Bunday so‘zlarga yana 在, 朝, 向, 往, 顺, 随着, 对, 为, 跟 va boshqalar kiradi.
Old ko‘makchining fe’l bilan aloqasi juda mustahkam bo‘lganligi sababli, old ko‘makchilarning grammatik xususiyatlarini muhokama qilganda, asosan, old ko‘makchi va fe’lning o‘zaro farqlari nuqtai nazaridan yondashamiz.

1. 
   Old ko‘makchilar yordamchi so‘z turkumlariga mansub bo‘lib, ko‘pincha o‘zi alohida ishlatilmaydi, shuningdek, bir o‘zi ega, kesim singari gap bo‘laklari vazifasida ham kela olmaydi. Biroq agar “你在图书馆学习吗？” deb savol berilsa, “在” deb javob bersa bo‘ladi. Yana masalan: “你跟他一起走吗?” degan savolga ham “跟” deb javob bersa bo‘ladi. Afsuski, juda ko‘pchilik old ko‘makchilar o‘zi alohida savolga javob bo‘la olmaydi. Masalan, “这本书从图书馆借的吗？” degan savolga “从” deb javob berish mumkin emas.
   
2. 
   Old ko‘makchilarda reduplikatsiya hodisasi kuzatilmaydi, shuningdek, 了, 着, 过 singari fe’l suffikslarini ham qabul qilmaydi. Ba’zi old ko‘makchilar bir necha shaklga ega bo‘lishi mumkin, masalan, 为、为着、为了，沿、沿着，朝、朝着，向、向着，随、随着，除、除了 va hokazo. Ushbu old ko‘makchilar tarkibidagi 了 va 着 hech qanday grammatik ma’no bildirmaydi, 了 va 着 ishlatiladimi, yo‘qmi, yuqoridagi old ko‘makchilarning ma’nosi, qo‘llanilishi, umuman olganda, bir-biriga o‘xshaydi, shuning uchun ham bu yerdagi 了 va 着 fe’l suffikslari bo‘lmasdan, old ko‘makchilarning tarkibida avval boshdan mavjud bo‘lgan elementlardir.
   
3. 
   Old ko‘makchidan keyin albatta ot so‘z turkumi xususiyatlarini o‘zida saqlovchi birikma bo‘lishi shart, bunda old ko‘makchili so‘z birikmasi hosil bo‘ladi. To‘ldiruvchi vazifasida, asosan, ot (birikma) va olmosh, sifat (birikma), fe’l (birikma) keladi, ba’zida ega-kesimli birikma ham kelishi mumkin.
   

Ot: 学生对老师很尊严。
Otli birikma: 老师对我们的学习和生活很关心。
Olmosh: 办主任谢老师比我更了解这个学生的情况。
Sifat: 晚霞亦由橘红渐渐变成暗红。夜幕，已悄悄由天边撒了过来。
Sifatli birikma: 老人骑车，慢一点比快一点好。
Fe’lli birikma: 关于怎么样学好汉语，阿里谈了自己的经验。
Ega-kesimli birikma: 人们都在为工程早日完成而努力工作。
Old ko‘makchili so‘z birikmasining grammatik funksiyalari:

1. 
   Hol vazifasida keladi, bu old ko‘makchili so‘z birikmasining asosiy grammatik funksiyasidir. Masalan:
   

我的一个老同学从上海来了。(o‘rinni bildiradi)
他对我们的学习很关心。(obyektni bildiradi)
会上，老教授向我们介绍了他的研究成果。(obyektni bildiradi)
将来比现在更美好。(qiyoslash obyektini bildiradi)
随着晚风，隐约飘来一阵美妙的乐曲声。(hamrohlik qilayotgan harakat yoki predmetni bildiradi)
为了幸福的明天，人们都在努力地工作。(maqsadni bildiradi)

2. 
   Aniqlovchi vazifasida keladi, bunda albatta 的 ni ishlatish shart. Masalan:
   

人们对月球的研究，以后还会不停地继续下去。
古时候流传着不少关于这位诗人的故事。
这些沿街的小商亭都是为了方便群众而设立的。
在向四个现代化的进军中，李四光是中国科技工作者学习的榜样。
3．To‘liqlovchi vazifasida keladi:
鲁迅生于1881年。
我们从胜利走向胜利。
约翰来自美国南部的一个城市。
我一定要把你送到飞机场，以后很难再见面了。
他想把“友谊”两个字绣在一块红布上。
这趟火车是开往上海方向的。
To‘liqlovchi vazifasida kela oladigan old ko‘makchilarga faqat 于，向，自，到，在，给，往 kabi kam sonli old ko‘makchilargina kiradi.

4. 
   To‘ldiruvchi vazifasida keladi, ko‘pincha to‘ldiruvchi vazifasida keladigan old ko‘makchilar 为了……，在…… bo‘lib, 是li gaplarda ko‘p uchraydi. Masalan:
   

他这次来不仅仅是为了工作，也是为了你。
我初次见到您是在一次电影招待会上。
这部片子最初构思是在1950年。
5．Ega vazifasida keladi. Masalan:
从8:00 到12:00 是工作时间。
村子从南到北有一条河。
Yuqorida xitoy olimlarining old ko‘makchilarni tasnif qilish yuzasidan fikrlarini ko‘rib chiqdik. Shu bilan birga, amaliy grammatika darsligida berilgan tasniflar, old ko‘makchilarning grammatik ma’nolari va sintaktik funksiyalari bilan atroflicha tanishdik. Old ko‘makchilarni xitoy olimlari turlicha tasnif qilishadi, biroq ularning hammasi ham to‘g‘ri nuqtai nazardan yondashgan deb bo‘lmaydi. Biz nisbatan to‘g‘ri deb hisoblagan va hozirgi darsliklar uchun namuna qilib olinadigan tasnifni keltirib o‘tdik.