2-mavzu: antik davr psixologiyasi reja: 1

Demokrit (er.av.460–370 yillar) 
ning ta’limotida “olovli atom”larga aylandi. Demokrit va uning ustozi Levkipp 
(er.av.500—440) atomik materializm nazariyasini ilgari surdilar. Unga ko‘ra, 
barcha narsalar 2 ta asosdan - bo‘linmas xarakatchan, sharsimon yengil atomlardan 
va bo‘shliqlardan paydo bo‘ladi. Bu atomning eng harakatchanlari, ya’ni olov 
atomlari ruhni hosil qiladi.
 
Bitta ilmiy isbotu dalilni qo‘lga kiritish men uchun fors saltanatiga hokimlik 
qilishdan a’loroqdir,- degandi Demokrit. 
Yana bir grek mutafakkiri 
Anaksagor (er.av.500-428) ning barcha narsalar 
gameomeriy nomli mayda moddalardan tashkil topganligi va ularning aql bilan va 
ya’ni ruh bilan boshqarilishi to‘g‘risidagi fikr ham Demokritning atomik 
qarashlariga o‘xshaydi. Sochilib ketishidan iborat fizik qonuni tana uchun ham, 
taalluqli deb hisoblab, Demokrit ruhni abadiyligini inkor etadi. Demokrit ruhning 
tana harakatining sababi deb biladi. Uning yozishicha ruh og‘ir tanaga kirib 
harakatga keltiradi. Tana o‘lgandan keyin esa u fazoda tarqalib ketadi. Biz nafas 

---

olganimizda ruhni tashkil etuvchi atomlarni yutib nafas chiqarganda ruhimizni bir 
qismini tashqariga chiqarib yuboramiz. Shu tariqa ruhimiz doimo yengillashib 
turadi, deb hisoblaydi Demokrit. Uning fikricha, hamma narsaning hatto o‘likning 
ham ruhi bor, faqat juda kam. Demokritning bunday fikri panpsixizmga 
yaqinlashib qoldi. Tanadan tashqari ruh bo‘lishi mumkin emas, degan umumiy 
hukm chiqardi. U nafaqat tana va ruh birligi balki ruhning o‘zi tana ekanligini 
ta’kidlaydi. “Agar ruh tanani harakatlantirsa, demak, uning o‘zi tana qismi” deb 
yozadi Demokrit. Epikur, Lukresiy, va boshqalar Demokritning ruh xaqidagi 
tasavvurlarini rivojlanishini davom ettirdilar. Lekin Epikur ta’limotiga ko‘ra, ruh 
atomlardan emas, o‘zgarmas 4 elementlardan: olov - issiqlik asosi, bug‘ – harakat
asosi, shamol – sovish asosi, nomsiz 4-element - ruhning ruhidan iborat. 
Epikurning nomsiz elementini Lukresiy “A”, deb atadi. Shuningdek, Epikurning 
fikricha, faqat sezish xususiyatiga ega narsalardagina ruh bo‘ladi. 
“Anaksagor olov va quyosh ayni bir narsadir, deb hisoblaganda qattiq 
yanglishgandi, - deydi Suqrot – chunki odamlar olovga bemalol qaray olishlarini, 
Quyoshga esa hech qachon tik boqolmasliklarini nazardan qochirgan. Shuningdek, 
Anaksagor inson terisi quyosh nuri ta’sirida qorayishini, olov esa bunday qudratga 
ega emasligini, o‘simliklar Quyosh haroratisiz yashay olmasliklari, olov taftidan 
esa halok bo‘lishlarini unutgan. Anaksagor quyoshni olovda toblangan tosh, deb 
ta’riflagan. Ammo tosh qancha qizdirilmasin, hech qachon Quyosh kabi yog‘du
tarata olmasligi kundek ravshandir. Quyosh esa doimo eng porloq yoritgich bo‘lib, 
qolajak”. 
Suqrot g‘oyalari: “Taajjubki, haykaltaroshlar toshni insonga o‘xshatish 
yo‘lida o‘lib tiriladilar-u, ammo o‘zlarning toshga o‘xshab qolmasliklari haqida 
qayg‘urmaydilar”. 
“Men bu odamdan donoroqman. Sababi, har ikkimiz ham ba’zi bir joiz va 
zarur narsalarni bilmasakda, u manmanlik qiladi, men esa manmanlikdan o‘zimni 
tiyaman”. 
“O‘zini anglagan inson o‘zi uchun nima foydaliligi va nimalarga qodir 
ekanligini yaxshi tushunadi. U qo‘lidan keladigan ish bilan shug‘ullanish asnosida 

---

o‘z ehtiyojini qondiradi va saodatga erishadi. Har qanday xato va baxtsizliklardan
xoli bo‘ladi. Buning natijasi o‘laroq, u o‘zga odamlarni qadrlay oladi va ulardan 
ezgulik yo‘lida foydalana biladi. Oqibatda o‘zini kulfatlardan asraydi”.