2-mavzu. Ontologiya-borliq haqidagi falsafiy ta'limot. Ong. Ijtimoiy ong va uning asosiy shakllari. (2 soat) Reja

Materiya haqidagi tasavvurlar rivojlanishining toʻrtinchi
konsepsiyasi XX asr falsafasiga xos. Bu erda materiya‘ni tushunishda tabiiy
ilmiy jihat emas, balki falsafiy jihat birinchi oʻringa qoʻyildi. Bu materiyaga
narsalar va hodisalar butun rang-barangligining ichki yagonaligi zamirida
yotuvchi mohiyat – substansiya sifatida yondashuvdir. Materiyaga obyektiv
borliq sifatida qarala boshlandi. XIX va XX asrlar chegarasida falsafa va
tabiatshunoslikda yuzaga kelgan vaziyatni tahlil qilgan faylasuflar (ularni
faqat sobiq marksizm vakillaridan iborat, deb tushunmaslik lozim), xususan,
«materiya» tushunchasidan voz kechish yoʻlidan emas, balki unga
tabiatshunoslikdagi ixtirolarni umumlashtirish orqali chiqarilgan yangi va
yangi xulosalarni kiritish yoʻlidan borishni taklif qildilar. Materiya‘ning
tuzilishi haqidagi har qanday fizik yondashuvlar xususiy jihatini hisobga
oladi, bunda butun borliq emas, balki uning ayrim jihatlarinigina tahlil qilish
nazarda tutiladi. Materiya‘ning falsafiy talqini butun predmetli borliqni qamrab oladi va
umumiylik belgisiga ega. U butun obyektiv borliqni toʻliq ifodalaydi.
Umumiylik belgisiga suyanuvchi materiya‘ning falsafiy talqini amalda
eskirishi mumkin emas, chunki u insonning tashqi dunyoni aks ettirishga
qaratilgan qobiliyatini ifodalaydi. Materiya‘ning xossalari, tuzilishi va turlari
haqidagi fizik yondashuvlar muqarrar ravishda eskiradi va oʻzgaradi. Bundan
materiya emas, balki materiya haqidagi bilimlarimizning kechagi chegarasi
yoʻq boʻladi, degan xulosa kelib chiqadi.
Materiyaga oid turli konsepsiyalar shaklangan. Materiya‘ning
substansional konsepsiyasiuni yaratib ham, yoʻq qilib ham boʻlmasligini,
uning mavjudligi va oʻzgarishining tashqi sabablari mavjud emasligini
koʻrsatadi. Ushbu ta‘rif barcha narsalar materiya‘ning substansiyasi, deb
bilishga asoslanadi.
Materiya‘ning substrat konsepsiyasidailk materializm namoyandalari
materiya‘ni substrat sifatida tushunishga asos solganlar: ular materiya‘ni
barcha mavjud narsalarni yaratishga asos boʻluvchi substrat (lot. substratum
– asos, zamin), material, modda sifatida talqin qilganlar. Bu substrat boqiy,
uni yaratib va vayron qilib boʻlmaydi, deb taxmin qilingan. Ammo ularning
hissiy idrok etiladigan ayrim moddalar (suv, Yer va boshqalar)ga umumiy
substrat sifatida qarashga urinishlari juda sodda va ishonarsiz boʻlgan.
Materiya‘ning genetik-kontrast konsepsiyasi, uni faqat ongga qarshi
qoʻyish yoʻli bilan ta‘riflashga asoslanadi. Ushbu ta‘rif Russoning bu
sohadagi mushohadalari yoki G.V.Plexanovning: «Ruh»ga zid oʻlaroq, sezgi
organlarimizga ta‘sir koʻrsatish orqali bizda muayyan his-tuygʻular
uygʻotuvchi narsa «materiya» deb ataladi», degan tezisi asosida mavjud
boʻlishi mumkin.
Materiya‘ning atributiv konsepsiyasi uni biron-bir substrat bilan emas,
balki atributlar majmui: makon, vaqt, harakat, sifat, miqdor bilan
tenglashtiradi.Yuqorida materiya‘ning substrat konsepsiyalarida bilish
obyektining modeli muhim rol oʻynashi koʻrsatib oʻtildi. Bu jihatdan
materiya‘ning falsafiy konsepsiyalari ilmiy nazariyalar bilan oʻxshash. Zero
bu nazariyalarni ishlab chiqish doim ular oʻrganuvchi narsalar va
jarayonlarning nazariy modellarini yaratish bilan bogʻliq. Ammo fanda
model obyektlarning muayyan turkumini bilish vositasi boʻlib xizmat qilsa,
ontologiyada har qanday obyektlarni bilish vositasi boʻlishga qodir boʻlgan
«umuman bilish obyekti»ning modelituziladi.
Materiya‘ning dialektik konsepsiyasi XIX-XX asrlar chegarasida
shaklandi. Materiya‘ni dialektik tushunish uni bilishga nisbatan falsafiy va
ilmiy yondashuvlarning birikuvi natijasida vujudga keldi. Zero,bir qator yirik
olimlar (Gelmgols, Darvin, Mendeleev, Plank, Eynshteyn, Bor va
boshqalar)ning asarlarida materiya‘ning dialektik talqinini rivojlantirish bilan
bogʻliq boʻlgan gʻoyalar ilgari surildi. Materiyaga substrat sifatida yondashishga asoslangan
konsepsiyalarning barchasi bir umumiy kamchilikka ega: u mazkur
konsepsiyalarning tarixiy cheklanganligini belgilaydi va ilmiy bilishning
rivojlanishi natijalari bilan ularning nomuvofiqligini muqarrar qilib qoʻyadi.
Gap shundaki, ularda materiya uning bir (yoki bir nechta) turi – suv,
atomlar va hoka‘zolar bilan bogʻlanadi, materiya‘ning bu turi dunyoda
mavjud boʻlgan barcha narsalarning birlamchi, universal, mutlaq asosi deb
e‘lon qilinadi. Fan mazkur materiya turining mavjudligi bilan belgilangan
hodisalarni oʻrganish bilan mashgʻul ekan, koʻrsatilgan kamchilik sezilmaydi
va uning rivojlanishiga jiddiy moneliklar tugʻdirmaydi. Ammo materiya‘ning
yangi turlari, shakllari va holatlarining kashf etilishi darhol bu turga
narsalarning birdan-bir, umumiy va universal asosi sifatida qaraydigan
substrat konsepsiyasining torligini namoyon etadi. Shunda uni yangi, kengroq
konsepsiya bilan almashtirish zaruriyati tugʻiladi. Materiya‘ning har qanday
substrat konsepsiyasi oʻz qoʻllanish chegarasiga ega va fanning rivojlanish
jarayonida u erta‘mi-kechmi aniqlanadi.
Fan taraqqiyoti materiya‘ning substrat konsepsiyasi asossiz ekanligini
namoyish etib, falsafaga dialektikadan saboq berdi. Bu saboq ilmiy bilishning
rivojlanish mantigʻiga mos keluvchi ontologik konsepsiya‘ni yaratish uchun
izchil dialektik fikrlash zarurligini yana bir karra tasdiqladi. Substrat
konsepsiyalari dialektik xususiyatga ega emas. Ular narsalarda qanday
oʻzgarish yuz bermasin, ularning substrati oʻzgarishsiz qolishini nazarda
tutadi.
Materiya‘ni dialektik tushunish uning bitmas-tuganmasligi, ya‘ni
materiya turlari, shakllari, holatlarining cheksiz rang-barangligi mavjud
ekanligi haqidagi gʻoyaga olib keladi.
XIX–XX asrlar chegarasida atomlarning parchalanishini oʻrganish
materiya‘ning ilgari ma‘lum boʻlmagan turi – elementar zarralar kashf
etilishiga olib keldi. SHunday qilib, atomlar parchalanganda materiya yoʻq
boʻlmasligi, balki faqat bir shakldan boshqa shaklga oʻtishi aniqlandi.
Hozirgi zamon fizikasida ham moddiy obyektlarning yangi turlari
aniqlanmoqda. Fiziklar mikrodunyoni oʻrganish jarayonida fizik boʻshliq,
virtual zarralar, kvarklar kabi gʻayrioddiy obyektlarga duch kelmoqdalar.
Megadunyo (ulkan kosmik miqyosdagi dunyo) sari harakatlanib, ular bu erda
protoyulduzlar, kvazarlar, «qora» va «oq» tuynuklarni kashf etmoqdalar.
Fikrlashning dialektik metodi fanning rivojlanish tajribasiga tayanadi
va shu bilan bir vaqtda bu tajriba uni yanada rivojlantirishga tatbiq etadi.
Shunday qilib, materiya‘ning dialektik talqini uni materiya‘ning bironbir turi bilan bogʻlashdan xoli. U materiya, uning shakllari va holatlarining
Cheksiz darajada rang-barangligini nazarda tutadi va ularning barchasi
oʻzgaruvchan va oʻtkinchi ekanligini qayd etadi.