2-mavzu. Ontologiya-borliq haqidagi falsafiy ta'limot. Ong. Ijtimoiy ong va uning asosiy shakllari. (2 soat) Reja

Substansiya (lot. substantia – mohiyat, birinchi asos), narsalarning
yagona asosga egaligi, ularning kelib chiqishi bilan belgilangan umumiy va
uzviy xossalari esa – atributlar (lot. attributum –xos boʻlgan, qoʻshib
olingan) degan gʻoyaga asoslanadi. SHunday qilib, biron-bir obyektning
borligʻi deganda substansial borliq, ya‘ni obyektning substansiyadan vujudga
kelishi bilan belgilangan borliq tushunilsa, bu obyektni mavjud deb hisoblash
orqali biz unda muayyan atributlarning mavjudligini taxmin qilamiz (holbuki
«sof borliq»dan bunday borliqning tabiati haqida biron-bir taxmin kelib
chiqmaydi).
Masalaga bunday yondasxilganda borliq nima, degan savol substansiya
nima, uning atributlari qanday, degan savolga aylanadi. Falsafa tarixida bu
masala yechimining turli variantlarini aks ettiruvchi ontologik konsepsiyalar
taklif qilingan.
Materialistik ontologiyaborliqning asosi moddiy narsalar degan
ta‘limot boʻlib, uni antik faylasuflar yaratgan. Fales butun borliqning
birinchi asosi deb suvni, Anaksimen – havoni, Geraklit – olovni e‘tirof etgan.
Qadimgi ta‘limotlar orasida Anaksimandr ontologiyasi alohida oʻrin
egallaydi. Uning fikricha birinchi asos Cheksiz va sifat jihatidan nomuayyan
boʻlishi kerak, chunki unda narsalarning barcha konkret sifatlari (issiq va
sovuq, namlik va quruqlik, achchiq va shirin va h.k.) aralash boʻlishi lozim.
Atomlar, efir, modda – bularning barchasi materiya‘ni barcha narsalarning
substansiyasi sifatida tushunishning turli variantlaridir. Idealistik ontologiya substansial borliqni «narsalar dunyosi» zamirida
yotuvchi «gʻoyalar dunyosi» sifatida tasavvur qilingan bu gʻoya Platon
falsafasida rivojlantirilgan.
Din ontologiyasida Xudoning substansial borligʻi tasdiqlanadi.
Ekzistensializm ontologiyasidasubstansiya gʻoyasi insonga bevosita berilgan
borliq – ekzistensiya kategoriyasi bilan bogʻliq. Bunda umid, qoʻrquv,
gʻamxoʻrlik, vijdon va shu kabilar borliqning atributlari («ekzistensiallari»)
hisoblanadi.
Dualistik xususiyatga ega boʻlgan ontologik konsepsiyalarda ikki xil
borliq va tegishli ravishda ikki substansiya farqlanadi (Dekart). Leybnits
ontologiyasi koʻp sonli substansial shakllar (monadalar)ning mavjudligini
nazarda tutadi.
Empirik yoʻnalish vakillari substansiya gʻoyasini tajribadan keltirib
chiqarish mumkin emas, deb hisoblaydi. Berkli bizning sezgilarimiz
ruhimizdan tashqa‘rida «idrok etilmagan narsalar» mavjudligidan da‘lolat
berishi mumkin emas, deb, moddiy substansiya‘ni rad etgan. Yum Berklining
ayni shu fikrini ma‘naviy substansiyaga nisbatan ham tatbiq etgan. Uning
fikricha, substansiya‘ning umumiy (moddiy substansiya ham, ma‘naviy
substansiya ham) gʻoyasi hayolot mahsulidan boshqa narsa emas. Biz ayrim
narsalarni idrok eta‘miz, lekin hech qachon ularning oʻrtasidagi sababiy
aloqani idrok etmaymiz. Substansiya shunday bir nomki, uning ostida biz
oʻzaro bogʻlanmagan roʻyolarni birlashtiramiz. D.Yum substansiya‘ni
umuman borliq tushunchasiga tatbiq etadi. Yum,―Bizning sezgilarimizdan
tashqa‘rida biron-bir narsa mavjud yoki mavjud emasligini soʻrash
befoydadir. Biz tashqi dunyo mavjud, ya‘ni bizga bogʻliq boʻlmagan va
uzluksiz borliqqa ega ekanligiga ishonishimiz mumkin, lekin u mavjud
ekanligini isbotlay olmaymiz. Mavjud boʻlgan narsa mavjud boʻlmasligi ham
mumkin... Butun mavjudlikning mavjud emasligi uning mavjudligi kabi aniq
va ravsha‘n gʻoyadir»1, deb yozadi. Ammo Berkli va Yum mohiyat e‘tibori
bilan shunday bir ontologik konsepsiya‘ni rivojlantirganki, unda substansiya
rolini uning «surrogati» – subyektda tugʻilgan sezgilar oqimi oʻynaydi.