2-mavzu. Ontologiya-borliq haqidagi falsafiy ta'limot. Ong. Ijtimoiy ong va uning asosiy shakllari. (2 soat) Reja

Substansiya deganda barcha narsalarning muayyan umumiy
birlamchi asosi tushuniladi. Turli narsalar va hodisalar vujudga kelishi va
yoʻq boʻlishi mumkin boʻlsa, substansiya‘ni yaratish ham, yoʻq qilish ham
mumkin emas, u faqat oʻz borligʻining shaklini oʻzgartiradi, bir holatdan
boshqa holatga oʻtadi. Substansiya – oʻz-oʻzining sababi va barcha
oʻzgarishlar asosi, borliqning eng fundamental va barqaror qatlami.
Modomiki, substansiya hamma narsani oʻz ichiga oluvchi va oʻzi
uchun boshqa hech qanday asos yoki shartni nazarda tutmaydigan birinchi
sabab ekan, u oʻziga bogʻliq boʻlmagan holda mavjud har qanday narsaning mavjud boʻlish imkoniyatini istisno etadi. U xoh Xudo, xoh gʻoya, oʻzlik, ruh
yoki ekzistensiya boʻlsin – substansiya yagonadir! «Substansiya» tushunchasi
koʻplikda qoʻllanilishi mumkin emas. Uning koʻpligi gʻoyasi mazkur
tushunchaning ta‘rifiga ziddir, chunki mazkur maqomga da‘vogar ikki yoki
bir necha narsa mavjud boʻlgan taqdirda, ularning birontasi ham substansiya
hisoblanmaydi. Substansiyalilik paradoksi ana shundan iborat.
Substansiya‘ning oʻz-oʻzidan amalga oshishi hodisalarning umumiy,
uzviy xossalari – atributlarda va narsalarning muayyan, alohida xossalari –
moduslarda sodir boʻladi.
Substansiya gʻoyasidan turli falsafiy ta‘limotlar dunyoning birligi va
uning kelib chiqishi haqidagi masalaga oʻzlari qanday javob berishiga qarab
har xil foydalanadilar.
Substansiyaga oid turli yondashuvlar shakllangan. Dunyodagi narsalar
va hodisalar rang-barangligi bir substansiyadan iborat degan ta‘limot
«monizm» (yunon. monos – bitta, yagona) deb ataladi. Substansiya tabiatini
tushunishga nisbatan ancha keng tarqalgan ikki yondashuv – materialistik va
idealistik monizmni qayd etish lozim.
Materialistik monizm deb tavsiflanadigan birinchi yondashuv dunyo
yagona va uzviy, u azaldan moddiy va dunyoning birligi zamirida ayni shu
moddiylik yotadi, deb hisoblaydi. Bu konsepsiyalarda ruh, ong va ideallikdan
emas, balki moddiylikdan keltirib chiqariladi. Bunday yondashuvlarning oʻta
rivojlangan koʻrinishlariga biz Fales, Geraklit, Spinoza, va uning izdoshlari
asarlarida duch kelamiz. Shuningdek, Zardoʻshtiylik dinining muqaddas
kitobi boʻlmish ―Avesto‖ning ―Yushtlar‖ qismidagi koʻpxudolik aqidalariga
zid oʻlaroq ―Gohlar‖ qismida yakkaxudolik gʻoyalari targʻib qilingan.
Idealistik monizm materiya‘ni har qanday borliqning boqiy mavjudligi,
yoʻq boʻlmasligi va birinchi asosiga ega boʻlgan qandaydir ideal narsaning
mahsuli deb hisoblaydi. Bunda obyektiv-idealistik monizmni (masalan,
Platonda – bu oʻlmas gʻoyalar, zardoʻshtiylikda olov, oʻrta asr falsafasida –
Xudo, Gegelda – yaratilmaydigan va oʻz-oʻzidan rivojlanadigan «mutlaq
gʻoya») va subyektiv-idealistik monizmni (masalan, borliqning barcha
jismoniy va ruhiy holatlarini «neytral» asosdan – dunyoning qandaydir
mavhum konstruksiyalari, «elementlari»dan keltirib chiqargan Max) farqlash
mumkin.
Dualizm. Birinchi asos sifatida ikkita substansiya olingan falsafiy
yondashuv dualizm (lot. dualis – ikki yoqlama) deb ataladi. Nemis faylasufi
X.Volf XVIII asr boshida «dualizm» ata‘masini falsafiy muomalaga kiritgan.
X.Volf dunyoda barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, gʻoyalar va aqlidrokning alohida oʻrnini aniqlash hamda ta‘kidlashga harakat qilgan. Uning
zamondoshlari – ma‘rifatli absolyutizm gʻoyalarining tarafdorlariga ta‘siri
juda katta boʻlgan. X.Volfning falsafaga oid qoʻllanmalari barcha oʻquv
yurtlarida oʻqitilgan va eskirgan (sxolastik) jihatlarni siqib chiqargan. Ular universitet ta‘limiining asosiy manba‘lari sifatida amal qila boshlagan. Rene
Dekart falsafa tarixidan dualizmning yorqin vakili sifatida oʻrin oldi.
R.Dekartning radikal mexanitsizmi uni materiya‘ning butunlay ruhsizligi
haqidagi yondashuvga olib keldi. R.Dekart nazarida, moddiy jismoniy
substansiya oʻz atributi sifatida uzunlik, kenglik va chuqurlik koʻlamigagina
ega. U mutlaq boʻshliqni istisno etadi, harakatlanish, ya‘ni jismoniy
zarralarni boʻlish, joydan-joyga koʻchirish va oʻzgartirish qobiliyatiga ega.
Ma‘naviy hayot faylasuf nazarida moddiy hayotdan alohida, oʻzining
bilish va fikrlash faoliyati, intellektual intuitsiya va deduksiya kabi oʻziga xos
koʻrinishlarida namoyon boʻladi. U ruhiy substansiya‘ning butunlay
jismsizligini e‘tirof etdi. Garchi R.Dekart yangi falsafa va fan asoschilaridan
biri boʻlsa-da, uning gʻoyalarida oʻrta asr falsafasidan meros qolgan
«substansiya» ata‘masining alohida narsani tushunish uchun qoʻllanilishiga,
shuningdek, u ikki muhim - universal va Cheksiz substansiya – fikrlash va
koʻlamni alohida erkin maqomga ega, deb e‘lon qilganiga duch kelish
mumkin. R.Dekartning «cogio ergo sum» – «men fikrlayapman, demak,
mavjudman», degan iborasi falsafiy tafakkurni barcha narsalarning negizi
sifatida tan olganligidan da‘lolat beradi. R.Dekart fikrlovchi substansiya‘ning
uzviyligini va har bir «Men», ya‘ni aqlli jonzotga bevosita, koʻlamli
substansiya esa – bilvosita ochiqligini isbotladi. Ajralmas substansiya (aql)
metafizikaning oʻrganish predmetini, ajraluvchi substansiya (koʻlam) esa
fizika predmetini tashkil etadi.
Biroq, ikki substansiya – ma‘naviy va moddiy substansiyalarni
farqlash, bu mantiqiy nuqtayi nazardan notoʻgʻri va ratsional ma‘noda juda
koʻp qiyinchiliklarga sabab boʻlishi mumkin. Fikrlash va koʻlamga ikki
substansiya tarzida, ya‘ni bir-biriga bogʻliq boʻlmagan mustaqil asoslar
sifatida yondasxilganida, «ruh» va «tana» oʻz harakatlarida qanday
uygʻunlashishi, umuman, «tana» qanday qilib fikrlash qobiliyatini kasb etishi
mumkinligini tushunish qiyin. Mohiyat-e‘tiboriga koʻra, substansiya butun
mavjudot asosi, hamma narsani oʻz ichiga oluvchi va oʻzini namoyon qilish
uchun hech narsaga muhtoj boʻlmagan yagona birinchi asos sifatida namoyon
boʻlgan.
Fransuz faylasufi J.Lametri oʻzining «Ruhning tabiiy tarixi» deb
nomlangan asarida dualizmni inkor qiladi. U oʻzida tajriba oʻtkazgan –
bezgak kasalligiga chalingach, uning kechishini kuzatgan, pirovardida,
insonning ruhiy holati uning jismoniy vujudiga bogʻliq, degan xulosaga
kelgan. J.Lametri monistik-materializmni himoya qilib, Cheksiz
takomillashuvchi yagona moddiy substansiya mavjud, degan gʻoya‘ni ilgari
surgan. Substansiyaga xos sezish va fikrlash qobiliyati vujudli jismlarda
mavjud boʻladi. Sezish va fikrlash qobiliyatining oʻzi tashqi jismlarning
miyaga ta‘siri bilan bogʻliq. Shu sababli aynan tashqi dunyo insonning «miya ekrani»da aks etadi, tana ehtiyojlari esa, J.Lametrining fikriga koʻra, «aql
mezoni» sifatida amal qiladi.
Ikki asos, muhabbat va nafrat, yaxshilik va yomonlik, erkinlik va
zaruriyatning teng huquqliligi gʻoyasi ilgari surilgan har qanday falsafiy
nazariya dualistik nazariya sifatida amal qilgan.