2–мавзу: фалсафий тафаккур тарақҚиёт босқичлари: шарқ фалсафаси режа

Чорвака – локаята тарафдорлари материалистик таълимотни илгари сурганлари 
учун “Веда” нинг муқаддаслигини тан олишмайди. Улар олам илоҳий куч томонидан 
яратилмаган, “Веда” ҳақиқий билим бермайди, деб таъкидлашади.
Қадимги Ҳиндистоннинг моддиюнча фалсафий мактаблари орасида энг машҳури 
локаята («бу дунѐга йўналиш») таълимотидир. Локаятлар ѐки чорвоқлар мактабининг 
асосчиси қадимги дунѐ донишманд Брихаспатидир. Локаятлар таълимотига кўра, инсон 
тўрт моддий унсур – тупроқ, сув, олов ва ҳаводан ташкил топгандир. Улар бир-бири билан 
қўшилиб бадан, ҳис-туйғу аъзоларини шакллантиради ва улар асосида руҳий ибтидо 
келиб чиқади. Инсонда унинг ўлимидан кейин қоладиган ҳеч нарса йўқлиги туфайли 
локаята таълимотидагилар воқей ҳаѐтдан фойдаланиб қолиш зарурияти ҳақида 
гапирадилар. Улар ҳаѐт нима келтирса, ҳаммасини қабул килишга чақирадилар. Улар 
фикрича, шу нарсани тушуниб етмоқ керакки, ҳаѐтнинг ѐқимли томонлари, ѐмон ва азоб-
уқубатли жиҳатларига мувозанатда бўлиши мумкин. Аммо бундан локаятларни бир 
томонлама ҳузур-ҳаловат ва лаззатга интилган эканларда, деб ҳисобламаслик керак. 
Локаята мухлислари мантиқий усуллар ѐрдамида анъанавий таълимотларни шубҳа остига 
олдилар. Масалан, шундай савол қўйилди: нега ўлган одамларнинг руҳи, тирик одамларни 
ѐмон ҳатти-ҳаракатларининг оқибатидан огоҳлантирмайди? Локаята эътиқодидагилар 
табақаларга бўлинганлик (каста) тизимини, коҳинларнинг урф-одатларини ва муқаддас 
китобларнинг нуфузини танқид қилдилар. Шу нарса ҳам маълумки, локаята мактабига 
мансуб шахсларнинг табиатшунослик фанларини ривожлантиришда хизматлари бор. 
3. Қадимги Шарқ мамлакатларида фалсафий мерос ҳақида фикр юритар эканмиз, 
албатта Қадимги Хитой фалсафий меросига эътибор қилмасдан иложимиз йуқ. Биз Хитой 
деб атайдиган мамлакатни хитойликларнинг ўзлари гоҳ Чжуна Го (Ўрта подшолик), гоҳ
Чжун кува ( Ўрта равнақ) деб ѐки бирон сулола номи билан, масалан Цинь (Чин деган сўз 
хам худди ўшандан) деб атайдилар. 
Хитой фалсафасининг манбалари – “Билим даражасининг мумтоз китоблари”да 
ѐритилган. “Ашулалар китоби” (эр. олдинги XI-VI асррлар) халқ шеъриятининг 
тўпламидир; “Тарих китоби” (эр.ол. 1-нчи мингйилликнинг бошлари) – расмий ҳужжатлар 
тўплами бўлиб, тарихий воқеалар баѐнидир; “Тартиб китоби” (эр.ол. IV-I асрлар) сиѐсий 
ва диний расм-русумларни, ижтимоий ва сиѐсий фаолият меъѐрларини тасвирлайди. 
“Баҳор ва куз китоби” (эр.ол. VII-IV асрлар) ахлоқий ва расмий - адабий масалаларни ҳал 
этиш учун намуна сифатида хизмат қилди. 
Хитой фалсафаси ўзининг гуллаб-яшнаган вақтига «урушувчи давлатлар» деб 
аталган даврда эришдики, уни Хитой фалсафасининг «олтин даври» (эр.ав. VI-III асрлар) 

---

деб атадилар. Асосий фалсафий йўналишлар қуйидагилардан иборат эди: инь-ян, 
конфуцийчилик, даосизм, исмлар мактаби, моизм, легизм. 
Фалсафа тараққиѐти нуқтаи назаридан “Ўзгаришлар китоби” (эр.ол. XII-VI асрлар) 
энг муҳимдир. Унинг матнларида афсоналардан фалсафага ўтиш бошланганлигини 
мушоҳада этиш мумкин. “Ўзгаришлар китоби”нинг энг муҳим қисмларидан бири – Инь