2–sho’ba ilg‘or xorijiy tajribalar, xalqaro baholash dasturi talablari orqali o‘qitish metodologiyasini takomillantirish

V, (m^3)
ρ, (kg/m^3)
1	Konus
2	Shar
3	Silindr
4	Tog’ri to’rtburchak

jadval: aniq shaklga ega bo’lmagan jismlar uchun

№	jismlar	Massa m, (kg)	Suvning hajmi. V1,(m^3)	Suvning balandligi h (m)	Jism va suvning hajmi V2, (m^3)	Jismning hajmi. ∆V, (m^3)	Moddaning zichligi. ρ, (kg/m^3)
1	Tosh
2	Toj
3	Chiroq
4	Oval jism

Kutilayotgan natija:
O’qituvchida: o’quvchilarni baholashdagi shaffoflikka erishadi, ularni tez va bir vaqtda baholaydi, ………
O’quvchida: fizik bilimlarni egallashga bo’lga qiziqishi ortadi, ijodiy (yaratuvchanlik) qobiliyati rivojlanadi ……….
O’quv mashg’ulotlarida interfaol texnologiyalarni qo’llash bilan biz o’quvchilarning nafaqat bilimini oshiramiz, balki ularning ijodkorlik faoliyatining rivojlanishiga ham olib kelamiz. Bundan tashqari o’quvchilarning barchasini qisqa vaqt davomida baholashga ham erishamiz.
Hozirgi kunda, o’qitishning texnik vositalari ichida eng samaralisi bu elektron doskadir. Chunki kompyuterlar, mobil telefonlar, televideniya, internet muhitida o’sgan bugungi yoshlar jo’shqin ko’rinuvchi ma’lumotlarga hamda rag’batlantiruvchi omillarga juda chanqoq. Elektron doska proyeksion texnologiyalar sensorli qurilmalar bilan mujassamlashganligi sababli, unda talaba faqat kompyuterda ko’rganini ko’ribgina qolmasdan, balki u jarayonga aktiv aralasha oladi: orqaga – ildinga harakat qildira olishi va hatto tasvirni to’xtatib qo’yishi, ko’rilayotgan materialga qo’shimchalar kiritishi, o’zgartirishi, tahrir qilishi, har xil ranglar bilan belgilashi, unga izoh berishi mumkin bo’ladi. Demak, elektron doska ham o’zaro faollikni oshiruvchi omillardan biri ekan.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Habibullayev P., A.Boydedayev, A.Bahromov, S.Burxonov. umumiy o’rta ta’lim maktablarining 7 – sinfi uchun darslik. “O’zbekiston milliy ensikloperiyasi”, Davlat ilmiy nashriyoti, – Toshkent. 2917 y. 170 b.
   
2. 
   Sheraliyev S.S. Fizikani o’qitishda zamonaviy axborot tеxnologiyalari. O’quv qo’llanma. O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligining 2019 yil 20 iyundagi 654 sonli buyru?i. UzMU. –Toshkеnt. 130 b.
   
3. 
   Begmatova D.A. Fizika praktikumi ish larini miqdoriy baholash ning didaktik asoslari. PFN ilmiy darajasini oliSh uchun yozilgan dis. Avtoref. –T.: TDPU. 2004. –22 b.
   
4. 
   Begmatova D.A. Fizika eksperimenti xususida. // J. Xalq ta’limi. 2004. № 1. b.124–127.
   

ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ЛИСОНИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА КОГНИТИВ ФАОЛИЯТ
Базарова Зиёда Эшбаевна
Термиз давлат университети тадқиқотчиси
АННОТАЦИЯ
Мақолада ўқувчиларнинг лисоний компетентлигини ривожлантиришда когнитив фаолият масаласи қалимга олинган. Педагогик адабиётларни таҳлил қилиш, ўқувчиларни тилга ўқитишнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш ва ўқитишнинг амалий тажрибаси дарсларда лингвистик компетенцияни шакллантиришга нейродидактик усулларни жорий этиш орқали ёрдам беришини таъкидлаш учун асослар беради.
Калит сўзлар: лисоний компетенция, когнитив фаолият, ўқувчилар, нейродидактик усул, машқ.
ANNOTATION
The article deals with the issue of cognitive activity in the development of students' linguistic competence. Analyzing pedagogical literature, studying the specific features of language teaching, and practical experience of teaching provide reasons to emphasize that the introduction of neurodidactic methods helps in the formation of linguistic competence in classes.
Key words: linguistic competence, cognitive activity, students, neurodidactic method, exercise.

Илмий адабиётлар, хусусан, она тилини ўқитишга замонавий ёндашувлар таҳлили шуни кўрсатадики, “лингвистик компетенция” атама бўлиб, “турли соҳалардаги фаолиятда ўрганиладиган тил нормаларига мувофиқ нутқий фаолиятни амалга ошириш имконини берадиган тил билимлари, кўникма ва малакалари мажмуини билдиради"[1, 27–бет].

Тилшунос олим, филология фанлари доктори Н.Улуқов фикрича, лингвистик компетентлик қуйидагилардан таркиб топади:
ўз фикрини она тилида равон, тушунарли, аниқ ва лўнда ифодалай олиш;
адабий тилда сўзлаш;
имловий, ишоравий ва услубий хатоларсиз ёза олиш [2, 27–бет].
"Тилшунослик компетенцияси" тушунчасига қаратилган кўплаб ишларга қарамай, бу ҳодиса ҳали ҳам замонавий педагогикада етарли даражада ўрганилмаган, айниқса, у дарсларда нейродидактик машқлар ёрдамида лингвистик компетенцияни шакллантириш муаммоси ҳанузгача ўз ечимини топганича йўқ [3, 4].
Н.Хомскийнинг фикрича, бу атама ўрганилган тил белгилари ва уларнинг боғланиш қоидалари ёрдамида лингвистик тўғри гапларни тушуниш ва ҳосил қилиш қобилиятини билдиради”[1, 21–бет].
Таъкидлаш жоизки, Н.Хомскийнинг издошлари Ю.Д.Апресян ва О.С. Кубрякова ўз асарларида “лингвистик компетенция”дан кўра “тил малакаси” атамасини афзал кўради. Олимлар уни нафақат объект, балки мавзу бўйича ҳам лойиҳалаштирадилар, яъни "тил компетенцияси" тушунчаси "нутқ компетенцияси" тушунчасини ўз ичига олади”[5, 21–бет].
Педагогик адабиётларни таҳлил қилиш, ўқувчиларни тилга ўқитишнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш ва ўқитишнинг амалий тажрибаси дарсларда лингвистик компетенцияни шакллантиришга нейродидактик усулларни жорий этиш орқали ёрдам беришини таъкидлаш учун асослар беради. Ушбу усуллар ўқувчиларни дарсларда фаолроқ бўлишга ундайди, ижобий мотивацияни таъминлашга ёрдам беради, ўқув ва когнитив фаолиятни рағбатлантиради, билимларни яхшироқ ўзлаштиришга ҳисса қўшади, ўқувчиларга билимлардан амалий фойдаланиш ҳолатларини тасаввур қилишда ёрдам беради ва психологик тўсиқларга қарши курашда ёрдам беради (масалан, нутқ сўзлашдан қўрқиш, хато қилишдан қўрқиш, маълум бир жамоада ишлашни истамаслик ва бошқалар).
Олимлар Р.Кейн ва Ж.Кейн "бизнинг миямиз нейрон тармоқлар принципи бўйича ишлайди, яъни олинган маълумотлар, таассуротлар, тасвирлар қабул қилинади ва қайта ишланади, шундан сўнг янги тузилмалар ёки импулслар яратилади" келади ва аллақачон мавжуд тузилмалар билан боғланади. Муайян тузилмалар, нақшларнинг тез–тез такрорланиши билан мия бу нақшни муҳим деб таснифлайди”, – деб таъкидлайди [6, 24-бет].
Демак, юқорида тилга олинган муаллифларга асосланиб, хулоса қилишимиз мумкинки, билимларни яхшироқ ўзлаштириш учун ўқувчиларга ёдлаш учун тайёр қоидаларни "тақдим этиш" керак эмас, балки ўқувчиларга маълум қоидалар асосида кўп сонли мисоллар ва уларнинг таҳлили мустақил равишда маълум қоидалар яратиш имкониятини бериш керак.
Таълим жараёнида бу эҳтиёжларни рўёбга чиқариш учун нейродидактика асосларига мурожаат қилишни мақсадга мувофиқ деб биламиз. Нейродидактика нейропедагогикага тегишли бўлиб, у ўз навбатида педагогика, психология, неврология, кибернетиканинг классик тамойилларига асосланади ва таълимда шахсга йўналтирилган ёндашувни акс эттиради.
Нейродидактик машқларнинг шартларидан бири фаолликдир. Шуниси эътиборга лойиқки, жисмоний компонент элементларидан фойдаланган ҳолда ақлий машқларни бажаришга устунлик берилади.
Тадқиқотларида олим О.Л.Подлиняевнинг таъкидлашича, тактил сезгилар, физиологик фаоллик, объектларнинг тасвирлари ва бошқалар ўқувчилар ва ўқувчилар томонидан материални яхшироқ ўзлаштиришга ёрдам беради[7, 22-бет].
Дарсларда бундай тамойиллар интерактив тарзда амалга оширилиши мумкин. Бундай машқларга машҳур "Югуриш диктанти" киради. Ўқитувчи кичик матннинг 2–3 нусхасини деворга ёки доскага осиб қўяди. Матнлар шартли бошланишлардан бир хил масофада, ўқувчилар ўз жойларидан ўқий олмаслиги учун жойлаштирилиши керак. Ўқувчилар мини–гуруҳларга бўлинади, “ҳамкор котиб ”, яъни ёзувчи ўқувчи, “югуриш шериги” – диктант қилувчи ўқувчи танланади. “Югуриш шериги” матннинг бир қисмини ўқийди ва ёдлайди, сўнг “котиб шеригига” югуради ва шу матнни ёдлаганидек унга айтиб беради. Бу бир неча марта содир бўлади, ўқувчилар ролларни ўзгартириши мумкин.
Матн тўлиқ ёзиб олингандан сўнг, у асл нусха билан таққосланади. Ушбу машқ давомида синфдаги фаоллик ва жамоавий иш кучайганлиги қайд этилди. Бундан ташқари, ушбу машқ хотирани, талаффузни, оғзаки нутқни тушунишни ўргатишда ёрдам беришини ва чет тилини амалиётда қўллаш "қўрқувини" энгишга ёрдам беришини таъкидлаш керак.
Ёш психологияси соҳасидаги услубий адабиётларга мурожаат қилсак, таълим фаолиятидаги тактил сезгиларнинг аҳамияти ҳақида гапириш мумкин. Маълумки, чақалоқлар дунёни тегиниш орқали билиб оладилар. Бу тенденция ҳатто балоғат ёшида ҳам сақланиб қолади, шунинг учун (агар дарс мавзуси ва ўқитувчининг имкониятлари бунга ҳисса қўшса) луғат амалиёти самарали бўлади. Тактил идрок (сезгилари механик қўзғатувчиларнинг тери юзасида таъсиринатижасида ҳосил бўлади)ни объектнинг визуал хусусиятларининг тавсифи билан бирлаштириш ўринли бўлади. Агар ушбу турдаги ўқув фаолиятини визуал таъминлашнинг иложи бўлмаса, у мавзуни ёки унинг хусусиятларини тасвирлайдиган ёки сўзларни тахмин қилиш ва талқин қилишга қаратилган расмлар ёки видеолардан фойдаланиш билан алмаштирилиши мумкин. Бу интерактив доскалардан, турли хил компютер ўйинларидан ёки тилни ўрганиш учун иловалардан фойдаланишни ўз ичига олади.
Бу воситаларнинг барчаси дарсларни диверсификация қилишга ёрдам беради, улар ўқувчиларни қизиқтиради, ўз фикрларини ифода этишга ёрдам беради, танқидий фикрлаш қобилиятини, нутқини яхшилайди, улардан фойдаланиш ўз ишининг натижаларини ҳис қилиш имконини беради.
Қизиқарли ва самарали машқлардан бири “Тарихни биргаликда ёзиш”дир.
Ўйин қоидалари: Ўқувчилар биргаликда ҳикоя ёзадилар. Ҳар бир ўқувчига бир варақ қоғоз берилади. Ҳикоянинг биринчи қаторини ўқитувчи таклиф қилади, ўқувчилар биринчи қаторни ёзиб, ўзлари қўшадилар. Кейин барча ўқувчилар варақларини ўнгдаги қўшнига узатадилар. Бу ўқувчилар учинчи қаторни ёзадилар ва қоғозни фақат охирги қатор кўринадиган қилиб катлайдилар.
Кейин яна ҳамма варақни ўнгдаги қўшнига узатади, бу бир неча марта содир бўлади. Олдинги сатрнинг контекстини ҳисобга олган ҳолда қаторлар қўшилиши керак. Охирида ўқувчилар ўзларининг ҳикояларини ўқийдилар ва энг қизиқарлиларини аниқлайдилар.
Ўқитувчи ҳикояларни шарҳлайди ва хатоларни тузатади. Ушбу машқ нутқ ва ёзиш кўникмаларини ривожлантиришга ёрдам беради, ўқувчиларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантиради ва ўқув фанига қизиқишни оширади. Худди шундай натижаларга "ҳикояни давом эттириш" машқини бажариш орқали эришиш мумкин. Вазифалар оғзаки ва ёзма равишда бажарилиши мумкин. Машқ изчил нутқни, ижодий қобилиятларни яхши ривожлантиради ва танқидий фикрлаш қобилиятларини яхшилайди.
“Ролли ўйинлар” ҳам ўқув жараёнининг ижобий натижаларини беради.
Бундай топшириқларни бажаришда ўқувчилар ўз билим ва кўникмаларини имкон қадар кўрсатишга ҳаракат қиладилар, уларнинг мотивацияси ортади, рақобат таъсири пайдо бўлади, жамоада ишлаш ва танқидий нутқ кўникмалари яхшиланади.
Машқлар хилма–хил бўлиб, бу дарс мавзусига қизиқишни сақлаб қолишга ва шу билан бирга материал устида самарали ишлашга ёрдам беради.
Шундай қилиб, ўқитувчи нафақат лексик ва грамматик компонентлар ҳақидаги билимларни, балки ўқувчиларнинг матнни қай даражада идрок этганликларини ҳам текшира олади.
Одатда, вазифа бир неча босқичда амалга оширилади:
1– босқич. Вазият, унинг хусусиятлари билан танишиш.
2– босқич. Асосий муаммони (ёки муаммоларни) таъкидлаш.
3–босқич. Ақлий ҳужум учун тушунчалар ёки мавзуларни таклиф қилиш.
4–босқич. Иш натижаларини таҳлил қилиш.
5–босқич. Ишни ҳал қилиш – бу ҳаракатлар кетма–кетлиги учун бир ёки бир нечта вариантни таклиф қилиш.
Бундай вазифалар жамоада ишлаш кўникмаларини ривожлантириш учун яхши платформадир. Усулни ўқувчилар муаммони ҳал қилиш учун зарур бўлган асосий тамойилларга эга бўлганда қўллаш мақсадга мувофиқдир.
Ўқитувчи вазиятни назорат қилиши, ҳар бир иштирокчи ўзини намоён қила оладиган дўстона муҳит яратиши керак. Агар ўқитувчи мунозарада пассивликни сезса, у бир муддат жамоанинг аъзоси бўлиб, топшириқнинг боришини ўз мисолида кўрсатиши керак.
Таклиф этилган муаммони ҳал қилиш йўлларини муҳокама қилиш нафақат тилни билишни, балки ўқувчиларнинг келажак ҳаётига зарур кўникмаларни эгаллашига ёрдам беради. Бундай муаммоларни ҳал қилиш учун биз неврология фанининг энг сўнгги ютуқларини ўқув жараёнига киритишни мақсадга мувофиқ, деб биламиз.
Хулоса, нейродидактика усуллари когнитив фаолиятни фаоллаштиришга ёрдам беради, замонавий жамият учун зарур бўлган кўникмалар: натижаларни шарҳлашни, лингвистик, коммуникатив ва касбий компетенцияларни шакллантиришни таъминлайди, танқидий фикрлашни ва шахслараро мулоқот доирасини ривожлантиради.