4-mavzu. Sifat analizining sistemalari. Reja

 
Qog’oz xromatografiyasi taqsimlanish xromatografiyasining bir turidir. Bunda turli 
qo’shimchalardan tozalangan maxsus fil`tr qog’ozlaridan foydalaniladi. Xromatografiyani 
o’tkazish juda oson. Tekshirilayotgan eritma (masalan, Fe
3+
, Cu
2+
, Mn
2+
kationlari 
aralashmasidan) pipetka yordamida bir tomchi olinadi va chetidan 1-2 sm qoldirib fil`tr qog’ozga 
tomiziladi. So’ngra fnl`tr qog’oz yopiq kameraga ilib qo’yiladi. Bunda qog’ozning 
tekshirilayotgan eritma tomizilgan tomoni erituvchiga botib turishi zarur (masalan, butanol yoki 
aseton bilan xlorid kislota aralashmasi botib turishi zarur), bunda erituvchi fil`tr qog’oz
bo’ylab 
yuqoriga ko’tarila boshlaydi va shu yo’nalishda aralashma tarkibidagi komponentlar ham turlicha 
tezlikda harakatlanadi. 
Ma’lum vaqt o’tgandan so’ng fil`tr qog’oz kameradan chiqarib olinadi, quritiladi va unga 
bir-biridan ajratiladigan ionlar bilan rangli birikma hosil qiluvchi reaktiv eritmasidan purkaladi. 
Masalan, Fe
3+
va Cu
2+
kationlari kaliy geksasianoferrat K
4
[Fe(CN)
6
], Mn
2+
ioni esa kumush nitrat 
AgNO
3
eritmalari bilan rangli dog’lar hosil qiladi. Shunday qilib, ionlar fil`tr kog’ozda rangli 
birikmalar holida ma’lum tartibda joylashadi va bu hodisaga xromatogramma deyiladi. 
Xromatogramma tarkibi tekshirilayotgan aralashma xaqida to’liq ma’lumot beradi. 
 
Cho’ktirish xromatografiyasi ajratiladigan aralashma komponentlari bilan cho’ktirgichdan 
hosil bo’ladigan qiyin eriydigan birmkmalarning eruvchanligi xar xilligiga asoslangan. 
Cho’ktirish xromatografiyasi o’tkaziladigan kolonka inert modda (yoyuvchi) va cho’ktiruvchi 
reaktivdan iborat bo’ladi. Cho’ktiruvchi reaktiv tekshirilayotgan eritma tarkibidagi ionlar bilan 
cho’kmalar aralashmasini hosil qiladi va ular o’z eruvchanligiga ko’ra kolonka balandligi bo’ylab 
ma’lum ketma-ketlikda joylashadi. 
Tarkibida Hg
2+
va Pb
2+
ionlari mavjud eritmani analiz qilishda shisha naycha Al
2
O
3
; NaJ 
laprning 9:1 nisbatdagi aralashmasi bilan to’ldiriladi. So’ngra naychaga asta-seknn tarkibida 
Hg(NO
3
)
2
va Pb(NO
3
)
3
tuzlarini saqlovchi eritmadan tomiziladi. Eritma tarkibidagi Hg
2+
va Pb
2
+ 
kationlari natriy yodid bilan ta’sirlashib, kam eruvchan tuzlar HgJ
2
va PbJ
2
hosil qiladi. Bunda 
juda kam eruvchan HgJ
2
kolonkaning yuqori qismiga, PbJ
2
esa kolonkaning pastki qismiga 
joylashadi. HgJ
2
jonlashgan qavat sarg’ish-qizil, PbJ
2
joylashgan qavat sarg’ish rangga 

---

bo’yaladi.Cho’ktirish xromatografiyasn asosan elektrolitlarni bir-biridan ajratishda qo’llaniladi. 
Xromatogrammada tekshirilayotgan eritma tarkibidagi har bir komponent alohida joylashgan 
bo’ladi. Shunga ko’ra ionlarni bir-biridan to’liq ajratishda cho’ktirish xromatografiyasidan 
foydalaniladi. 
 
Ion almashinish xromatografiyasi analiz qilinayotgan aralashma ionlarining adsorbentning 
harakatchan ionlariga almashinish reaksiyalariga asoslangan. U miqdoriy analizda tekishriladigan 
moddaning tarkibiy qismlarini aniqlash, qo’shimcha moddalarni ajratish va sof kimyoviy 
preparatlar olish, elektrolitlarning eritmadagi umumiy konsentrasiyasini aniqlash va boshqa 
maqsadlarda keng qo’llaniladi. 
Ion almashinish xromatografiyasida adsorbent sifatida yuqori molekulyar birikmalar — 
ionitlar ishlatiladi. Ular suvda va organik erituvchilarda deyarli erimaydigan va ion almashinish 
xususiyatiga ega bo’lgan qattiq moddalardir. Adsorbent bilan eritma orasida ionlar ekvivalent 
nitratlarda almashinadi. Almashinish reaksiyasi qaytar bo’lib, massalar ta’siri qonuniga 
bo’ysunadi. 
Radiometrik analiz usullarining aniqlik darajasi taxminan ±5 - 20% (nisbiy xato) ga teng, 
ya’ni aniqligi kimyoviy analiz usullarinikidan past. Shunga qaramasdan radiometrik usullar kam 
miqdordagi elementlar uchun eng ko’p qo’llaniladigan usullardan biridir. 
Bu usullar asosan tozalik darajasi yuqori bo’lgan metallar tarkibidagi mikro qo’shimchalar 
miqdorini aniqlashda qo’llaniladi. 
Ba’zan tabiatda uchraydigan izotoplarning radioaktivligini o’lchash yo’li bilan ham 
elementning miqdorini aniqlash mumkin. Kaliyli o’g’itlar tarkibidagi 
40
K izotopini radiometrik 
usulda aniqlash bunga misol bo’la oladi. 
Hozirgi paytda radioaktivasion analiz keng qo’llanilmoqda. Bu usulning mohiyati 
quyidagidan iborat: elementning barqaror (radioaktivmas) izotopi atom reaktorlarida nurlantirish 
yo’li bilan radioaktiv holatga o’tkaziladi, so’ngra uning radioaktivligini o’lchash yo’li bilan modda 
tarkibidagi elementning miqdori haqida xulosa chiqariladi. Masalan, uglerod atomlari 
12
C 
protonlar bilan nurlantirilganda azotning radioaktiv izotopi 
13
N hosil bo’ladi va uning yarim 
emirilish davri 9,93 minutga teng; u o’zidan pozitronlar chiqarib nurlanadi. Bundan po’lat 
tarkibidagi uglerod miqdorini aniqlashda foydalaniladi. Po’lat namunasi protonlar oqimi bilan 
nurlantiriladi va unda hosil bo’lgan nurlanish intensivligi o’lchanadi. Hosil bo’lgan nurlanish 
intensivligi po’lat tarkibidagi uglerod miqdoriga to’g’ri proporsional bo’ladi. Bu usulda uglerod 
miqdorini aniqlash uchun 5-10 minut vaqt kifoya. 
Protonlar oqimi o’rnida neytronlar oqimi (10
14
neytronlar) sm
2
-sek) dan foydalanilganda 
radioaktivasion analizning sezgirlik darajasi yana ortadi. Neytron -aktivasion usul yordamida 
temir tarkibidagi 10
-6
% va hatto undan kam miqdordagi kobalt va misni aniqlash mumkin. 
Radiometrik usul kimyoviy reaksiyalarning mexanizmini o’rganish uchun ham qulay. 
Miqdoriy analizda mass-spektrometriya usuli xam keng qo’llaniladi. Elementlarning 
izotoplaridan iborat aralashma tarkibini o’rganishda bu usuldan foydalanish mumkin.