5-mavzu: Islom mintaqa madaniyati doirasida milliy ma’naviyatimtz rivoji. Reja

Inon – ehtiyojlari yuksaluvchi mavjudot. Hayvonot olamida biologik 
ehtiyojlardan tashqari ehtiyojlar deyarli yo‘q. Ayrim qushlar va hayvonlarning 
«ishqiy» o‘yinlari, juft bo‘lib yashashini biologik ehtiyoj doirasidan chiqadi, 
deyishga asos yo‘q. Hayvonot olamida ehtiyojlar yuksalmaydi, faqat o‘zgaradi, 
natijada biologik organizm tabiatga moslashadi, xolos. Birinchi mavzuda 
ta’kidlanganidek, insonda esa ehtiyojlar muttasil yuksaladi: moddiylari ham, 
ma’naviylari ham. Insonda bir ehtiyojning qondirilishi undan yuksakroq bo‘lgan 
yangi ehtiyojlarni tug‘diradi, 
Yanada mukammalroq, yaxshiroq, go‘zalroq buyumni yoki san’at asarini 
yaratishga intilish, yanada chuqurroq va kengroq, aniqroq bilimni egallashga, 
yanada mukammalroq texnik asbob-uskunalarni, kompyuterlarni, mashinalar, 
mexanizmlar va texnologiyalarni ixtiro etishga harakat, turmush darajasini 
yanada ko‘tarish va farovon qilishga urinish insonning asl insoniy xususiyatidir, 
ob’ektiv ravishda tug‘iladigan ijtimoiy ehtiyojdir. Inson hech bir vaqt o‘zining 
holati bilan qoniqmaydi (gap alohida shaxsning maishiy ahvoli, mansabi va sh.k. 
haqida emas, insoniyatning tarixiy jarayondagi ahvoli haqida ketmoqda), u doimo 
o‘z mavjudlik holatini takomillashtirishga harakat qiladi. Hayvonda 
takomillashish mo‘ljali yo‘q. U o‘z mavjudlik holatini anglay olmaydi, uni 
takomillashtirishga harakat qilmaydi. 
Ijtimoiy taraqqiyot asosida mavjud holat bilan qoniqmaslik yotadi. Vujudga 
kelgan qiyinchiliklarni yengish, yangi kuch, g‘ayrat to‘plash uchun, rivojlanish 
zaminini tayyorlash uchun insonga iroda - ongli tanlash, chidam, sabr-toqat 
kerak. Sabru toqatni o‘z ijtimoiy holatidan qoniqish bilan chalkashtirmaslik 
kerak. Sabru toqat rivojlanish jarayonining diskret va vaqtinchalik shakli, 
mukammallikka intilish, ehtiyojlar yuksalishi esa doimiy holatidir. 
O‘z ijtimoiy holati, erishgan darajasi bilan qoniqmaslik tufayli yangi 
ehtiyojlarning tug‘ilishi ijtimoiy taraqqiyotning, shu jumladan ma’naviy 

---

rivojlanishning asosida yotadi. O‘z holati va erishgan darajasi bilan qoniqish 
yangi, yanada yuksakroq ehtiyojlarni vujudga keltirmaydi, natijada ma’naviyatda 
turg‘unlikni keltirib chiqaradi. Sog‘lom moddiy ehtiyojlar yuksalmas ekan, 
oqibatda ma’naviy ehtiyojlar ham yuksalmaydi. Insonning erkinlikka, adolatga, 
mehr-muhabbatga, go‘zallikka, kamolotga intilishi, o‘z qobiliyatlarini voqe 
qilishga, ijod qilishga urinishlari uning ma’naviy ehtiyojlaridir. 
Lekin ehtiyojlarni mavhum baholash yaramaydi. Ehtiyojlar sog‘lom yoki 
nosog‘lom bo‘lishi mumkin. Insonning erkin kamolotiga xizmat qiladigan, 
undagi ijobiy qobiliyatlarni, fazilatlarni boyitadigan, rivojlantiradigan ehtiyojlar 
sog‘lom ehtiyojlardir. Aksincha, nafsning kuchayishiga, molparastlikka, 
shahvatparastlikka, mansabparastlikka, insondagi salbiy qobiliyatlarning 
kuchayishiga xizmat qiladigan ehtiyojlar nosog‘lom ehtiyojlardir. Ular inson 
ma’naviyatining qashshoqlanishiga, uning o‘z nafsi va hirsining quliga aylanib, 
shaxsning yemirilishiga olib keladi. Insonda sog‘lom ehtiyojlarning 
shakllanishiga, o‘z shaxsi bilan ixtilofga bordirmasdan, uning asl insoniy 
mavjudligini ta’minlashga xizmat qiladigan aqliy va hissiy muhit, falsafiy, 
axloqiy, ilmiy, diniy, badiiy va boshqa madaniy qadriyatlar, me’yorlar, ideallar 
hamda ijodiy faoliyatning o‘zaro mushtarakligi –ma’naviyatdir. 
Ehtiyojlar yuksalishi va ma’naviyat rivojlanishi o‘zaro chambarchas 
bog‘liq. Ehtiyojlar yuksalsa, ma’naviyat rivojlanadi, rivojlangan ma’naviyat esa 
yuksak ehtiyojlarni taqozo etadi. Rivojlangan ma’naviyat bu qondirilgan 
ehtiyojlardir va ayni paytda nisbatan yuksakroq yangi ehtiyojlarning tug‘ilishidir. 
Ehtiyojlar avvalgi taraqqiyotning cho‘qqisi, yakuniy nuqtasi va ayni paytda 
keyingi taraqqiyotning asosi, boshlang‘ich nuqtasidir. Masalan, Internetning 
paydo bo‘lishi jahon miqyosi umumiy axborot makoniga nisbatan ehtiyojning 
natijasidir. U sal kam 175 yil davom etgan axborot uzatish va qabul qilish 
vositalaridir. Dastlab kabelli telegraqlar, teleqonlar, teletayp, televidenie, sun’iy 
yuldosh yordamida amalga oshiriladigan aloqalar vujudga keldi. Nihoyat 1989 
yildan Internet ishga tushdi. Internet axborotga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish 
harakatining o‘ziga xos bosqichi yakunidir va ayni paytda butun dunyo miqyosida 

---

aholining barcha qatlamlarida global axborotga nisbatan yangi yuksakroq 
ehtiyojlarning tug‘ilganidir va bu boradagi yangi taraqqiyot bosqichining 
boshlang‘ich nuqtasidir. Haqiqatan, elektron pochta, elektron aloqa, masofadan 
o‘qish, jahon kutubxonalari, arxivlari, muzeylari materiallari bilan uyda o‘tirib 
tanishishni imkoniyatlari, elektron hukumat, internet orqali savdo – sotiq va h.k. 
keyingi chorak asrda internet tuqayli vujudga keldi. Lekin ehtiyojlarning o‘zi 
bevosita ma’naviyat tarkibiga kirmaydi, balki uning shart-sharoitini, 
harakatlantiruvchi kuchini tashkil qiladi. Shunday qilib, ehtiyojlarning yuksalishi 
inson tabiatiga, asl mavjudligiga mos. Ushbu ma’noda insonni «ehtiyojlari 
yuksaladigan mavjudot» deyish ham o‘rinlidir. 
Insonning «asl mavjudligi» yoki o‘z insoniy tabiatiga mos yashashini 
ekzistensializm, 
yuqorida 
qayd 
etilganidek, 
autentlik 
deb 
atadi. 
Ekzistensializmning inson haqidagi konsepsiyalari jiddiy kamchiliklardan holi 
bo‘lmasada, autentlik tushunchasi G‘arbning bugungi kunda ko‘pchilik ijtimoiy 
fanlari tomonidan qabul qilingan. Haqiqiy ma’naviyat insonning autentligini 
ta’minlash bilan bog‘liq. Shu borada yana bir xulosa diqqatga sazovor: 
«Ma’naviyatga kim sodiq, bo‘lsa, u autentlidir, noautent kishi ma’naviyatsizdir».
9
Inson o‘z autentligiga turfa qadriyatlardan bahramand bo‘lish hamda 
ijtimoiy aloqalar, muloqot orqali erishadi. Demak, insonning asl mavjudligini 
yuzaga chiqarish uchun tegishli ijtimoiy muhit zarur. Insonning aqlli va ijtimoiy 
mavjudotligini hisobga olsak, uning ongi va qarashlari, ehtiyojlari va intilishlari 
faqat jamiyatda shakllanishi mumkinligini anglaymiz. Shaxsning o‘zi, uning 
ongi, madaniyati va ma’naviyati ijtimoiy hayot va muhit mahsullaridir. Muhit esa 
hech qachon individual shaxs muhiti bo‘la olmaydi, u hamisha ijtimoiydir. 
Inson o‘z tabiatiga zid emas, balki mos yashashi lozim. Shunday ekan, inson 
tabiati tushunchasi kabi, ma’naviyat tushunchasi «insonning yashashdan maqsadi 
nima» degan masala yechimi bilan bevosita bog‘liq. 
9
Эрих Фромм, Рамон Хирау. Ўша асар. 161-6.

---

“Yashashdan maqsad” savoliga javob izlash inson tabiatining muhim