5А 230401- маркетинг (товарлар ва хизматлар) магистратура мутахассислиги талабалари учун мўлжалланган

 
 
 

---

39 
2.6. Харидларни бошқаришда функционал-қиймат таҳлили 
Харид ҳақида қарор қабул қилиш жараѐни одатда харидлар 
бўлими мутахассислари томонидан бошқарилади ва назорат 
қилинади.
Функционал-қиймат таҳлили харид қилинаѐтган маҳсулотни 
унинг бажарадиган функциялари ва иқтисодий қиммати, шунингдек, 
худди шу функцияни бажарадиган муқобил усуллар нуқтаи-
назаридан ўрганишни тақозо этади. Функционал-қиймат таҳлилининг 
мақсади харажатларни қисқартириш, бунда маҳсулот сифати ва 
очиқлик даражасини сақлаб қолиш ҳисобланади. Функционал-қиймат 
таҳлили нарх ва маҳсулот тавсифномаларини таҳлил қилишни ўз 
ичига олади. 
Бу таҳлил харид бўлими ходимлари томонидан амалга 
оширилиши ѐки бошқа бўлимлардан техник экспертлар, жумладан, 
муҳандислар, ишлаб чиқариш ва сифат назорат бўлими ходимларини 
жалб қилиш талаб қилинишига тўғри келиши кўриб чиқилаѐтган 
маҳсулот турига боғлиқ бўлади. Бундан бир неча йил олдин Миллий 
харидлар бўйича агентлар ассоциацияси ўз аъзолари учун 
функционал-қиймат таҳлили ўтказиш бўйича йўриқнома чиқарди. 
Йўриқномага қуйидаги назорат саволлари киритилди: 
1. Бу маҳсулотга аҳамият бермаслик мумкинми? 
2. Агар маҳсулот ностандарт бўлса, стандарт маҳсулотдан 
фойдаланиш мумкинми? 
3. Агар маҳсулот стандарт бўлса, у қўлланиш учун тўлиқ мос 
келадими? 
4. Маҳсулот талаб қилинганидан кўпроқ имкониятларга эгами? 
5. Маҳсулот вазнини камайтириш мумкинми? 
6. Ушбу маҳсулотни шунга ўхшаш бошқа маҳсулот билан 
алмаштириш мумкинми? 
7. Керагидан кўра қаттиқроқ шартлар белгиланмаганми? 
8. Маҳсулотга керагидан ортиқ ишлов берилмаганми? 
9. Маҳсулотга тозалаш борасида керагидан ортиқ ишлов 
берилмаганми? 

---

40 
10. Маҳсулотнинг саноат сифати кўзда тутилганми? 
11. Маҳсулотни мустақил ишлаб чиқариш уни харид қилишдан 
арзонга тушмайдими? Агар у ўз кучлари билан ишлаб чиқарилса, уни 
арзонроқ сотиб олиш мумкин бўладими? 
12. 
Маҳсулотлар транспорт воситасида ташиш харажатларини 
максимал даражада пасайтиришга имкон берадиган тарзда 
сараланганми? 
13. Ўраб-қадоқлаш харажатларини қисқартириш мумкинми? 
14. 
Харажатларни 
қисқартириш 
масаласи 
борасида 
таъминотчилар билан маслаҳатлашасизми?
Нарх таҳлили – функционал-қиймат таҳлилининг иккинчи 
қисмидир. Нархларни таҳлил қилишда харидор-ташкилот ходимлари 
таъминотчига уни ишлаб чиқариш қанчага тушишини билиб олишга 
ҳаракат қилади. Сотувчи харажатларини аниқ баҳолаш харидлар 
бўйича агент томонидан сотувчи билан нархларни муҳокама қилишда 
фойдаланилиши мумкин. 
Шубҳасизки, функционал-қиймат таҳлили – юқори даражада 
ижодкорлик талаб этадиган жараѐн; шу сабабли айрим муаллифлар 
ижодкорликни рағбатлантириш техникасидан, масалан, «ақлий 
ҳужум»дан фойдаланиш зарурати ҳақида гапирадилар. Функционал-
қиймат таҳлилининг моҳияти шундан иборатки, маҳсулот 
функцияларини амалга оширишнинг янги усулларини кўриш лозим, 
бунинг учун эса анъанавий фикрлаш қолипларидан халос бўлиш 
талаб этилади. Пировард натижада, функционал-қиймат таҳлили 
муваффақиятлари сотувчиларнинг жавоб тариқасидаги ҳаракатларига 
ва уларнинг мижозлар сўровларига жавоб беришга тайѐрлигига 
боғлиқ бўлади. 
Кўплаб ташкилотлар таъминотчини баҳолашнинг қандайдир 
формал схемасидан фойдаланади. Баҳолашнинг икки хил асосий тури 
мавжуд: 
1) таъминотчилар малакасини мазкур харид бўйича савдо 
қатнашчилари сифатида баҳолаш; 
2) мавжуд таъминотчиларни доимий таҳлил қилиш. 

---

41 
Таъминотчини баҳолаш тобора тотал сифат бошқаруви бўйича 
мижоз дастурининг бир қисмига айланиб бормоқда. 
Таъминотчини баҳолаш стандарт жараѐни учун харидлар бўлими 
раҳбарларининг фикрини, кўпинча рақамлар билан ифодаланган 
ҳолда билиш талаб этилади. Мезонларнинг ҳар бири маълум бир 
муҳимлик коэффициентига эга бўлиб, алоҳида мезонларда баҳолар бу 
мезонлар муҳимлик коэффициентига кўпайтирилади, шундан кейин 
йиғиндиси чиқарилади ва натижада таъминотчининг умумий баҳоси 
олинади.
Таъминотчини таҳлил қилишда энг кўп фойдаланиладиган 
кўрсаткичлар қаторига маҳсулот сифати, ишончлилик, нарх, хизмат 
кўрсатиш ва техник компетенция киради. Бошқа кўрсаткичлар 
таъминотчи-компаниянинг менежмент сифати, ички ишлаб чиқариш 
муносабатлари, меҳнат интизоми, ишлаб чиқариш харажатларини 
минималлаштиришга интилиш, асбоб-ускуналар ва ишлаб чиқариш 
базасининг янгилиги ва ҳ.к. киради.
Ишлаб чиқаришда асосий воситаларни, шунингдек, хомашѐ, 
деталлар ва асбоб-ускуналарни харид қилишни режалаштириш 
харидлар бўйича менежернинг муҳим функциясидир. Хорижий 
компаниялар томонидан рақобатнинг ўсиши, сифатни ошириш ва 
харажатларни пасайтириш зарурати, шунингдек, муҳим хомашѐнинг 
очиқлиги ва иқтисодий ўзгаришлар билан боғлиқ ташқи муҳитнинг 
ноаниқлиги материалларга эҳтиѐжни стратегик режалаштиришни 
яхшилашга ундайдиган асосий стимуллар саналади. Бу мажбурият 
юклатилган таҳлилчи янги маҳсулотлар ишлаб чиқиш ва ишлаб 
чиқариш режаларига таянган ҳолда ташкилотнинг келажакдаги 
эҳтиѐжларини аниқлаши лозим. У бозор шароитларини башорат 
қилиши лозим, чунки улар нархга ҳам, маҳсулот очиқлигига ҳам 
таъсир кўрсатади. 
Бундай таҳлилнинг натижаси энг муҳим материалларни чайқов 
нархлари бўйича ѐки келажакда фойдаланиш учун харид қилиш 
ҳақида қарор бўлиши мумкин. Одатда компания нархларнинг ўсиши 
кутилган ҳолларда материалларни чайқов нархларида харид қилади, 
бироқ бунда товардан фойдаланиш бўйича белгиланган режалар 

---

42 
тузмайди. Келажакда фойдаланиш учун харид қилиш эса, аксинча, 
компания маҳсулотга эҳтиѐжнинг ўсиши, товар тақчиллиги ѐки 
нархларнинг ўсишига тайѐргарлик кўрган ҳолларда амалга 
оширилади. Келажакда фойдаланиш учун харидлар шундай 
афзалликка ҳам эгаки, хомашѐ қиймати олдиндан маълум бўлиб, 
бунинг асосида нарх шакллантириш бўйича қарорлар қабул қилиш 
мумкин, харид қилувчи фирма эса ўз мижозларига мажбуриятлар 
бериш имкониятига эга бўлади. 
Материалларга эҳтиѐжларни диққат билан режалаштириш харид 
қилувчи ташкилот учун қатор устунликларни, чунончи, харид 
баҳосининг пастлиги ва жараѐн самарадорлигининг юқорилигини 
ҳадя этади. Бошқа кўриладиган фойда – таъминот узлуксизлиги, 
доимий сифат даражаси ва таъминотчи билан яхши муносабатлардир.