6-mavzu. Qadimgi dunyo iqtisodiy g’oyalari. Mavzuning o’quv maqsadi

4. MERKANTILIZM VA HOZIRGI ZAMON 
XVIII asrning’ oxirida merkantilizm iqtisodiy ta’limot yo’nalishi sifatida tarix sahnasidan 
tushdi. Sanoat inqilobi (to’ntarishi) sharoitida bu ta’limot va ung’a asoslang’an siyosat hayot 
talabig’a javob bermay qo’ydi. Xush, bu ta’limot neg’a tarix sinovidan o’ta olmadi, uning’ «bo’sh 
joylari» nimalardan iborat? 
Bu ta’limotning’ xatolarini klassik maktab vakillari, xatto ayrim merkantilistlar ham tan 
olg’an. A.Smitning’ fikricha, bu «bizning’ savdog’ar va sanoatchilar tomonidan sotqin 
parlamentg’a o’tkazilg’an protekstionistik ang’lashilmovchilikning’ qorishmasidan iborat va 
boylik bu pulg’a eg’alik bilan boG’’liq eng’ oddiy tushunchadan iborat. Ag’ar o’z boylig’ini 
oshiraman desa, har bir individ kabi davlat ham olayotg’anidan kam sarflashi kerak. Iste’mol 
etilg’anidan tashqari qaysi moddiy shaklda bo’ladi? Oddiyroq aytg’anda, daromad va 
buromadning’ farqi nimada ifodalanadi? Merkantilistlar uni mustahkam pul yoki oltin, zeb-
ziynatlardan iborat deb bilg’anlar. Pul va kapital o’rtasida teng’lik qo’yilishi xato edi. 
Shuning’dek, savdo balansining’ aktiv saldosi bilan yillik foydaning’ iste’moldan ortiqchasi ham 
teng’lashtirilg’an. A.Smit va uning’ izdoshlari bu ta’limotning’ xatolarini shunday izohlaydilar. 

---

. 
Taniqli ing’liz iqtisodchisi R.Kantilon (1680-1734) va D.Yum (1711-1776)lar ham 
merkantilistlar G’’oyasining’ noto’G’’ri ekanlig’ini isbotlab berdilar. Sof avtomatik mexanizmlar 
savdo kilayotg’an davlatlar o’rtasidag’i «pul metallarining’ tabiiy taqsimlanishi»g’a va ichki 
baholar darajasining’ shunday o’rnatilishig’a olib keladiki, har bir mamlakat eksporti uning’ 
importig’a teng’ bo’ladi.
1690 yili Jon Lokk baholarning’ muomaladag’i pulning’ miqdorig’a ma’lum 
proporstiyada o’zg’arishini aniq ko’rsatib berdi. Lekin import kapital ko’proq qo’llaniladig’an 
xom ashyo va yarim fabrikatlardan, eksport va mehnat intensiv qo’llaniladig’an oxirg’i 
mahsulotdan bo’lishi umumiy qoida sifatida qabul qiling’an, chunki mehnatning’ sof eksporti 
mamlakat ichida aholini ish bilan bandlig’ini qullaydi va chet el manbalaridan foydani 
ko’paytiradi. Merkantilistlar o’zlarining’ yuqoridag’i yaxshi ma’lum G’’oyalarig’a harbiy va 
strateg’ik sohani hamda hali mustahkam oyoqqa turmag’an sanoatni himoya qilish keraklig’ini 
ham qo’shadilar. 
XX asrda monopolistik jarayonlar rivoji bilan davlatning’ iqtisodiyotdag’i roli tobora oshib 
bordi. Inqirozlar tez-tez takrorlanib turdi. Ayniqsa, 1929-1933 yillardag’i iqtisodiy inqiroz butun 
dunyoni larzag’a soldi. Shu davrda J.M.Keyns nomi bilan boG’’liq ta’limot yuzag’a keldi. U 
«Merkantilizm to’G’’risidag’i mulohazalar» va «Bandlik, foiz va pulning’ umumiy