A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

3 .5 . Asar tarkibining tahlili
An’anaga ko'ra, tarixiy asarlar «Bismillohi Rahmonu Rahim* so'zidan 
keyin hamd, tahm id — Allohga hamdu sano bilan boshlanadi. So'ngra, 
na’t - M uhammad Payg'ambam ing ta’rifi, maqtovi bitiladi. Yana to'rt 
sahobalar-Xalifai Roshidin, ya’ni to 'g 'ri yo'ldan yurgan xalifalar - Abu 
Bakr Siddiq, Um ar, Usmon va Alilaming madhi o'rin oladi. Shundan 
keyin tarixchi o 'z asariga homiylik qilgan shaxsni ulug'laydi. Alohida 
ibora «Ammo ba’d* so'zidan so'ng muallif o'zi va yozmoqchi bo'lgan 
asari to'g'risida ixcham m a’lumot yoki shu xususida ayrim tafsilotlarni 
zikretadi. Buni mualliflar muqaddima yoki debocha deb ataydilar. Mana 
shundan so'ng asaming asosiy mazmuni bayon etiladi. Tarixiy asarlarda, 
asosan ikki uslubda voqealar bayon etiladi.
a) Xronologik tartibda, ya’ni yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi Tabariy», 
♦Mujmali Fasixiy», «Matla’ as-sa’dayn* va «Bobumoma» kabi asarlaryaratilgan.
b)
Tarixiy asarlarda eng muhim voqealar alohida sarlavha ostida bayon 
etiladi.
Bundan tashqari turli hududlarda yuz bergan voqealar alohida bayon 
etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yuqoridagi usullar aralash 
holida ham kelishi mumkin.
3 .6 . M anbaning mazmuniga qarab tahlil etish
Har bir asaming mazmuni muallifning o'z oldiga qo'ygan maqsad va 
vazifalaridan kelib chiqib yoritilgan b o 'lad i. M anbadagi asam ing 
mazmunini yoritish juda muhim va mas'uliyatli ish bo'lib, kitob bilan 
to la tanishib chiqishni taqozo etadi. Pedagog-m utaxassis yozma
Ahm cdov B.A. O 'zb ek isto n tarixi m anbalari. - T oshkcnt: O 'q itu v ch i. 2001. 68, 263 va 
boshqa bctlar.
23

---

manbalardagi asaming boy mazmunini talabalarga ixcham va lo'nda tarzda 
bayon etishi zarur. Bunda yozma manbalar to'g'risidagi mavjud tavsif — 
kataloglar hamda ensiklopedik m a’lumotlardan foydalanishi mumkin. 
Um um iy tarixga oid asarlarning aksariyatida voqealar bayoni o ‘z 
xususiyatiga ko'ra ikki xil bo'lishi mumkin:
a) Boshqa tarixchilar tomonidan bayon etilgan voqealar zikrini muallif 
ixcham holda yoki aynan keltiradi. Asaming bu qismi kompilyatsiya, 
ya’ni o'zlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya so‘zi inglizcha compile -  
tuzmoq m a’nosini anglatadi.
b) Muallifning shaxsan o ‘zi m a’lumot yig‘ib voqealami bayon etgan 
qismi original, yangi qismi deb ataladi.