A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor
Download 3.05 Mb. Pdf ko'rish
|
АУдит дарслик (1)
|
Hujjatlashtirish. Hujjatlashtirish ko’pincha yozma tasdiq ataladi. Auditor
tomonidan moliyaviy hisobotga kiritilayotgan yoki kiritilishi lozim bo’lgan ma’lumotlar asoslanganligiga ishonch hosil qilish maqsadida o’z mijozining hujjatlari va yozuvlari o’rganilishini nazarda tutadi. Auditor o’rganib chiqayotgan hujjatlar – mijozning xo’jalik operatsiyalari bo’yicha ma’lumotlarning tizimli hisobga olish uchun mijoz tomonidan ishlatiladigan yozuvlardir. Har bir xo’jalik operatsiyasi, odatda, mijozga tegishli kamida bitta hujjatda qayd qilingani bois, katta miqdordagi shunday dalillar auditor ixtiyorida bo’ladi. Masalan, mijoz, odatda, o’z mijozining buyurtmalar blankasi, transport hujjati, har bir tovar chiqarish uchun yukxat nusxasi va boshqalarni o’zida saqlaydi. Ushbu hujjatlar – ancha foydali dalillar bo’lib, ularning yordamida auditor sotish hajmi va boshqa xo’jalik operatsiyalari bo’yicha mijozning hisob yuritishi aniqligini tekshirishi mumkin. Hujjatlashtirish – barcha auditorlik tekshiruvlarida keng qo’llaniladigan dalil shaklidir, chunki auditor ortiqcha sarf-xarajat qilmasdan ham bunday 200 ma’lumotlarni oson qo’lga kiritishi mumkin. Ba’zan shunday bo’ladiki, hujjatlashtirish auditorning ixtiyorida mavjud dalillarning yagona foydali shakliga aylanadi. Hujjatlarni ichki va tashqi turlarga ajratib olish qulay. Agar hujjat xo’jalik tizimi doirasida tayyorlangan bo’lsa, hech qachon uning chegarasidan chiqmay, mijozlar yoki savdogarlar kabi begona shaxslar qo’liga tushmay o’sha erda saqlansa, u ichki hujjat hisoblanadi. Ichki hujjatlarga misollar sirasida sotish bo’yicha yukxatlar nusxalari, tovar chiqarish uchun hujjatlar, xodimlarning ish vaqti yoki tovar-moddiy qimmatliklarni inventarizatsiyalash natijalari qayd qilinadigan hujjatlar va boshqalarni eslatib o’tish mumkin. Mijozning xo’jalik tizimidan tashqarida kimningdir birovning qo’lida bo’lgan hujjatlar esa tashqi hujjatlar hisoblanadi. O’sha begona shaxs hisobga olingan xo’jalik operatsiyalarining qatnashchisi bo’lishi mumkin. Bunday hujjat istalgan vaqtda mijoz qo’lida bo’ladi yoki auditor undan bemalol foydalanishi mumkin. Ayrim hollarda tashqi hujjatlar mijozning xo’jalik tizimidan tashqarida paydo bo’ladi va faqat pirovardida mijozning qo’liga kelib tushadi. Bunday tashqi hujjatlarga misol tariqasida etkazib beruvchilar yukxatlari, to’langan veksellar va sug’urta polislarini keltirish mumkin. To’langan cheklar kabi boshqa hujjatlar mijoz tomonidan tuziladi, keyin esa begona shaxslarga yuboriladi va oxir-oqibat yana mijozga qaytadi. Auditor birinchi navbatda hujjat ichki yoki tashqi ekanligiga e’tibor qilgan holda, uni ishonchli dalil sifatida qabul qiladi. Agar bu hujjat ichki bo’lsa, u holda uning ishonchliligining asosiy mezoni – uni xo’jalik ichki nazoratining samarali tizimi sharoitida yaratish hisoblanadi. Kuchsiz xo’jalik ichki nazorati sharoitida tuzilgan ichki hujjatlar ishonchli dalil bo’lishi mumkin emas. Tashqi hujjatlar auditor mijozida ham, xo’jalik operatsiyasida qatnashuvchi boshqa tomonda ham bo’ladi. Bu esa xo’jalik operatsiyasining ikkala ishtirokchisi hujjatda mavjud ma’lumotlar va shartlarga bir xil darajada rozi ekanligini 201 ko’rsatadi. Shuning uchun tashqi hujjatlar ichki hujjatlarga qaraganda ishonchliroq dalil hisoblanadi. Kuzatishlar. Kuzatishlar deganda biz muayyan xatti-harakatlarni baholash uchun sezgi a’zolaridan foydalanishni nazarda tutamiz. Butun audit davomida turli-tuman ob’ektlar va xatti-harakatlarni baholashda ko’rish, eshitish, hidlash va paypaslash a’zolari kabilardan foydalanish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Masalan, auditor o’z mijozida mavjud vositalar haqida umumiy tasavvur hosil qilish uchun, butun zavodni aylanib chiqishi mumkin; u asbob-uskunalar zanglab ketmaganini ko’rishi, u qanchalik eskirganini baholashi, buxgalteriya hisobini yurituvchi shaxslarni kuzatishi va shu orqali uni aynan shu ish bilan shug’ullanishi lozim bo’lgan shaxslar amalga oshirayotganini aniqlashi mumkin. Kamdan-kam hollarda kuzatishlarning o’zigina etarli bo’ladi. Dastlabki taassurotlarni turli dalillar bilan tasdiqlash ham talab etiladi. Shunday bo’lsa-da, kuzatish – auditning foydali qismidir. Mijozlarni so’roqqa tutish. So’roqqa tutish natijasida mijoz auditor tomonidan berilgan savollarga yozma javob yoki og’zaki ma’lumot beradi. So’rov natijasida mijozdan sezilarli hajmda ma’lumot olish mumkin bo’lsa-da, bu ma’lumotlarni tugal deb bo’lmaydi, chunki u mustaqil manbadan olinmayapti va dalillar mijozning foydasiga buzib ko’rsatilgan bo’lishi ham hech ehtimoldan yiroq emas. Shuning uchun auditor so’rov natijasida ma’lumot to’plaganda, boshqa usullar vositasida uni yanada mustahkamlovchi dalillar bilan boyitishi zarur. Masalan, auditor tizimli buxgalteriya yozuvlarini yuritish, hisoblar bo’yicha aylanmalar va saldoni tekshirish uchun mijoz qo’llaydigan usullar haqida ma’lumot olish uchun, odatda, avvalo, uning o’zidan xo’jalik ichki nazorat tizimi qanday ishlashi haqida so’raydi. So’ngra auditor xo’jalik operatsiyalarini tekshiradi va ular rostdan ham aynan unga xabar qilinganidek yo’sinda hisobga olinayotgani va nazorat qilinayotganligini aniqlaydi. Arifmetik aniqlik. Arifmetik aniqlikni tekshirish hisob-kitoblarni tanlanma tekshirish va audit qilinayotgan davr uchun mijoz ma’lumotlarini ko’chirib 202 o’tkazishni nazarda tutadi. Hisob-kitoblarni qayta tekshirish mijoz tomonidan amalga oshirilgan arifmetik yakunlar va operatsiyalar to’g’riligini aniqlashdan iborat. U tovarlar va boshqa tovar-moddiy qimmatliklarini sotish bo’yicha yukxatlarni to’plash, jurnallar va qo’shimcha buxgalteriya daftarlari yakunlari, amortizatsiya va etkazilgan zararlar bo’nagi bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish kabi operatsiyalarni o’z ichiga oladi. Axborot uzatishni qayta tekshirish esa, masalan, yakka tartibda tarqatishdan iborat. Agar ayni bir summa bir necha joyda hisobga olingan bo’lsa, bunday holatda auditor u barcha joyda bir xil ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak. Masalan, auditor sotish hajmini debitorlik qarzi bilan taqqoslagan holda, sintetik va analitik hisobga olish to’g’riligiga ishonch hosil qilish uchun, Bosh kitob bilan uni qiyoslash uchun uncha katta bo’lmagan testlar o’tkazadi. Ko’pchilik auditorlar bunday tekshirishni “takroriy operatsiyalar” deb ataydilar. Analitik amallar. Analitik amallarni bajarishda taqqoslashdan foydalaniladi va o’zaro bog’liqliklar belgilanib, ular balans bilan unga ilova qilingan hisobot qay darajada haqqoniy ekanligini baholashga imkon beradi. Bunday amalga misol sifatida o’tgan yil uchun yalpi foydaning foiz qiymati bilan joriy yil uchun yalpi foydaning foiz qiymatini solishtirishni zikr etib o’tish mumkin. Ayrim nomoddiy aktivlar va hisoblar bo’yicha analitik usullar yagona talab qilinuvchi dalil turi bo’lib chiqishi mumkin. Qolgan hisoblarga kelsak, analitik amallar balans va boshqa hisobotlar ishonarli ekanligini tasdiqlab turgan hollarda boshqa turdagi dalillar hajmini kamaytirish mumkin. Ba’zi hollarda analitik amallardan kelgusi tekshirish kerak yoki kerak emasligini belgilash uchun yanada kengroq tadqiq qilish zarur bo’lgan hisoblar yoki xo’jalik operatsiyalarini aniqlash uchun ham foydalaniladi. Joriy yil uchun umumiy ta’mirlash xarajatlari bilan o’tgan yilgi xuddi shunday xarajat ko’rsatkichini taqqoslash va farqni o’rganish bunga misol bo’la oladi. Agar farq sezilarli bo’lsa, u holda bunday xarajatlar ortishi yoki kamayishi sabablarini aniqlash zarur. 203 Analitik amallar uchun foydalaniladigan axborot – bu, odatda, auditorning o’zi tomonidan qilingan hisob-kitoblardir. Qaysi hisoblar kelgusi tekshirish talab qilmasligi, qaysi sohalarni yanada batafsil o’rganish lozimligini hal etishga ko’maklashishi uchun analitik amallarni audit boshida amalga oshirgan maqsadga muvofiq sanaladi. Download 3.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|