A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov
Ведад X. Восстание и правление эмира Хабибуллы-хана Бача-и Сако
Download 184 Kb. Pdf ko'rish
|
Afg\'oniston tarixi. Mannonov A.M, Abdullayev N.A, Rashidov R.R (1)
|
69
Ведад X. Восстание и правление эмира Хабибуллы-хана Бача-и Сако (январь октябрь 1929 г.) в Афганистане: Монография. - М.: Изд-во РУДН, 19 9 6 .- С . 15-16. nida Bachai Saqoni qo‘shini bilan qurshab, qo‘lga olganligini m a’lum qiladi. Shu o ‘rinda Omonullaxon o‘ylab ham o ‘tirmasdan Bachai Saqoni kallasini tanasidan judo qilib, uni huzuriga yetkazishga buyruq beradi. Shundan so‘ng, Omonullaxonning o ‘ziga nisbatan asl munosabatini bilib olgan Bachai Saqo o ‘zini tanishtiradi va hukmdorga qarshi kurash boshlashini m a’lum qiladi70. 1928-yil 10-dekabrda Jabal us-Sirojdagi afg‘on armiyasi gamizoniga hujum qilgan Bachai Saqo shahami jangsiz egallaydi va katta miqdordagi qurol-aslahani qo‘lga kiritadi. Shundan so‘ng Bachai Saqo qo‘shiniga K o‘histonda istiqomat qilib kelayotgan hamda bu yerdagi pushtun millatiga mansub aholining zulmidan aziyat chekayotgan tojik aholisi qo‘shiladi. 1928-yil 11-dekabrda esa K o‘histonda bo ‘lib o ‘tgan diniy ruhoniylar vamullalam ing kattayig‘inida Bachai Saqo “Afg‘oniston amiri - Habibulla G ‘oziy, islom dinining chin xizmatkori” deb e ’lon qilindi. 14-dekabrda yirik sonli qo‘shin bilan Kobulga hu jum qilgan Bachai Saqo garchi shahami egallay olmagan bo ‘Isa ham, poytaxtga katta zarar yetkazdi. 1929-yil yanvar oyining boshida Omonullaxon garchi qamoqqa tashlangan mamlakatning eng e ’tiborli diniy yetakchilarini ozodlikka chiqargan bo‘lsa-da, bu ham vaziyatni yumshatmaydi. Shu bilan birga, Omonullaxon o‘zi tomonidan e ’lon qilingan barcha islohotlami to‘xtatishni va ular- dan butkul voz kechib, eski qadriyatlarga to ‘la qaytishi xususida alohida farmon chiqaradi va xalqqa e ’lon qiladi. Biroq, uning raqiblari bu Omonullaxonning vaqtinchalik tadbiri ekanligini aytib, xalqni podshohga qarshi ko ‘tarilishga chaqirdilar. 1929-yilning yanvari davomida tarqoq holda harakat qilgan hukumat qo‘shini bilan jangga kirgan qo‘zg‘olonchilar birin-ketin ulami mag‘lub etib, poytaxtga yaqinlashdilar. Shunday vaziyatda Omonullaxon mamlakatdagi yuqoridagi kabi tartibsizliklarga o ‘zi aybdor ekanligini tushunib yetdi va taxtdan akasi Inoyatullaxon evaziga voz kechganligini m a’lum qiladi. Taxtdan voz kechgan Omonullaxon 1929-yilning 14-yanvarida o ‘z yaqinlari bilan Qandahor shahriga yo‘l oldi. A fg ‘oniston taxtini Inoyatullaxon egallagan b o is a ham, bu bilan tartibsizliklar to ‘xtamadi balki, yanada avj oldi. Omonullaxonning taxtdan voz kechganligini eshitgan qo‘zg‘olonchilar Kobulga yurish qilib, poytaxtni hech bir qarshiliksiz egallaydilar va Bachai Saqo Inoyatullaxon oldiga 24 soat ichida taxtni unga topshirish bo‘yicha ultimatum qo‘yadi. Chorasiz qolgan Inoyatullaxon taxtda atigi uch kungina o‘tirgach, taxtdan voz kechadi va poytaxtni tark etdi. 1929-yilning 18-yanvarida Bachai Saqo poytaxt Kobulda A fg‘oniston amiri deb e ’lon qilindi va o‘sha kuni uning tarafdorlaridan iborat yangi hukumat tuzildi. Ushbu hukumat tarkibida Bachai Saqoning yaqin va ishongan kishilari bilan birga Omonullaxon davrida hukumat tarkibida faoliyat ko‘rsatgan ko‘zga ko‘ringan arboblar ham bor edi. Bachai Saqo hukumati dastlabki davrdan o ‘zining mustahkam emasligi bilan ajralib turdi. Hukumat tarkibida bir qator muhim tuzilmalar, jumladan adliya vazirligi va sud hokimiyatiga tegishli tuzilmalar yo‘q edi. Shuningdek, armiya va politsiya faoliyati o‘z holiga tashlab qo‘yilgan bo‘lib, armiya saflariga aholi orasidan askar jalb etish tartibi “hasht nafari” bekor qilinganligi sababli armiya saflari nihoyatda qisqargan hamda askarlar maosh olishmas edi. Shu bilan birga, mamlakat moliyaviy-iqtisodiy inqiroz yoqasiga kelib qolgan bo‘lib, davlat g ‘aznasini to ‘ldiruvchi manbalardan keluvchi tushumlarga putur yetdi. Mamlakatdagi ichki siyosiy vaziyat ham keskinligicha qola- verdi. Omonullaxonga qarshi bosh ko‘targan shinvoriy qabilasi hukumat almashgach ham o ‘z harakatini to‘xtatmadi va Bachai Saqo hokimiyatini tan olmadi. Jalolobod, Qandahor kabi yirik shahar- larda va hazoriylar istiqomat qiladigan mamlakatning markaziy qismi Bamiyon hududlari va mamlakat janubiy-sharqidagi Xost atroflari markaziy hokimiyatga nisbatan bo‘ysunmaslik harakatlari avj oldi. 1929-yil yanvar oyi ikkinchi yarmida Qandahorga yetib kelgan Omonullaxon mahalliy yetakchilar, shu jumladan diniy rahnamolaming qo‘llab-quvvatlashiga erishish maqsadida chin is lom dini aqidalari asosida harakat qilishga va taxtni qaytarib olish uchun ulardan ko'm ak so‘ragan bo‘lsa-da, Qandahor aholisi sobiq hukmdorga yordam berishga shoshilmadi. Bu orada Omonullaxon o‘zini yana Afg‘oniston hukmdori deb e ’lon qildi va Bachai Saqoga qarshi urush e ’lon qildi. 1929-yilning fevral-mart oylari davomida Omonullaxon mamlakatning g ‘arbiy va janubiy hududlaridan birmuncha qiyinchiliklar bilan 10 ming nafar atrofida qo‘shin yig‘di. 0 ‘sha yil aprelida ushbu qo‘shin bilan Bachai Saqoning yirik qo‘shini turgan G ‘azna shahriga yurishi Omonullaxon uchun muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. Shundan so‘ng hokimiyat uchun kurashdan hafsalasi pir bo ‘lgan Omonullaxon 1929-yilning 23-mayida Afg‘onistonni butkul tark etdi va Italiyaga qarab yo‘l oldi hamda umrining oxirigacha (1960-y.) shu mamlakatda yashadi. Afg‘onistondagi beqaror vaziyat Sovet davlatini bu davlat ichki ishlariga aralashishga undadi. Sovet davlati A fg‘onistondagi vaziyatga harbiy aralashuv orqali birmuncha ta ’sir o ‘tkazmoqchi va Omonullaxonni taxtni qayta egallashga ko‘maklashmoqchi bo‘ladi. Omonullaxon hukumatining Moskvadagi elchisi G ‘ulom Nabixon atrofida afg‘on qochoqlari va sovet ekspeditsion kuchlaridan iborat qo‘shin tashkil etildi. 1929-yil 14-aprelida 800 kishidan iborat maz kur bo‘linma sovetlar tomonidan qurollantirilib (4000 dona mil- tiq va 200 ta pulemyot) A fg‘oniston hududida harbiy harakatlami boshladi. G ‘.Nabixon va sovet harbiy qo‘mondoni V.Primakov boshchiligidagi mazkur qo‘shin dastlab Mazori-Sharifni, keyin Balx, Shibirg‘on va Toshqo‘rg‘on shaharlarini ishg‘ol qildi. Biroq, Omonullaxonning taxt uchun kurashni to‘xtatganligi va mamlakatni tark etganligi xabari kelgach, mazkur qo‘shin 1929-yilning may oyi oxirida zudlik bilan Afg‘onistondan chaqirib olindi. 1929-yilning bahorida afg‘on taxti uchun kurashga yana bir shaxs qo‘shitdi. Omonullaxon hukumatida harbiy vazir lavozimida faoliyat ko‘rsatgan va podshohning islohotlami shoshma-shosharlik bilan amalga oshirishidan norozi bo‘lib Yevropaga ketgan general Muhammad Nodirxon Afg‘onistonga yetib keldi. Ozod qabilalar hududida istiqomat qiluvchi afg‘on qabilalarining ko‘magiga tayangan M.Nodirxon 1929-yilning 15-oktabrida Kobulni egalladi. Bachai Saqo qoMga olinib, qatl etildi. M.Nodirxonning tarafdorlari undan Afg‘oniston taxtini egallashini so‘raydilar. Garchi, bu masala afg‘on qabila yetakchilarining yig‘ini - Loyya Jirg‘ada hal etilishi lozimligi xususida fikr bildirgan M.Nodirxon 16-oktabr kuni Afg‘oniston podshosi deb e ’lon qilindi va o ‘ziga “shoh” rutbasini oldi. Muhammad Nodirshoh amir- likni tugatib, shohlikni qaror toptirdi. M.Nodirshoh ham durroniy qabilasi barakzoy urug‘i muhammadzoy bo‘g ‘inidan boMib, sobiq podshoh Omonullaxonning qarindoshi edi. M.Nodirshoh mamlakatda qabila, millat va elatlar orasida tinchlik o ‘matib, bir qator ijtimoiy-iqtisodiy islohotlami amalga oshirishni boshladi. Biroq, u 1933-yilning 8-noyabrida suiqasd qurboni bo‘ldi va hokimiyat tepasiga o ‘g ‘li Muhammad Zohirshoh (1933-1973) keldi. 1933-yil Muhammad Zohirshoh Afg‘oniston qiroli deb e ’lon qilindi. Bu vaqtda u endigina 19 yoshga to ‘lgan bo‘lib, otasi uni davlat boshqamvida tegishli ko‘nikmalami olishi uchun bir qator lavozimlami topshirgan edi. Britaniya Hindistonidagi harbiy kollej (Staff College)ni hamda Fransiyadagi yetakchi o‘quv yurtini tamomlagan M.Zohirshoh garchi rasman Afg‘oniston hukmdori deb e’lon qilingan bo‘lsa ham, amalda davlatni uning uch amakisi - Muhammad Hoshimxon (bosh vazir), Shoh Mahmudxon (harbiy vazir) va Shoh Valixon boshqarishdi. M.Zohirshoh mamlakatni qirq yil mobaynida m o‘tadil boshqarishga intildi. Afg'oniston tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari Zohirshohning 1934-yilgi hukumat oldidagi chiqishi- da belgilab berildi. Unga ko‘ra, Afg'oniston Sovet Ittifoqi va Buyuk Britaniya bilan to ‘g‘ri munosabat olib borishi, Turkiya va Eron kabi davlatlar bilan yaqin munosabatlar olib borishi, boshqa mu sulmon davlatlari bilan keng aloqalar olib borishi belgilangan edi. Afg‘oniston tashqi siyosatining asosiy vazifalaridan biri mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun yetakchi davlatlar bilan aloqalar- ni o ‘rnatish, ulaming tajribasidan foydalanish edi. Zohirshoh Sovet Ittifoqi bilan iliq munosabatlar o‘matishga intildi va otasi kabi Afg‘oniston shimolida panoh topgan Sovet davlatiga qarshi milliy ozodlik kurashi olib borayotgan 0 ‘rta Osiyolik kurashchilami qo‘llab-quvvatlamadi va ushbu harakat yetakchilaridan mamlakatni tark etishni so‘radi. Shundan so‘ng 0 ‘rta Osiyolik milliy istiqlolchil ; harakati yetakchilari kurashni to ‘xtatib, Turkiya va Yevropa mamlakatlariga ketishga majbur bo‘ldilar. Buyuk Britaniya bilan ham munosabatlarda nizoli vaziyatlar kelib chiqishini oldini olishga intilgan Zohirshoh hukumati inglizlarga ozod qabilalar hududi va Britaniya Hindistoni bilan chegaralardagi afg‘on qabilalarining har qanday qo‘zg‘olonchilik kayfiyatidagi harakatlarini qo‘llab-quvvatlamaslikka va’da berdi. Afg‘onistonning xalqaro munosabatlari faollashib, hatto 1934-yili Millatlar Ligasiga a ’zo bo'ldi. Dunyoning yetakchi mamlakatlari bilan munosabatlami o ‘matishga intilgan Afg'oniston 1936-yilda AQSH bilan diplomatik aloqalar o ‘matdi. Biroq, AQSH bilan munosabatlar shu bilangina cheklandi va ikki tomonlama kelishuv imzolanish darajasiga ko‘tarilmadi. Buni Afg'oniston hukumatining AQSHga keng imkoniyatlar yaratib berishni istamaganligi va o 'z navbatida AQSH ham afg‘on zaminida muhim manfaatlami ko‘rmaganligi bilan izohlash mumkin. Hokimiyatga kelishi bilan M.Zohirshohning dastlabki tadbirlari ta’lim-tarbiya ishlarini faollashtirish va pushtu tiliga davlat tili maqomini berishga qaratildi. Nafaqat poytaxt Kobulda, balki joylarda ham bir qator maktablar ochildi. Natijada maktablar soni ko‘payib, XX asr 30-yillari oxirida butun mamlakat bo ‘ylab ulaming soni 350 taga yetdi va ularda 60 ming nafarga yaqin o‘quvchi tahsil olar edi. Davlat ishlarining fors-dariy tilida olib borilishiga hamda ushbu tilda bir necha asrdan buyon boy ilmiy, m a’naviy, siyosiy va shu kabi yo‘nalishlardagi asarlar yaratib kelinganligiga qaramasdan, pushtu tilini ham hukumat darajasiga olib chiqish va undan keng foydalanish bo‘yicha bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Bu davrda mamlakat iqtisodiy salohiyatini birmuncha oshirishga qaratilgan tadbirlar ham amalga oshirildi. 1932-yilda A fg‘oniston Milliy Banki tashkil etildi. Shu bilan birga, mamlakatda savdo-sotiqni rivojlantirish maqsadida bir necha yirik savdo kompaniyalari ham tashkil etildi. Ush bu savdo kompaniyalari nafaqat mamlakatning ichki va tashqi savdosini nazorat qilar edilar, balki mamlakat sanoat tarmoqlarini ko‘tarish hamda rivojlantirish uchun ham kapital kiritishni o ‘z zimmalariga olgan edilar. Hukumat chet el savdo kompaniyalari bilan munosabatlarda ehtiyotkorlikka tayandi. 1933-1938-yillar oralig‘ida A fg‘oniston Milliy Bankining kapital jam g‘armasi yuz barobardan k o ‘proqqa oshdi. Mamlakat ichki va tashqi savdosining 80%dan ortig‘ini o ‘z nazoratiga olgan ushbu bankning ta ’sirini birmuncha kamaytirish maqsadida hukumat 1938-yilda davlatga tegishli Afg‘oniston Banki (D Afg‘oneston Bank)ni tashkil etdi. A fg‘oniston Bankiga davlat bankining barcha vakolatlari berildi va bu bank endilikda pul aylanishini, chet el valutalari, oltin, kumush sotib olish hamda sotishni nazorat qilishi, davlatga tegishli qim- matli qog‘ozlami muomalaga chiqarishni boshqaradigan bo ‘ldi. Afg‘oniston Milliy Banki esa faqat savdo operatsiyalariga ixtisoslashgan kommersiya banki bo‘lib qoldi. Biroq, ushbu bankning kapital aylanmasi yanada oshib, 30-yillar oxirida hatto, hukumatga ham 21 mln. afg‘oniy (qariyb 2 mln. AQSH dollari) miqdorida kredit berdi. Mamlakatda keng ko ‘lamli sanoat tarmoqlarini barpo etish uchun avvalo, elektr energiyasi ishlab chiqarishni keskin oshi- rish zarur edi. Shu bois, hukumat bu masalaga jiddiy yondashdi. Natijada o ‘tgan asr 30-yillari davomida va 40-yillari boshlarida Jabal us-Sirojdagi gidroelektr stansiyasining quw ati 1500 kVt dan 2400 kVt ga oshirildi. Chok-e Vardakda quw ati 4000 kVt ni tashkil etuvchi yana bir gidroelektr stansiyasi barpo etildi. Shu ningdek, hukumat quw ati 24 ming kVt bo‘lgan Sarobiy va 6500 kVt quvvatga ega Arg‘andob gidroelektr stansiyalarini baipo etish- ni rejalashtirdi71. XX asr 30-yillaridan boshlab A fg‘onistonda sanoat tarmoqlari faoliyatini yo‘lga qo‘yish va rivojlantirishga alohida e ’tibor qaratila boshlandi. Jumladan, 1937-yilda sanoat asbob-uskunalarini mamlakatga olib keluvchi va ulami turli hududlarda o‘matib, ishga tushirib beruvchi “Vatan” kompaniyasi ishga tushirildi. Shu bilan birga, paxta xomashyosini va junni qayta ishlovchi sanoat korxonalari vujudga keldi. 1938-yilda Bag‘londa Chexoslavakiyaning “Shkoda” firmasi uskunalari (qiymati 1 mln. AQSH dollari) asosida shakar ishlab chiqaruvchi zavod ishga tushirildi va ushbu korxona mamlakatning shakarga bolgan ehtiyojini to‘la ta’minlab berdi. Shu yilda yana sovun va sement ishlab chiqaruvchi yirik zavodlar ham ishga tushirildi. Mamlakatda sanoatni rivojlantirishga bo‘lgan katta sa’y- harakatlar, hukumat tomonidan amalga oshirilgan bir qator muhim tadbirlarga qaramasdan Afg‘oniston qishloq xo‘jaligi mamlakati bo ‘lib qolaverdi. XX asr 30-yillari ikkinchi yarmida Afg‘oniston tovar eksportining 85-90 %ini qishloq xo‘jaligi mahsulotlari tashkil etar edi. Import hajmi eksport hajmidan kamroq b o ‘lib, asosan tayyor to‘qimachilik mahsulotlari, neft va qurilish mahsulotlari mamlakatga olib kirilar edi. 1937-yilda A fg‘oniston eksportining hajmi 358 mln. afg‘oniyni, import esa 324 mln. afg‘oniyni tashkil etgan bo ‘lsa, 1943-yilda Download 184 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|