A. soatow, A. Abdulkasimow, M. Mirakmalow
Download 4.19 Kb. Pdf ko'rish
|
|
§.
Ýewraziýa çäginiò tebigy geografik ülkelere bölüniºi Ýewraziýa materiginiò ululygy we geografik ýerleºiºi materigiò tebigatynyò dürli-dürlüligine sebäp bolupdyr. Onuò ºeýle dürli-dürlüligi çäk taýdan bölünmegine esas bolýar. Tebigy-geografik raýonlaºdyryº diýende, materikleri bir-birinden tebigy ºerti bilen tapawutlanýan belli bir böleklere bölmek prosesi dü- ºünilýär. Ýewraziýa materiginiò tebigatyny çäk taýdan tapawutlaryna görä raýonlaºdyranda hem giòlik zolaklylygy, hem beýiklik gu- ºaklyklara bölüniºine we uzaklyk boýunça täsir edýän faktorlara üns berilýär. Ýewraziýa materiginde bir-birinden çäk taýdan tapawutlanýan ençeme uly we kiçi ülkeler bölünen. Ýewraziýa çägi Demirgazyk Ýewropa, Orta Ýewropa, Günorta Ýewropa, Gündogar Ýewropa, Günbatar Sibir, Gündogar Sibir, Uzak Gündogar, Günorta-Günbatar Aziýa, Alynky Aziýa, Orta Aziýa, Merkezi Aziýa, Gündogar Aziýa, Günorta Aziýa, Günorta-Gündogar Aziýa 14 sany uly tebigy geografik ülkelere bölünen (23-nji surat). Özbegistan ýerleºen Orta Aziýa ülkesi özüniò gaýtalanmaz te- bigaty bilen aýratyn tapawutlanýar. Orta Aziýa tebigatyny her ta- raplaýyn öwrenen rus alymy W. I. Muºketow Türküstan atly ki- tabynda bu ülkäni Ýewraziýa materiginiò içindäki özboluºly seýrek tebigatly gözel materikdir diýip baha beripdir. Orta Aziýanyò we Özbegistanyò tebigaty hakynda 7-nji synpda bilim alarsyòyz. 137 23-nji surat. Ýewraziýanyò tebigy geografik ülkeleri. I. Demirgazyk Ýewropa II. Orta Ýewropa III. Günorta Ýewropa IV . Gündogar Ýewropa V. Günbatar Sibir VI. Gündogar Sibir VII. Uzak Dündogar VIII. Günorta-günbatar Aziýa IX. Alynky Aziýa X . Orta Aziýa XI. Merkezi Aziýa XII. Gündogar Aziýa XIII. Günorta Aziýa XIV . Günorta-gündogar Aziýa 138 Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Uly tebigy geografik ülkeler, kiçi ülkeler, tebigy-geografik raýonlaºdyryº, Ýewropa ülkeleri, Aziýa ülkeleri. Barlag üçin soraglar 1. Tebigy geografik raýonlaºdyryº diýende nämäni düºünýärsiòiz? 2. Ýewraziýa nähili tebigy-geografik ülkelere bölünýär? Amaly ýumuºlar 1. Tebigy geografik ülkeleri depderiòize ýazyò we kartadan tapyò. 2. Ýewraziýanyò tebigy geografik ülkelerini iki list kagyza çyzyò. 61- §. Orta Ýewropa Ýewraziýa materigi taryhy-geologik ösüºi we tebigatynyò dürli- dürlüligine görä iki Ýewropa we Aziýa kontinentlerine bölünen. Ýewropa kontinentiniò tebigatyny öwrenen barlagçylar hem ony köp kiçi tebigy georgafik ülkelere bölüpdirler. Orta Ýewropa kiçi ülkesiniò düzümindäki tebigy geografik ob- lastlardan biri Alp-Karpat daglarydyr. Alp-Karpat daglary. Geografik ýerleºiºi. Alp-Karpat daglary ki- çi ülkesi Ýewropadaky belent, uzyn we uly daglardan hasaplanýar. Bu ülke Günbatar Ýewropanyò merkezi böleginde ýerleºýär. Alp dag gatlaklanmasynda emele gelen iò ýaº daglardan hasaplanýar. Öz gezeginde, bu kiçi ülke tebigatynyò özboluºly aýratynlyklary bilen tapawutlanýan özbaºdak Alp we Karpat daglaryna bölünýär. Alp daglary ýaý ºeklinde günbatardan gündogara 1 200 km-e uzap gidýär. Alp daglarynyò iò belent ýeri onuò günbatar böleginde ýerleºen bäº granly Monblan depesidir (4 807 m). 139 Alp daglarynyò klimaty aram bolup, gyºy ýumºak, tomsy salkyn. Ýylyna 2 000 3 000 mm töwereginde ygal düºýär. Dagyò depe- lerinde hemiºelik garlar we buzluklar emele gelipdir. Buzluklaryò meýdany 4 140 kw km bolup, uzynlygy 15 27 km çenli uzap gidýär. Bu buzluklardan Reýn, Rona, Adije, Drawa derýalary suw- lulanýar. Alp daglarynyò demirgazyk eteklerinde we ýasy daglyklarynda podzol topraklar döräpdir. Dag eòòitleri buk we dub tokaýlary bilen örtülen. Bu tokaýlaryò aºagynda goòur topraklar duºýar. Karpat daglary Orta Ýewropanyò gündogar böleginde ýerleºen, ýaýºekilli dag ulgamyndan ybarat bolup, tebigy aýratynlyklaryna görä üç bölege Günbatar Karpat, Gündogar Karpat we Günorta Karpat daglaryna bölünýär. Karpat daglarynyò uzynlygy 1500 km, ortaça be- ýikligi 800 1 200 m, iò belent ýeri Belent Tatra dagyndaky Gerla- howski-ªtit depesidir (2 655 m). Karpat daglary täze dag gatlaklanyºlarynyò, wulkanlaryò täsirinde emele gelipdir. Onda gazylyp alynýan peýdaly zatlardan nebit, gaz, kömür, demir we marganes magdanlary, reòkli we seýrek metallar, kaliý hem-de nahar duzlary bar. Klimaty Alp daglarynyò klimatyna garanda birneme kontinental. Ýanwaryò ortaça temperaturasy 3°, 5 °C. Dag eteklerinde tomus yssy, ortaça temperatura +17°, +20 °C-a deò. Beýige göterildigiò saýyn temperatura peselýär. Ýyllyk ygal 800 1 000 mm, dagyò depelerinde 1 200 2 000 mm. Karpat daglary derýalara baý. Demirgazyga akýan Oder, Wisla derýalary hem Karpatdan baºlanýar. Karpatyò iò uly tebigy baýlygy dag tokaýlarydyr. Oòa tokaýly Karpat diýilmegi-de ýöne ýerden däldir. Dag eòòitlerinde giò ýaprakly tokaýlar (buk, dub, kerkaw, gara sosna) ýaýran. Iò belent ýerleri hem dag tokaýlary bilen örtülen. Olara planinalar (ýaýlalar) diýilýär. Pesliklerde käte-käte puºta diýilýän sähralar saklanyp galypdyr. Karpat daglarynda, esasan, goòur aýy, doòuz, gum piºigi, belka, samyr ýaly haýwan görnüºleri köp duºýar. 140 Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Orta Ýewropa, Alp-Karpat daglary, tokaýly Karpat, planinalar, puºta, Reýn, Dunaý, Tisa. Barlag üçin soraglar 1. Alp daglarynyò tebigaty nähili faktorlaryò täsirinde döräpdir? 2. Tokaýly Karpat, planina, puºta nähili manylary aòladýar? Amaly ýumuºlar 1. Orta Ýewropa ülkesini sudury karta geçiriò. 2. Alp we Karpat daglaryna deòeºdirme häsiýetnama beriò we depderiòize ýazyò. 62- §. Gündogar Ýewropa Geografik ýerleºiºi. Gündogar Ýewropa düzlügi Ýewraziýada iò uly tebigy geografik ülkelerden biri bolup, onuò meýdany 4 mln. kw. km-e deò. Bu düzlük Ýewropanyò gündogar böleginde ýerleºýär. Gündogar Ýewropa düzlügi dürli giòliklerde ýerleºen bolup, demir- gazykda tebigy toplumlar tundradan baºlanyp, günorta-gündogarda aram guºaklygyò çöl tebigatyna çenli dowam edýär. Tebigy ºerti. Gündogar Ýewropa düzlük ülkesi geologik taýdan Ýer gabygynyò iò gadymky, beýlekilere garanda durnukly bolan Gündogar Ýewropa platformasynda emele gelen. Platformanyò üstki bölegi häzirki döwür deòiz we kontinental çökündileri bilen örtülen. Gündogar Ýewropa düzlügi dürli-dürli baýlyklara eýe. Kriwoý-Rog- daky demir käni, Kursk magnit anomaliýasy, Peçora we Donesk basseýnlerindäki daºkömür känleri, Wolga-Ural raýony we Peçora basseýnlerindäki nebit känleri, Baltikboýundaky ýanyjy slanes känleri 141 muòa mysaldyr. Bu ülkede beýiklikler, krýa, düzlük we peslikler giò ýaýran . Gündogar Ýewropa klimatynyò ºekillenmeginde Atlantik okeandan öwüsýän ýyly we çygly howa massalary hem-de Arktika sowuk howa massalarynyò täsiri güýçli. Demirgazykdan günorta we gün- batardan gündogara gitdigiçe klimatyò kontinentallygy barha artýar. Düzlügiò günbatarynda gyº ýumºak (6°, 8 °C), gündogarynda sowuk (10°, 20 °C). Tomus aýlary köp ýerlerde salkyn (+18°, +22 °C). Ülkäniò günorta-gündogar böleginde dowamly jöwzaly yssy (+25°, +29 °C) bolýar. Ygalyò ýyllyk mukdary günbatardan gündogar tarapa barha (800 600 mm) kemelýär. Iò kem ýagynlar (200 mm) Kaspiboýy pesliginde bolupdyr. Gündogar Ýewropa düzlügi derýalara örän baý. Düzlügiò demirgazyga garap akýan derýalary Peçora, Mezin, Demirgazyk Dwina bol suwly derýalar hasaplanýar. Günorta garap akýan iò uly derýalar Wolga, Dnepr we Ural derýalarydyr. Gündogar Ýewropa düzlüginde köller köp, aýratynam, ular düz- lügiò demirgazyk-günbatarynda giò ýaýran. Munuò sebäbi Ýer üstü- niò gurluºynyò we klimat ºertiniò amatlylygydyr. Gündogar Ýewropa düzlüginde günorta tarap aºakdaky tebigy zolaklar gezekleºip gelýär: tundra, tokaý-tundra, taýga, garyºyk tokaý- lar, giò ýaprakly tokaýlar, tokaý-sähra, sähra, ýarymçöl we çöller . Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Gündogar Ýewropa, Waldaý, Wolga, Kursk magnit anomaliýasy (KMA) . Barlag üçin soraglar 1. Ilkedäki tebigy zolaklar hakynda nämeleri bilýärsiòiz? 2. Gündogar Ýewropa düzlüginde nähili derýalar bar? Amaly ýumuºlar 1. Ýewropa ülkelerini sudury karta geçiriò. 2. Bu ilkedäki tebigy zolaklary häsiýetlendirip beriò. 142 63- §. Günbatar we Gündogar Sibir Günbatar Sibir. Günbatar Sibire ºu atdaky peslik we Kara deòzindäki birnäçe kiçiräk adalar girýär. Ol demirgazykdan günorta 2 500 km-e, günbatardan gündogara 1 900 km-e uzap gidýär. Günbatar Sibiriò ýeri paleozoý erasynda emele gelen plitadan ybarat. Onuò üsti mezozoý we kaýnozoý eralarynyò dürlüçe galyò- lykdaky gatlaklanmalar bilen örtülen. Paleozoý döwri gatlaklanmalary Günbatar Sibir pesliginiò çetki böleklerinde aýdyò görünýär. Nebit we kömür çägiò esasy gazylyp alynýan peýdaly zatlaryny düzýär. Günbatar Sibir çägi günortadan demirgazyga tarap sähelçe ýapgyt. Günbatar Sibir çäginde uzyn, süýri depeler köp. Umuman, ülke çäginiò hakyky beýikligi 300 m dan geçmeýär. Günbatar Sibir çäginde gyºda arktika, ýazda bolsa aram guºaklygyò howa massalary agdyklyk edýär. ªu sebäpden ortaça ýyllyk howa temperaturasy gyºda 25 30 °C, ýazda +22 °C bolýar. Ygalyò ortaça ýyllyk mukdary 480 550 mm-e ýetýär. Ob, Irtyº, Taz we Pur ýaly derýalar Günbatar Sibiriò iò iri derýalarydyr. Umuman, çäkdäki ähli diýen ýaly derýalar Demirgazyk Buzly okeanynyò basseýnine girýär. Günbatar Sibiriò demirgazygynda tundra-gleýli, podzol we batga topraklar, günorta böleginde bolsa hasyldar gara topraklar ýaýran. Peslik çäginde pes boýly gaýyò, polýar tallary, kedr, pihta, tilagaç, käkilik oty ýaly ösümlikler ösýär. Haýwanlardan ak aýy, ak käkilik, demirgazyk suguny, lemming, polýar tilkisi, rosomaha ýalylar ýaºaýar. Gündogar Sibir. Ol Sibiriò merkezi bölegini eýeläp, günbatarda Günbatar Sibir pesliginden gündogarda Kolyma derýasynyò jülgesine çenli dowam edýär. 143 Gündogar Sibiriò merkezi bölegini eýeleýän gaty we berk Sibir platformasy arheý erasynda emele gelen. Onuò günbatar bölegi paleozoý, gündogar bölegi bolsa mezozoý eralarynda ýokary galypdyr. Ülkäniò relýefi, esasan, ýasy daglyklardan ybarat. Gündogar Sibiriò merkezi böleginde Orta Sibir ýasy daglary ýerleºýär. Onuò üsti deòiz derejesinden ortaça 400 600 m beýik. Putorana daglarynda beýiklik 1 701 m-e ýetýär. Gündogar Sibir üç sany arktika, subarktika we aram klimat guºaklyklarynda ýerleºýär. Ülkäniò klimatynyò Günbatar Sibir klimatyndan tapawutly tarapy onuò ýiti kontinentallygydyr. Bu ýerde ýyllyk howa temperaturasy tapawudy örän uly (gyºda 20 40 °C, ýazda +16 +18 °C). Oýmýakonda gyºda temperatura 71 °C ga, ýazda bolsa +36 °C-a ýetýändigi anyklanan. Gündogar Sibir derýalara baý. Ýewraziýanyò iri derýalaryndan Ýeniseý, Lena, Aldan, Kolyma, Taýmyr, Hatanga, Wilýuý, Anabar ºolara degiºlidir.. Ülkäniò çäginde arktika sähralary, tundra we tokaý-tundra zolaklarynyò landºaftlary emele gelen. Esasy topraklary tundra-gleýli we torfly gleýli, batga we podzol topraklardyr. Ülkäniò demirgazyk böleginde köp ýyllyk buzluk ýerler uly meýdany eýeleýär. Gündogar Sibirde ösümliklerden moh we liºaýnikler, ak we gara garagaç, tilagagaç, Sibir ýeli, kedr, zirk ýalylar ösýär. Haýwanlardan ak aýy, polýar tilkisi, möjek, tokaý samyry, ak käkilik, demirgazyk itsyçany, alaka we baºgalar ýaºaýar. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Kara, Ob, Günbatar Sibir, Gündogar Sibir, tundra-gleýli topraklar, buzluk ýerler, Sibir ýeli. Barlag üçin soraglar 1. Günbatar Sibirde nähili howa massalary agdyklyk edýär? 2. Gündogar Sibir nähili klimat guºaklyklarynda ýerleºen? 3. Köp ýyllyk buzluk ýerler ülkäniò haýsy böleginde duºýar? 144 Amaly ýumuºlar 1. Ýer gabygynyò gurluºy kartasyndan peýdalanyp, Günbatar we Gündogar Sibiriò geologik gurluºyny deòeºdiriò. 2. Dersligiò tekstinden we tematik kartalardan peýdalanyp, Günba- tar we Gündogar Sibiriò tebigatyny deòeºdiriò. 64- §. Merkezi Aziýa Geografik ýerleºiºi. Merkezi Aziýa tebigy geografik ülkesi Aziýa- nyò Merkezi bölegini eýeleýär. Bu ülkede Hytaý we Mongoliýa çä- gindäki daglar we çöller ýerleºýär. Ülkäniò merkezi we günorta böleginden Ýer gabygynyò iºjeò Alp- Gimalaý seýsmik guºaklygy geçýär. Ülkede garry, ýöne ýaºaran dag- lar bilen birlikde iò ýaº daglar hem bar. Relýefi. Merkezi Aziýa ülkesiniò relýefinde, esasan, dag, daglyk, dag aralygyndaky oýuklar we belent düzlükler duºýar. Tibet daglygy, Garagurum, Gündogar Týanºan ýa-da Hytaý Týanºany, Altaý (Mon- goliýa Altaýy), Kunlun daglary, Taklamekan çöketligi, Gobi çöli ýer- leºen belent düzlük ülke relýefiniò esasy ºekilleri hasaplanýar. Ülkäniò iò belent ýeri (8 611 m) Garagurum ulgamyndaky Çogory depesi bol- sa, iò pes nokady Taklamekan çölündäki Turfan çöketligi (154 m). Klimaty. Ülkäniò çägi aram we subtropik klimat guºaklyklarynda ýerleºýär. Merkezi Aziýa maksimumy (gyº aýlarynda) we Ýuwaº okeandan öwüsýän howa massalarynyò ülºi uly. Ýyllyk ýagynlar Ti- bet daglygynyò merkezinde, Taklamekan we Gobi çöllerinde 100 mm-den kem. Ülkäniò günorta-gündogar bölegindäki daglaryò (Tibet, Kunlun) gündogar eòòidine 1 000 mm we ondan köp ygal düºýär. Ýanwaryò ortaça temperaturasy ülkäniò demirgazygynda 24 °C (iýulda +16 °C), merkezinde (Taklamekan çölünde) 8 °C (iýulda +24 °C), günortasynda (Tibet daglygynda) 20 °C (iýulda +10 °C) töwereginde bolýar. 145 10 A. Soatow, A. Abdulkasimow, M. Mirakmalow Ülkede uly derýalar ýok, emma bar kiçi derýalar Ýuwaº we Hin- di okeanlaryna guýulýan derýalaryò ýokary akymyndaky ºahala- ryndan ybarat. Suwsuz we gurap galýan ençeme kiçi derýalar (Tarim, Züleýha we b.) ýapyk basseýnde ýerleºýär. Köllerinden Lobnor (meýdany üýtgäp durýar), Kukunur, Ubsu-nur ºor köller bolsa, Bag- raºköl, Orin-Nur süýji suwly köllerdir. Merkezi Aziýada aram we gurak subtropik klimat guºaklyklarynyò tokaý-sähra (dag etekleri), ýarym çöl, çöl zolaklary emele gelipdir. Daglaryò 6 000 m-den ýokarsy garlar we buzlar bilen örtülen . Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Ýapyk basseýn, oýuk, ýaº daglar, Turfan, Çogory, Tibet, Týanºan, Tarim, Mongoliýa Altaýy. Barlag üçin soraglar 1. Merkezi Aziýanyò relýef ºekilleri nähili? 2. Merkezi Aziýa klimatyna nähili faktorlar täsir edýär? Amaly ýumuºlar 1. Esasy relýef ºekillerini we olaryò atlaryny depderiòize ýazyò. 2. Derslikden we tematik kartalardan peýdalanyp, Merkezi Aziýa- nyò tebigatyny gysgaça häsiýetlendiriò. . 65- §. Gündogar Aziýa Geografik ýerleºiºi. Gündogar Aziýa Hytaý döwletiniò gündogar bölegini, Koreýa ýarymadasyny, Ýapon adalaryny eýeleýär. Bu ülke demirgazykdan günorta tarap deòiz kenarlary boýunça birnäçe müò kilometre uzap gidýär. Tebigy ºerti. Gündogar Aziýanyò jümmüºinde iò gadymky kristal jynslardan dörän Hytaý-Koreýa we Günorta Hytaý platformalary ýatýar. Platformanyò üsti Huanhe we Ýanszy derýalary getiren allýuwial 146 çökündilerden emele gelipdir. Bu çäk Beýik Hytaý pesligine gabat gelýär. Beýik Hytaý pesliginiò demirgazyk böleginiò klimaty aram, mussonly, günorta subtropik mussonly klimatdyr. Demirgazykda gyº gurak, sowuk ( 6 °C), günortada maýyl (+3 °C) bolýar. Tomsy yssy, deòiz kenarlarynda iýuluò ortaça temperaturasy +26 °C. Ygalyò ýyllyk mukdary demirgazykda 500 mm, günortada 1 000 mm. Ygalyò 80 %-i diýen ýaly tomus aýlaryna dogry gelýär. Bu peslikden Huanhe, Ýanszy we baºga derýalar akyp geçýär. Pesliklerde köller we suw howdanlary hem köp. Iò uly köllerden biri Taýhu kölüdir. Beýik Hytaý pesliginde hasyldar goòur topraklar emele gelipdir. Az bolsa-da, mangra, sosna, dub, paporotnik, magnoliýa ösümlikleri duºýar. Daýhanlar pesligiò demirgazygynda ýylyna iki gezek, günor- tasynda, hatda üç gezek hasyl alynýar. Gündogar Aziýa ülkesiniò günorta böleklerini Günorta Hytaý pes gatlakly daglary eýeleýär. Bu kiçi ülke belentligi 2 000 m çenli bolan Nanlin we Uiºan daglaryndan emele gelen. Huanhe we Ýanszy derýalarynyò basseýnleriniò uly meýdanla- rynda pagta, günorta böleginde ºekerçiòrik, apelsin, mandarin, ana- nas we bananlar ýetiºdirilýär. Bu ülkäniò esasy ekini ºaly we dünýä meºhur Hytaý çaýy hasaplanýar. Mundan baºga-da, bugdaý, soýa, tarygyò bir görnüºi gaolýan hem ýetiºdirilýär. Gündogar Aziýa ülkesi dürli gazylyp alynýan peýdaly zatlara baý. Günorta Hytaý pes gatlakly daglary galaýy we wolfram ýaly gazylyp alynýan peýdaly zatlary bilen meºhur. Gündogar Hytaýda daºkömür we demir magdanynyò gory örän uly . Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Platforma, musson klimaty, Beýik Hytaý pesligi, Huanhe, Ýanszy, Taýhu, Hytaý çaýy, gaolýan. Barlag üçin soraglar 1. Gündogar Aziýa tebigatynyò dürlüçe bolmagyna sebäp näme? 2. Ülkede nähili tebigy toplumlary üstün durýar? 147 Amaly ýumuºlar 1. Gündogar Aziýa ülkesine degiºli adalgalaryò we düºünjeleriò mazmunyny depderiòize ýazyò. 2. Ülkedäki esasy gazylyp alynýan peýdaly zatlary kartadan tapyò. . 66- §. Günorta Aziýa Geografik ýerleºiºi. Günorta Aziýa Ýewraziýanyò günortasynda ýerleºýär. Ol tebigy ºerti bir-birinden düýpgöter tapawutlanýan iò beýik Gimalaý dag ulgamlaryny, ýasy daglykdan emele gelen Hin- distan ýarymadasyny we allýuwial çökündilerden emele gelen Hind- Gang pesligini öz içine alýar. Gimalaý daglary. Gimalaý garly mekan diýmekdir. Ol Tibet daglary we Hind-Gang pesligi aralygynda ýerleºen bolup, uzynlygy 2 400 km-e we ini 200 300 km-e uzap gidýär. Ortaça belentligi 6 000 m. Bu dag ulgamynda her biri 8 000 m-den belent 11 depesi bar. Iò beýigi Jomolungma depesi 8 848 m. Gimalaý daglary Alp gatlaklanyºynda ºekillenen bolup, ýaº dagla- ryò ulgamyna girýär. Alp-Gimalaý geosinklinal guºaklygy ºu çäkden geçýär. Bu guºaklyk gaty iºjeò bolup, onda güýçli ýer titremeleri bo- lup durýar. Gimalaý daglarynyò klimaty tropiki (günbatar bölegi) we subek- watorial (gündogar bölegi) klimat guºaklyklaryna mahsusdyr. Musson ýelleriniò täsiri gaty güýçli. Bu ýagdaý Gimalaý daglarynyò tebiga- tynyò örän dürli-dürli bolmagyna sebäp bolupdyr. Bu ýerde dag etek- lerine mahsus bolan batgalaºan teraýalardan çekip, dag eòòitlerindäki hemiºelik ýaºyl tokaýlary, gyrymsy agaçlary we belent dag otluk- laryny hemde hemiºelik garlary we buzluklary görýäris. Hind-Gang pesligi. Gimalaý daglaryndan günortada uzynlygy 3 000 km-e ýetýän Hind-Gang pesligi ýerleºýär. Bu peslik dagetek 148 bükülmesinde emele gelen we daglardan düºýän gyrmança jynslar bilen dolupdyr. Hindi jülgesinde tropiki, Gang jülgesinde bolsa subekwatorial musson klimat döräpdir. Gang derýasynyò aºaky akymynda ygalyò mukdary 2 500 mm-e ýetýär. Bu ýerde ýagyº wagtal-wagtal çabga bolup ýagýar we suw daºgynlary bolup durýar. Ýöne Hindi derýasynyò gündogarynda klimat gurak, ýagyº juda kem ýagýar. Hatda bu ýerdäki Tar çölünde ýylyna 100 150 mm ygal ýagýar . Hind-Gang pesliginde musson klimatly tokaýlar kem duºýar. Gang we Brahmaputra deltasynda gür mangrazarlar we hemiºelik ýaºyl tokaýlar bar. Günbatar böleginde ºor we çägeli çöller bar. Hindistan ýarymadasy. Hindistan ýarymadasynyò esasy iò ga- dymky Hindi platformasyndan ybarat. Ýer üstüniò uly bölegi ga- dymky kristal jynslardan düzülen. Gazylyp alynýan baýlyklardan demir we marganes magdanlary, altyn, almaz, grafit, kömür we nebit känleri bar. Iò belent ýeri ýarymadanyò günortasynda ýerleºen Anaýmudi dagydyr (2 698 m). Ýarymadanyò günbatarynda deòiz kenary boýunça uly aralyga uzap gidýän Günbatar Gatt daglary we gündogarynda Gündogar Gatt daglary bar. Hindistan ýarymadasynyò klimaty subekwatorial musson klimat. Ýanwaryò ortaça temperaturasy +26 °C, iýun aýynda +40 °C-dan geçýär. Günbatar Gatt daglarynda hemiºelik ýaºyl çygly tropiki tokaýlar, merkezinde sawanna tokaýlary we sawannalar, derýa deltalarynda mangra tokaýlary ýaýran . Teraýalar, Hindistan ýarymadasy, Gimalaý daglary, Hind-Gang pesligi, Günbatar we Gündogar Gatt daglary. Barlag üçin soraglar 1. Günorta Aziýa tebigatynyò dürli-dürli bolmagyna nähili faktorlar täsir edýär? 2. Günorta Aziýa çäginde nähili klimat guºaklyklary bar? Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar 149 Amaly ýumuºlar 1. Gimalaý, Hind-Gang we Hindistan ýarymadasynyò klimatyny deòeºdiriò. 2. Atlasdaky kartadan peýdalanyp, ülkedäki tebigy zolaklaryò jed- welini dolduryò. 67 - §. Alynky Aziýa Geografik ýerleºiºi. Alynky Aziýa ülkesi Kiçi Aziýa ýarymadasy, Ermenistan we Eýran daglyklaryny öz içine alýar. Bu ülke demir- gazykda Gündogar Ýewropa, gündogarda Orta Aziýa, günorta- gündogarda Günorta Aziýa, günortada Günorta-günbatar Aziýa ülkeleri bilen araçäkleºýär. Geologik gurluºy. Alynky Aziýa ýeri paleozoý erasynda emele gelen. Kaýnozoý erasynda bolup geçen alp dag ýygyrtlanmasy döwründe ýene täzeden ýokary galypdyr we ýaºarypdyr. Ülkäniò çägi tektonik taýdan aktiw bolup, Alp-Gimalaý seýsmik guºaklygyna girýär. Relýefi. Relýefi, esasan, pes we ýasy daglyklardan ybarat. Alynky Aziýanyò relýefi demirgazykdan we gündogardan günorta we günbatara tarap ýapgyt. Ülkäniò günbatar we günorta çetlerinde peslikler ýerleºýär. Alynky Aziýanyò çäginde beýikligi 200 metrden geçmeýän pesliklerden çekip, hakyky beýikligi 5 000 metrden geçýän beýik geriºlere duºmak mümkin. Kawkaz, Pontiý, Tawr, Zagros, Elbrus daglary ine ºeýle geriºlere degiºlidir. Alynky Aziýanyò iò beýik nokady Kawkaz dagynda bolup, beýikligi 5 642 m-e ýetýär. Klimaty. Alynky Aziýanyò klimaty özboluºly bolup, günbatarynda, esasan, Orta deòiz klimaty, günorta-gündogarynda bolsa subtropik kontinental klimat emele gelen. Ülkäniò demirgazygynda howanyò ortaça temperaturasy gyºda 15 °C, ýazda +20 +24 °C, günortasynda bolsa gyºda +2 +10 °C, ýazda +32 °C bolýar. Tomus aýlarynda käbir ýerlerde howanyò temperaturasy 150 +45 +50 °C çenli ýetýär. Ygalyò ýyllyk mukdary ülkäniò demirgazygynda 50 100 mm, günortasynda 350 500 mm-e ýetýär. Daglarda 1 000 mm-e çenli ýagyn ýagýar. Içerki suwlary. Kura, Karun, Gerirud, Etrek, Kaºofrud, Araks derýalary Alynky Aziýanyò iò iri derýalarydyr. ªunuò bilen birlikde ülkäniò çäginde Urmiýa, Wan we baºga kiçi köller bar. Topraklary, ösümlikleri we haýwanat dünýäsi. Alynky Aziýada, esasan, açyk kaºtan, goòur we açyk goòur, tokaý goòur we dag podzol topraklar ýaýran. Çöllerde gumly çöl topraklary duºýar. Ülkede ösümliklerden dub, buk, grab, ýabany üzüm, çyrmaºyk, handan pisse, hurma daragty, igde ýaly ösümlikler ösýär. Haýwanlardan dag goçy we geçisi, ýolbars, gaplaò, doòuz, çöl piºigi, jeren, ºagal, dürli gemrijiler, ýylanlar, guºlardan gyzyl gaz, ördek, balykçy guº we baºgalar ýaºaýar. Adalgalar, daýanç düºünjeler we atlar Kiçi Aziýa, Zagros, Elbrus, ýabany üzüm, çöp piºigi, jeren. Barlag üçin soraglar 1. Alynky Aziýanyò relýefi nähili? 2. Ülkede nähili topraklar ýaýran? Amaly ýumuºlar 1. Ülkedäki esasy relýef ºekilleriniò atlaryny ýazyò. 2. Dersligiò tekstinden peýdalanyp, Alynky Aziýa tebigatyna gysgaça häsiýetnama beriò. 68- §. Jemleýji gaýtalamak Derslik we 6-njy synp atlasyndaky kartalar esasynda öz bilimiòizi synaò we baha beriò. Munuò üçin ilki ähli paragraflardaky adalgalara, daýanç düºünjelere we atlara, barlag üçin soraglara beren jogaplary- òyzy ýada salyò we ýene gaýtalaò . 151 24-nji surat. Afrikanyò fiziki kartasy. GOªMAÇALAR 152 25-nji surat. Günorta Amerikanyò fiziki kartasy. 153 26-njy surat. Demirgazyk Amerikanyò fiziki kartasy. 154 27-nji surat. Ýewraziýanyò fiziki kartasy. 155 155 156 M A Z M U N Y SÖZBAªY ........................................................................................................... 3 1- §. Materikleriò we okeanlaryò fiziki geografiýasy kursunda nämeler öwrenilýär? ...................................................................................................... 5 2- §. Geografik kartalar we olaryò görnüºleri. Atlaslar, globuslar .......................... 7 GEOGRAFIK GABYK 3- §. Geografik gabygyò araçäkleri, aýratynlyklary ............................................ 10 45-§. Geografik gabygyò ösüº basgançaklary we umumy kanunalaýyklyklary ... 12 6- §. Litosfera we Ýeriò relýefi .......................................................................... 16 7- §. Materikleriò we okeanlaryò peýda bolºy we ösüºi ..................................... 19 8- §. Gidrosfera, onuò düzüm bölekleri.............................................................. 21 9-10 §. Atmosfera. Ýeriò klimat guºaklyklary .................................................... 24 11- §. Tebigy toplumlar, olaryò döwürliligi we zolaklylygy .................................... 27 12- §. Ýer ýüzüò ilaty, jynslar .............................................................................. 29 OKEANLARYÒ TEBIGATY 13- §. Dünýä okeany, onuò bölekleri ................................................................... 32 14- §. Dünýä okeanynyò düýbüniò geologik gurluºy we relýefi ............................. 35 15- §. Okean suwunyò ºorlugy, temperaturasy, akymlary .................................... 37 16- §. Dünýä okeanynyò atmosfera we gury ýere täsiri ........................................ 39 17- §. Okeanyò baýlyklary, olardan peýdalanmak we goramak ........................... 41 MATERIKLERIÒ WE OKEANLARYÒ TEBIGATY AFRIKA 18- §. Afrika materiginiò geografik ýerleºiºi we öwreniliº taryhy ........................... 43 19- §. Geologik gurluºy we gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Relýefi .................... 45 20- §. Materigiò klimatynyò aýratynlyklary .......................................................... 48 21- §. Klimat guºaklyklary .................................................................................. 49 22- §. Içerki suwlary ........................................................................................... 51 23- §. Ekwatorial tokaýlar we sawannalar ........................................................... 53 24- §. Tropiki çöller we subtropikler ................................................................... 56 157 25- §. Tebigy geografik ülkeleri ........................................................................... 58 26- §. Materigiò ilaty we onuò tebigata täsiri ........................................................ 60 27- §. Atlantik okean .......................................................................................... 62 28- §. Hindi okeany ............................................................................................ 65 AWSTRALIÝA WE OKEANIÝA 29- §. Awstraliýanyò geografik ýerleºiºi, öwreniliº taryhy, geologik gurluºy, gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Relýefi ....................................... 67 30- §. Klimaty, içerki suwlary, tebigy zolaklary .................................................... 70 31- §. Materigiò ilaty we onuò tebigata täsiri ........................................................ 73 32- §. Gaýtalamak .............................................................................................. 74 33- §. Ýuwaº okean ........................................................................................... 75 34- §. Okeaniýa .................................................................................................. 78 35- §. Okeaniýanyò klimaty, tebigy zolaklary we ilaty. ......................................... 80 ANTARKTIDA 36- §. Geografik ýerleºiºi, öwreniliº taryhy, geologik gurluºy, gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Relýefi ............................................................................ 81 37- §. Klimaty tebigy toplumlary ......................................................................... 84 GÜNORTA AMERIKA 38- §. Geografik ýerleºiºi, öwreniliº taryhy, geologik gurluºy, gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Relýefi ........................................................................... 86 39- §. Klimaty we içerki suwlary ......................................................................... 89 40- §. Tebigy zolaklary, beýiklik guºaklyklary ...................................................... 91 41- §. Tebigy geografik ülkeleri ........................................................................... 94 42- §. Günorta Amerikanyò ilaty.......................................................................... 96 DEMIRGAZYK AMERIKA 43- §. Geografik ýerleºiºi, öwreniliº taryhy, geologik gurluºy, gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Relýefi ............................................................................ 99 44- §. Demirgazyk Amerikanyò klimaty we içerki suwlary ................................. 101 45- §. Demirgazyk Amerikanyò tebigy zolaklary we beýiklik guºaklyklary ........................................................................................... 104 46- §. Demirgazyk Amerikanyò tebigy geografik ülkeleri ................................... 106 47- §. Demirgazyk Amerikanyò ilaty .................................................................. 108 48- §. Demirgazyk Buzly okean ........................................................................ 109 ÝEWRAZIÝA 49- §. Ýewraziýanyò geografik ýerleºiºi, öwreniliº taryhy ................................... 113 50- §. Geologik gurluºy we gazylyp alynýan peýdaly zatlary. Relýefi .................. 115 51- §. Ýewraziýanyò klimaty ............................................................................. 117 52- §. Sowuk we aram klimat guºaklyklary ....................................................... 120 53- §. Yssy klimat guºaklyklary......................................................................... 121 54- §. Içerki suwlary ......................................................................................... 123 55- §. Sowuk we aram klimat guºaklyklaryndaky tebigy zolaklary ................................................................................................ 125 56- §. Yssy klimat guºaklyklaryndaky tebigy zolaklary ...................................... 128 57- §. Beýiklik guºaklyklary ............................................................................. 131 58- §. Ýewraziýanyò ilaty we syýasy kartasy ..................................................... 133 59- §. Antropogen tebigy toplumlary ................................................................. 134 60- §. Ýewraziýa çäginiò iri tebigy geografik ülkelere bölüniºi ................................................................................................. 136 61- §. Orta Ýewropa ........................................................................................ 138 62- §. Gündogar Ýewropa ................................................................................ 140 63- §. Günbatar we Gündogar Sibir .................................................................. 142 64- §. Merkezi Aziýa ........................................................................................ 143 65- §. Gündogar Aziýa ...................................................................................... 145 66- §. Günorta Aziýa......................................................................................... 147 67- §. Alynky Aziýa .......................................................................................... 149 68- §. Jemleýji gaýtalamak ................................................................................ 150 Goºmaçalar ............................................................................................ 151 26.82 S 53 Soatow A. Geografiýa: Materikleriò we okeanlaryò fiziki geografiýasy. 6- njy synp üçin derslik /A. Soatow, A. Abdulkasimow, M. Mirakmalow. Gaýtadan iºlenen we doldurylan dördünji neºir. Daºkent: Oqituvchi neºirýat-çaphana dörediijilik öýi, 2017. 160 sah. ISBN 978-9943-22-091-1 UOK: 91(075.3) KBK 26.82ya72 ABDURASUL SOATOV, ALI ABDULQOSIMOV, MIRALI MIRAKMALOV GEOGRAFIYA (Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi) 6- sinf oquvchilari uchun darslik (Turkman tilida) Qayta ishlangan va toldirilgan tortinchi nashri „ Oqituvchi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Òoshkent 2017 Ý ö r i t e r e d a k t o r E. Nazaraliýewa RTM Tebigy we takyk ylymlar bölüminiò geografiýa ylmy baº metodisti Terjime eden K. Hallyýew Redaktor K. Hallyýew Çeper redaktorlar: ª. Odilow, B. Ibragimow Tehredaktor S. Nabiýewa Kompýuterde sahaplaýjy M. Salimowa Neºirýat lisenziýasy AI ¹291, 04.11.2016. Original-maketden çap etmäge 2017-nji ýylyò 15-nji iýununda rugsat edildi. Möçberi 70×90 1 / 16 . Kegli 13, 12 ºponly. Tayms harpynda ýygnalyp, ofset çap ediliº usulynda çap edildi. Ofset kagyzy. Çap l. 10,0. ªertli ç. l. 11,70. Hasap-neºirýat l. 8,52. 986 nusgada çap edildi. Buýurma ¹ Özbegistanyò Metbugat we habar agentliginiò Oqituvchi neºirýat-çaphana döredijlik öýi. Daºkent 206. Ýunusabat, Ýangiºäher köçesi, 1. ªertnama ¹ 39-17. Kärendesine berlen dersligiò ýagdaýyny görkezýän jedwel Derslik kärendesine berilip, okuw ýylynyò ahyrynda gaýtarylyp alnanda ýokardaky jedwel synp ýolbaºçysy tarapyndan aºakdaky baha bermek ölçeglerine esaslanylyp doldurylýar: 1. 2. 3. 4. 5. 6. ¹ Okuwcynyò ady, familiýasy Okuw ýyly Dersligiò alnandaky ýagdaýy Synp ýolbaºçy- synyò goly Dersligiò tabºyrylan- daky ýagdaýy Synp ýolbaºçy- synyò goly Täze Dersligiò birinji gezek peýdalanmaga berlendäki ýagdaýy. Sahaby butin, dersligiò esasy böleginden aýrylmandyr. Ähli sahypalary bar, ýyrtylmadyk, goparylmadyk, sahypalarynda ýazgylar we çyzyklar ýok. Ýagºy Kitabyò daºy ýenjilen, ep-esli çyzylan, gyralary gädilen, dersligiò esasy böleginden aýrylan ýerleri bar, peýdalanyjy tarapyndan kanagatlanarly abatlanan. Goparylan sahypalary täzeden ýelmenen, käbir sahypalary çyzylan. Kanagat- lanarly Kitabyò daºy çyzylan, ýyrtylan, esasy böleginden aýrylan ýa- da bütinleý ýok, kanagatlanarsyz abatlanan. Sahypalary ýyrtylan, sahypalary ýetiºmeýär, çyzylyp taºlanan. Dersligi dikeldip bolmaýar. Kanagat- lanarsyz Download 4.19 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|