A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

6. Listni shtamplash. Bunda list, tasmalardan tayyorlangan 
tayyorlanma matritsa-asbobga o‘matilib, puanson bilan ezgan holda
141

---

matritsa ko‘ziga kiritilib kerakli shaklga keltiriladi. Bu usulda skoba, 
qopqoq, avtomobil qanotlari va boshqa detallar tayyorlanadi.
Bosim bilan ishlashning fizik asoslari. Metallami bosim bilan 
ishlash usullari metallaming plastikligiga asoslangan. M a’lumki, turli 
metallaming plastikligi har xil bo‘lib, u metallning ichki tuzilishiga, 
kimyoviy tarkibiga, strukturasiga va boshqa ko‘rsatkichlariga bog‘liq.
Deformatsiya tezligi ortganda zarur kuch ham ortishi lozim. 
Yuqoridagi m a’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, tayyorlanmaning 
plastiklik darajasiga ko‘ra, metallami eng maqbul rejimlarda ishlash 
texnik-iqtisodiy talablarga to‘la javob beradi.
Metallaming plastik deformatsiyalanish mexanizmi nihoyatda 
murakkab. Bunda tayyorlanmaning shakli, o ‘lchamlarigina o ‘zgarib 
qolmasdan, balki uning xossalari ham o ‘zgaradi.
M a’lumki, metallami bosim bilan ishlashda ular plastik darajasiga 
qarab qizdirib, ba’zan sovuqlayin ishlov beriladi.
Deformatsiyalanish darajasi ortgan sari donlar, keyin donlar 
oralig‘idagi metallmas qo‘shimchalar deformatsiyaga uchray boradi.
9.1-rasm. Po Hat tayyorlanmalarning sovuqlayin bosim 
mikrostrukturasi.
Bunday jarayon nusxasini sxematik tarzda qirralari bilan yonma- 
yon qo‘yib taxlangan tangalaming bir oz ishlatilgandagi vaziyatiga 
o ‘xshatish mumkin. Bunda tangalar bir-biriga nisbatan sirpanib siljishi 
bilan birga qiyalanish tekisligiga qarab bir oz buriladi.
Metallami sovuqlayin bosim bilan ishlashda bu murakkab 
jarayonda struktura o‘zgarishi oqibatida uning puxtaligi, qattiqligi, 
elastikligi ortib, plastikligi pasayadi. Bunday fizik puxtalanish naklyop 
deb ataladi.
142

---

M a’lumki, metall qatlami 1000 °C gacha qizdirib ishlashda don- 
laming bog‘Ianish puxtaligi pasayganligi sababli avval metailmas 
materiallar, keyin donlar deformatsiyalana boradi va qisman parcha- 
lanadi. Lekin poiatning rekristallanishi (qayta kristallanish) sababli 
deformatsiyalanayotgan donlar ayni vaqtda qayta kristallanib, dastlab- 
ki holiga qaytadi. Metailmas materiallar esa deformatsiyalan- 
ganligicha qoladi, chunki ular qayta kristallanmaydi. Shu sababli tola 
yo‘nalishi bo‘yicha puxtaligi ortadi.
Metall tayyorlanmani qarama-qarshi tomonlarga aylanuvchi ikki 
silindrik jo ‘va orasidan ezib (siqib) o ‘tkazish prokatlash deb va 
buning natijasida olinadigan buyum esaprokat deb ataladi.
Prokatlashning sxematik tasviri 9.2-rasmda ko‘rsatilgan. Rasmdan 
ko‘rinib turibdiki, qalinligi H bo‘lgan tayyorlanma qarama-qarshi 
tomonlarga aylanuvchi jo ‘valarga ishqalanish Uifayli qamraladi va 
j o ‘valar orasidan qisilib o ‘tayotganda deformatsiyalanib, qalinligi h 
bo‘lib chiqadi. Demak, prokatlashda tayyorlanmaning qalinligi 
kamayib, uzunligi ortadi.
Tayyorlanmaning prokatlashdan oldingi qalinligi bilan prokatlan- 
gandan keyingi qalinligi orasidagi ayirma absolyut siqilish, absolyut 
siqilishni umumiy uzunlikka nisbati esa nisbiy siqilish miqdori deb 
ataladi. Tayyorlanmaning siqilayotgan qismi deformatsiyalanish