Абдусаидов абдували газета жанрларининг тил хусусиятлари

Учинчи боб «ГАЗЕТА ЖАНРЛАРИДА ЭКСПРЕССИВЛИКНИ ТАЪМИНЛОВЧИ АЙРИМ ЛУҒАВИЙ ВОСИТАЛАР ВА ТЕРМИН ҚЎЛЛАШ ХУСУСИЯТЛАРИ» деб номланган бўлиб, икки қисмдан иборат. Биринчи қисм «Фразеологизмлар - газета тилида экспрессивликни ифодаловчи восита». "Фразеологик бирликлар (ФБ) тил эгаси бўлган халқнинг маънавий маданияти, урф-одати, касби, яшаш шароити, интилиши, воқеликка муносабати билан узвий боғликдир. ФБлар образлилик ва экспрессивликни вужудга келтирувчи муҳим воситалар бўлиб, улар бадиий, сиёсий ва публицистик матнларнинг ифояавий таъсирчанлигини оширишга (таъкид бизники - А.А.) хизмат қилади, шунинг учун ФБлар стилистикада ҳам муҳим ўрин тутади"³⁸. ФБларни турлича аспектда ўрганиш бўйича жаҳон тилшунослигида катта югуқларга эришилган³⁹. Ўзбек тилшунослигида ҳам бу соҳада муҳим тадқиқотлар яратилди. Уларнинг айримлари матбуот
тилидаги ибораларни ўрганишга багишланган⁴⁰. Газета тилида мавжуд изоҳли луғатларда ФБнинг ўзи ёки вариантлари қайд эт-йлмаган ва бирор бир бошқа манбада ўз аксини топмаган иборалар кўплаб учрайди⁴¹. Газетада луғатларда қайд этилган иборалардан ҳам самарали фойдаланилган.
ФБдарни газета тилида қўллашда қуйидаги ҳолатларда эмоционаллик ва экспрессивдиқ таъминланган: 1. Жумлада икки ёки ундан ортиқ
фразерлрг^змни қўл;1а,ш: Кимнинг бели бақувват бўлса, қўли ҳам узун бўлади, дейицгади,,,(/ўС-,.3.0-01.98). 2. ФБ билан бирга тузилиши ва мазмуни жиҳатидан уша мос сўз ёки бириқмани ишлатиш: Дарҳақиқат, уюшма бўгзцгта қар,зуа ботган эди (ХС.,22.04.98). 3. ФБ таркибига унинг мазмунига мос бошқа луғавий бирликни киритиш: Устига устак, Д.Саъдинов хўрандалар ҳақига ҳам тидан, ҳам бўйидан хиёнат қилишга интйлмоқца..(ВГ.,24.12.87).

4. 
   Инверсия орқати: Бу «касаллик» аслида Хўжақуловга йўргакда теккант ўхшайди (ВГ.,21.01,70). 5- ' ФБ ифодадаган маънони анеЯогик луғавий воситалдр орқали ифодалаш: - Лекин одамларга ҳам ҳайронсан, зигирча камчиликни кўрса туядек қшшб ёзишгани ёзишган (ВГ., 13.10.86). Пашшадан фшз ясамақ ибораси мазмуни оригинал тарзда берилган. 6. ФБни сўроқ гап тарқибида, ишлатиш: Бунака меъёрлар билан иш юритсак, жамият боши берк кўчага , кириб қолмайдими? (ХС.,30.01.98). -7. ФБ еемакшкасини
   

ўзгартирмасдан луғавий-грамматик тузилишини қайта куриш: Ниҳоят, кенаси правление раиси Муҳаммади Ганиев идорага кириб келди-ю, калаванинг \чи ечилгандай бўлди (ВГ., 10,10.86). 8. ФБ маъносини бёвосита матнга
сингдириш: - Кузда саналадиган жўжани ҳозирданоқ санаб борсак яхшироқ бўлади (ҚН-Д6.10.57). 9. ФБни сарлавҳа сифатида ИшлаТиш: Мингпўлатнинг миси чиқди (ХС.,23.01.98), Усти ялтирог - у... (РГ.,11.03. 88). 10. ФБни мақол билан бирга ишлатиш: Бинобарин, у ёки бу таклифни ўртага таццшшдан рлдин уни етти ўлчаб, бир кесмоқ зарур эмасми? Ёки нима бўлса ҳам «интегратор»лик улогини олиб қолиш афзалми? (ХС.,30.04.98). 11. Умумхалқ тилида мавжуд бўлган, лекин кам ишлатиладиган иборани қўллаш: Рашид дардга чалингандан кейин роппа-роса беш йил ўтди. Самарқанд, Нагорний, ,,Тошқент ..., .Эшигцнинг туруми бузилмаган шифохона қолмади ҳцсоб. , Дарднинг келиши , осон, кетиши қийин экан (ВГ., 12.02.88). 12.
Журналист маҳорати туфайли янги яратилган иборалар ва парафразалар: Таъбир жоиз бўлса, айтиш мумкинки, соҳибқиронга ўрнатилган бу муҳташам ҳайкал мустақиллик пойдеворига қўйилган олтин гишт бўлди (ХС.,23.01.98).
Газета тилида мавжуд иборалар ва изоҳли луғатларда қайд этилган ФБлар, уларнинг вариантларидан унумли фойдаЛанилган. Газеталарда' бир жон-бир тан бўлмоқ, боши кўкка етмоқ, дог туширмоқ, енг ишмариб, ' кўз қорачигидай асрамоқ, кўкка совурмоқ, пайини қирқмоқ, суягиу^д/пди. Қўл келмоқ каби луғатларда кўрсатилгандек ишлатилган умумхалқГйборалари мавжуд. Диссертацияда улар кенг таҳлил этилган. ' ^к
ФБларнинг вариантлари ёки синонимлари ишлатилган. М.: Калавасшшнг учини тоугмоқ фразеологизми жўмбоқни Ҳал қилиш йўлйни топмбқ маъносида турли вариантлари қаторида қўлланилган. Калавасининг учини йўқотмоқ ибораси ўзининг қилиб турган ишини билмай қолмоқ, гангимоқ маъносини ифодалайди⁵⁵. Уларнинг луғатдарда учрамайдиган варйантлари _: газетада қулланилган. Қиёс: а) Калаванинг учи топилган (сарлавҳа) (ВГ¹., 16.09.86); б) Калаванчнг учи ечилгандай бўлди (жумбоқни ҳал қилиш йўли топилгандай бўлди маъносида): Ниҳоят, кечаси правление раиси Муҳаммади Ғаниев идорага кириб келди-ю, калаванинг учи ечилгандай бўлди (ВГ.,10,10,86); в) Калаванинг чигал жойлари (жумбоқни ҳал қилишни қийинлаштирадиГан ҳолат маъносида); Калаванинг чигил жойлари (сарлавҳа) (РҒ., 18.10.86).
Ер билан осмонча иборасининг осмон билан ерча, осмон-у ерча каби вариантлари мавжуд. Очеркда унинг таркибидаги луғавий воситалар ноўрин алмашгирилган: Бугун эса ...илгариги Нурота аёли билан менинг орамдаги фарқ замин-у фалакча (ВГ.,13.05.70).
Ўзбек тилшунослигида неологизмлар махсус таҳлил этила бошланди. Неологизм, окказибнализм ҳақида уларнинг моҳиятини тўла қамраб олган таъриф ҳам мавжуд: "Неологизмлар - тилнинг ҳамма систем талабларига жавоб бера оладйган, у ёки бу даражада қонунлаштирилган, аксарият клсми лугатларда қайд қилинган, янги реалияларни ифодалайдиган тил бирликларидир"⁵⁶. Давр тақозоси билан кнаш кслиш номери ўтмайди. елкамизга офтобнинг текканлиги рост бўлсин, юлдузбозлшка чек қўГшоқ, бир юлдўзй икки бўлмайди, ошкоралик дарвозасининг бир тавақаси қия очилган каби фразеологик неологизмлар газегаларда кўплаб учрайди⁵⁷. Игцда шу хил иборалар кенг таҳлил этилган.
"Ўзбек тилининг изоҳли лукати"да гап сўзи билан боғлиқ 57 та ибора қайд этилган. Газетада лугатда ўз аксини топмаган гап деса қоп-қоп, гап кор қилмайди, гапни пардалаб ўтирмайди, гапнинг тагида гап бор каби иборалар ишлатилган. М.: "Лап деса қоп-қоп, шини қоқиштувондан топ", - деган нақл худди шу капитал қурилиш бўлимида ҳукм сураётгандек (РГ.,7.01.88), Директорнинг қовоғи солинди. Унча-мунча гап кор қилмаслигини пайқаган Худойқул Алиқулов дангалига ўтди (РГ., 14.09.80), Шу сабабли иккози ҳам гапни пардалаб ўтирмади (РГ., 19.09.80), Гапнинг тагида гап бор, деганларидек, бунинг ҳам маъноси бор эди (РГ.,14.09.80). Янги яратилган ибора ва парафразаларнинг аксарияти ўринли қўлланилганлигига қарамасдан, бу соҳада ҳам баъзи камчиликлар мавжуд. М., баъзан очеркда ўта бадиий тарзда ифодаланган ҳолатлар кўринади: ... қишлокдар аҳолиси учун энди куёшли кунлар тугди (П(.'..30.03.8(>). Олий Мажлис биносининр депутатларни рўйхатга олиш залидамиз. Ноибларнинг кети узилмайди (ХС.,30-04.98).
Окказионализмларни айрим тилшунослар неологизм ҳодисаси билан бир нарса ёки неологизмларнинг бир қисми деб қарашади⁵⁸. А.Маматов докторлик диссертациясида адабий норма ва окказионализмлар масаласига ҳам эътиборни қаратади⁵⁹. Окказионализмлар катта имкониятларга эга, яъни улар нуткда, маълум гуруҳ нутқида бўлса~’ҳам, ~гёз-тез' қўлланиб, оммалашса ва
¹¹ Рақматуллаев Ш. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. - Тошкент: Қомуслақ Бош таҳририяти. 1992. Б.125. Бу манба қуйидаги қисқартиш бнлан берплдм ва китоб саҳифаси кўрсатилди: ЎТФЛ,!69.