Абу Али Ион Сино саломон ва ибсол

ФАЛСАФИЙ ҚИССАЛАР
Уз ш аҳрим да турган 
вақтим да унинг атрофида- 
ги сайилгоҳ ж ойларнинг бирисига ўртоқларим билан 
саёҳат килиш га м уваф ф ак бўлдим. Б из ўш а ерни айла- 
ниб ю рган вақтим изда кўзим изга бир нуроний, ёши 
ҳ а и ав ч а га бориб қартайиб қолган, лекин ўзи ҳали бар- 
васта, тстик суяклари ҳам сусайм аган, ҳеч бир аъзоси 
бўш аш маган ва хуллас, 
соч оқариш дан бошқа ҳеч 
кандай 
1{арилик нишонаси бўлмаган бир чол кўринди. 
Ш унда менинг у билан гаплаш иш га ҳавасим келиб, 
ўзимдан-ўзим унинг пинж ига киргим ва у билан я г; и и 
бўлгим келиб 
1{олдн.

---

ҲАЙЙ ИБН Я^ЗОИ
Ўз нгаҳримда турган вацтим да36 унинг атрофида- 
ги сайилгоҳ ж ойларнинг бирисига ўртокларим билан 
саёҳат қилиш га37 м уваф ф ақ бўлдим. Биз ўша ерни 
айланиб юрган вақтим изда38 кўзим изга бир нуроний, 
ёши ҳам анчага бориб қартайиб қолган, лекин ўзи ҳа- 
ли барваста, тетик, суяклари ҳам сусаймаган, ҳеч бир 
аъзоси бўш аш маган ва хуллас, соч оқариш дан бошқа 
ҳеч ^ан д ай қарилик нишонаси бўлм аган бир чол39 кў- 
ринди. Ш унда менинг у билан гаплаш иш га ҳавасим ке- 
либ, ўзимдан-ўзим унинг пинж ига киргим ва у билан 
яқ и н бўлгим келиб қолди40. К ении ўртоқларим билан 
унга қараб равона бўлдим41. Унга яқинлаш ган чоғимиз- 
да, у биздан аввал салом берди ва ж уд а дилга ёқар, 
м аъ қ ул гаплардан тапира бош лади42. Гапга кирщниб 
кетибмиз, ҳатто ra n айланиб, унинг ҳол-аҳволи, ёши, 
ҳунари, ҳаттоки унинг исми, насаби, ш аҳрини билиш- 
гача ҳам бориб етди.
К ейин у жавоб бериб айтди:
— Исмим Тирик, насабимга келсак, Уйғоқ ўғли- 
ман. Ш аҳрим Б айт ул-м уқаддасдир43. Ҳ унарим ж аҳон 
теварагини саёҳат қилиш ва ҳатто оламнинг дам м а то- 
монларидан хабардор бўлиб юришдир. Ш у саёҳатла- 
римда юзимни отам томонга қаратганм ан. У тирикдир. 
Мен барча илмлар калидини ундан олганман. У менга 
олам чегараларига олиб борадиган йўлларни кўрсат- 
ган, саёҳат қилнш билан ҳатто дам м а иқлим уф қлари 
менга кўриниб қолди44.
А нча м аҳалгача у билан ҳар хил илм содаларида 
м асалалар айтиш ардик ва уларнинг 
ҳақиқатнни ту- 
шунтириб берншни сўрардик, ниҳоят фаросат илм ига45
59

---

етдик. Мен унинг бу илмда ш унчалик тўгри фикр юри- 
таётганини кўриб, ж у д а ҳам ҳайратда қолдим. Нега- 
ки, у биз келиб тўхтаган фаросат илмидан ra n бош- 
лаб, м ана ш ундай деди:
— Ф аросат илми фойдаси нақд бўлган илмлар- 
дандир. Сен бу илмни билиб олсанг, у сенга киш илар- 
нинг ўзлари яш ириб юрган феълу атворларини бил- 
диради. Мана шу фаросатнинг билдириши натиясаси- 
да ўз билгинг билан унга бойланиб қоларсан, ё ундан 
юз ўгирарсан. Ф аросат илми сенинг ўзингни аслинг- 
да бор бўлган инстинктив яратилм аларинг, ўзгартирил- 
м аган табиатларингни кўз ўнгингга келтириб қўяди. 
А гар сенга 
фаросатнинг тузатувчи қўли тегса, сен 
ж уд а ўткир бўлиб 
кетасан. А гар сени бир алдоқчи 
йўлдан 
оздириб, 
тузогига 
тушира 
олса, 
алдана- 
сан.
Тсварагингдаги сени таш лаб кетм айдиган бу ки- 
ш илар сенинг ёмон ош наларингдирлар'16. Сен улардан 
осонликча саломат қутулм айсан, улар сенга фитна қи- 
ладилар. Сени улар фитнасидан ф ақат тўла бир пок- 
ликкина са^лаб цола. олиши мумкин, холос.
Аммо м ана ш у сенинг олдингда турган огайнинг 
эса, сени ҳайратга солувчи, эзм адир47. У ёлғонни тўкиб 
чиқарадиган ва қалбаки иш ларга уста бир уйдирмачи- 
дир. У йўл озиги берилмаган киш иларнинг сенга кел- 
тирган хабарига ўхш аган хабарларни келтиради48. У 
хабарларнинг ҳақи қати н и уйдирма билан булгайди, 
ростни ёлғонга қориш тиради. Тагин у сенинг жосусинг 
ва айғоқчингм и? Сенга м аълум бўлмаган ва сендан 
узоқ бўлган нарсаларнинг хабарларнни 
сенга у шу 
йўл билан келтиради. Сен бунинг ростнни ёлгондан 
аж ратиш билан, сохтадан чинни фарқ қилиш билан, ха- 
то пардалар ортидан тўғриларини сайлаб олиш билан 
синаласан. Сенга бундай қилиш дан бошқа чора йўқ. 
Гоҳо бахт қўлингни тутиб, адаш ув м уҳитидан қутқа- 
ради, гоҳо унинг берган хабари сени ҳайратда қолди- 
ради, гоҳо ёлгон сени алдайди49.
Мана бу ўнгингдаги ошнанг 
эса, сени йўлдан 
уришга ж уда ҳам чоглангандир. А гар у безовта бўлиб 
^ўзғалиб чолса, уни насиҳат қилиш билан тўхтатиб ва 
юмшоқлик билан босиб 
бўлмайди. У худди ц ур у ц  
ўтинга туш ган ўтдай ё босиб келаётган селдай, ё мает
60

---

туядай ва ё қасд оладиган ш ердай, унинг жиловини 
тутиб бўлм айди50.
Мана бу сўлингдаги ошнанг 61 эса, ўлгудай ифлос, 
очопат, вуж уди билан ш аҳватга 
берилган кишидир. 
Унинг қорнини тупроқдан бўлак ҳеч нарса тўлдирол- 
м айди, очлигини гард, чангдан бўлак ҳеч нарса йўқота 
олмайди. У ўлгудай ялоқи, хўранда, ю тоққан, мечкай 
ва ям лоқдир. У роса очиқтириб, кейин ахлатга цўйиб 
юборилган тўнғизга ўхшайди.
Эй, мискин! Б у ош наларингга сен ш ундай боғла- 
ниб қолгансанки, улар ва уларга ўхш аганларнинг оё- 
ғи з$еч ҳам тегм аган м ам лакатга чиқиб кетиб, улардан 
қутулм асанг, бошқа ҳеч нарса сени қутқаролмайди. 
Лекин ҳозир улардан аж ралиш нинг вақти ҳам эм ас52, 
қочиб қутулиш инг ҳам қийин. Энди қўлингни улардан 
узун қилиб юр. Сенинг ҳукм инг улар ҳукм идан устун 
келсин. Сен ўз тизгинингни улар қўлига тутқазиб қў- 
йиш дан ёки уларнинг ўзингга етакчи бўлиш ларидан 
сақлан. Қ айтангга уларга яхш и тадбир қўллаб, устун 
келиш га д аракат цил. Ш унда сен уларни тўғри йўлга 
бош лаган бўласан. А гар сен қаттиқ турсанг, уларни 
ўзингга қаратасан, улар эса сени ўзларига қ арата ол- 
м айдилар. Сен уларни эгаллаб оласан, улар сени эгал- 
лай олмайдилар. Бу ўртоқ ва оғайниларинг ҳақида 
сенинг учун энг яхш и ҳийла ва тадбир ш уки, лаган- 
бардорлик билан м уом ала қиладиган бу калтаф аҳм га 
алданиш дан иборат ғазаб аралаш ош ифталик ва қийин 
ишни учратсанг, у бадхулқ билан бу калтаф аҳм нинг 
бошига яхш илаб уриб синдирасан, ш унда унинг марта- 
басини ж уд а пасайтирган бўласан. Аммо мана бу оч- 
к ўзга у то тангрига катта қасам ичиб, сени ишонтир- 
м агунигача унга мойил эканлигингни билдирма. А гар 
у қасам ичиб, инонтирса, инон, унинг сенга келтираёт- 
ган хабари рост-ёлғон аралаш бўлса ҳам эшитишдан 
қочм а. Ш унда сен унинг хабарларидан аниқ ва исбот- 
лаш га лойиқ бўлганини йўқотм аган бўласан.
Ш ундай цилиб, у чол, менга оғайниларим дан га- 
пириб, уларни менга тавсифлаб берганида ош наларим 
ҳ а
1$ида билган нарсаларини, рост, деб қабул қилишга 
шошилдим. Ахир, мен уни имтиҳон қила бошлаганнм- 
да, сўраган кишим улар ҳакпдаги хабарларнинг тўғ- 
рисини менга айтиб берди-да!
61

---

Мен м аш аддат тортиб, улар билан ш уғуллана бош- 
ладим. Год менинг дўлим улардан, год уларнинг дўли 
мендан баланд келарди. То аж ралиш пайти келгунга 
дадар бу ош наларим билан яхш и дўш ничилик кили- 
шим учун тангридан ёрдам тилайман.
Сўнгра бу чолдан зўр бир орзу ва иш тиёд билан 
саёдатда раднам олик дилиш ини истадим.
У менга айтди:
— Сен ва сенга ўхш аш киш илар менинг саёдатим- 
дск саёхат дилм одчи бўлишса, бунга йўл беркдир. У 
саёдат йўли сенга ва сенга ўхш аш ларга дам беркилган. 
Я ккаланиш сенга бахт-саодат 
багиш ламасм икин?! 
Б ахт учун белгиланган вадт бор; сен у вадтдан олдин 
бахтга эриш олмайсан. Сен баъзи вадтлар дўним ара- 
лаш саёдат қилиш га ва баъзи вадтлар улар билан бир- 
галаш иб туриш га кўник. Ж уда иш тиёд билан саёҳатга 
чидданингда сен мен билан бирга бўласан. Ш унда сен 
уларни ўзинг билан бирга олмай, 
таш лаб кетарсан. 
А гар сен у ош наларингга мойил бўлсанг, улар томон- 
га борарсан; то улардан юз ўгира олиш лигинг м уяссар 
бўлгунгача мендан алокангни узиб турарсан.
Ш ундай дилиб, r a n дар бир идлим аҳволидан, тў- 
ла билган ва эш итган хабарларидан сўраш га келиб 
етди. Ш унда у менга ай тди :
— Ер чегараси у ч т ад и р :53 бири Хофидони54 деб 
аникланган чегарадир. Б у чегаранинг д ак и кати маъ- 
лум. У дадда кетма-кет очид ва аж ойиб хабарлар ке­
либ туради. У улуғ нарсаларни ўз ичига олган, яна 
икки та аж ойиб чегара бор: бири Кунботар, бошда би­
ри К унчидардир55.
Б уларнинг дар бирида биттадан м ам лакат бор. Б у 
и ккаласи оралиги билан инсонлар олами оралигини 
аж ратиб турган чегара бор. У чегарадан худо томони- 
д а н ( асли яратилиш да ўтиш лаёдатини касб дилган, 
м ахсус одам лардан таш дари, деч ким ўтолмайди. Б у че- 
гаралардан ўтиш да турғун даёт чаш маси ёнида шарил- 
лаб одиб турган чаш м ада чўмилиш фойда беради. А гар 
саёдатчи56 ўша чаш м ага йўл топса, унда ювиниб, тоза 
бўлса ва унинг ш ирин сувидан ичса,57 у вадтда унинг 
аъзоларида аж ойиб бир дувват пайдо бўлиб, у билан бу 
садроларни босиб ўтиш га додир бўлади. У Б ад р ул- 
М удитда58 чўкм айди. Қ оф59 тоги унинг йўлини тўсол-
6 2

---

м айди. Забония60 ҳам
уни ж аҳан н ам га улоқтириб 
юбора олмайди. Биз булоқни яхш илаб тушунтириб бе- 
риш ни еўрадик. У айтди:
— Сен буни эш итгансан: Цутб томондаги тургун 
қоронгуликларнинг61 
з$оли 
сенга 
м аълум . 
Қуёш 
з$ар йили м аълум м уддатгача уни ёритиш га 
1?одир бў- 
лолмайди. У қоронғуликларга кирган ва улардан тор- 
тинм аган киши, нурга тўлган чексиз бир бўш лиққа 
етиб боради. Ш унда, унга, энг олдин, баландликка ца,- 
раб, дарё бўлиб ш ариллаб оқаётган чаш м а62 кўринади. 
К им ки бу чаш м ада чўм илса, сувда чўкм ай, енгил юра- 
д и ; тог чўққиларига63 қийналм ай чиқиб, ниҳоят инсо- 
ният олам идан аж ралган ўш а и кки чегаранинг бирига 
эриш ади. М амлакатимиз Мағриб чегарасидан узоқ бўл- 
гани учун чегара ҳақ и д а гапириб 
беришини сўра- 
дик. Ш унда у айтди:
— М ағрибнинг энг узок ж ойида катта ва иссиқ 
бир денгиз бор, уни тангри китобида64 «А йнан ҳам иа- 
тан» иссиқ чаш м а65 деб ю ритилади. Қуёш унинг ячини- 
га ботади66. Б у денгиз чеки йўқ кенг бир хароб м ам ла. 
катд ан бошланади. У иқлим га турли томондан ғариб- 
л ар 67 келиб, уни обод қилиб турадилар, холос. Унинг 
ерларини доимий қоронгилик қоплаб олган, у ерга бо- 
радиган кўчм анчилар қуёш ботганда керак бўлади, деб 
ўзлари билан бирга бир озгина нур68 ҳам олиб боради- 
лар. Унинг ерлари шўр тупровдир. Б у ерга келнб қў- 
ниб қолганлар ўзлари учун у ерни обод қилиб, ариқлар 
қазийдилар, бинолар қуриб, к ўчатлар экадилар. Бош- 
ца бировлар иморат соладилар, кейин у бинолар қу- 
лайди, уни яна тиклаш ади, яна бузадилар69.
Б у ернинг одамлари ўртасида доимо ж ан ж ал, ҳат- 
то уриш лар ҳам юз бериб туради. 
Қайси бир тоифа 
зўр келса, бошқа тоифанинг уйларини эгаллаб олади. 
Ш у билан бирга бу зўр келганлар уй эгаларини у ер- 
дан м аж бурий равиш да кўчириб юборадилар. Улар 
ўз ерларида қолиш ни исташ са 
ҳам , хўрланиш лари 
бунга йўл қўймайди. Буларнинг одатлари шудир, бун- 
дан 
1{айтмайдилар. Бу иқлимга ҳар хил жонлилар ке- 
лади, унда ўсим ликлар ўсади. Лекин бу ерга келиб ija- 
рор топган жонлилар, бу ернинг ўтлоғидан ўтлаб, баҳ- 
рам анд бўлиб юрса ва сувидан ичса, суратларидан ан- 
ча узо
1{ (яъни ўхш амаган) бир тусга кириб қолиб, ўз
63

---

суратлари эса пардаланиб қолади. Ш унда у мам лакат- 
да инсонни ж онивар териси билан ёпилганини ва унинг 
устида қалин ўтлар битишини,70 шу билан бирга, дол­
ган ҳам м а нарсаларнинг ҳоли нима кечиш ини кўра- 
еан. Б у иқлим хароб бир ж ой бўлиб, ерлари шўроб, 
серфитна, серж анж ал, серғалаёндир.71 А гар исталса, 
яхш илик ва хурсандчилик узоқ ж ойлардан олиб кели- 
нади72.
М ана шу иқлим билан сизнинг иқлим ларингиз ўр- 
тасида бошқа «қ ли м л ар з$ам бор73. Ленин осмон чети 
келиб туташ ган ж ойига ёндош м ана ш у иқлим нинг 
орқасида бир қанча нарсаларда худди шу иқлим га ўх- 
шаш яна бир иқлим бор. Уларнинг бири ғариб ва узоқ 
ердан келган аҳолисидан бошқа ҳеч кимса йўқ, ким- 
сасиз, бўм-бўш жойдир. Б улардан яна бири, гарчи биз 
юқорида айтиб ўтган нур деразасига энг яқин бўлса 
ҳам , нурни бегона ж ойдан 
ўғирлайдиган иқлимдир. 
Б ундан олдинги иқлим ернинг асоси ва қароргоҳи бўл- 
ганидек, 
кейингиси 
осмонларнинг 
қароргоҳидир.74 
Ленин бу кейинги иқлим да ободонлик йўлга қўйилган. 
Б у иклим га келиб туш увчилар орасида ҳеч қандай ке- 
лиш мовчилик йўқ. Ҳ ар бир халқ учун тайинланган 
м аълум ўлка бор. У лар устига ҳеч ним ғолиб бўлиб 
бостириб кирм айди75. Обод қилинган ж ойнинг бизга 
энг яқин қисм ида яш овчи хал к кичик ж уссали, сер- 
ҳарак ат киш илардир. У ларнинг ш аҳарлари эса сак- 
кизта бўлади.76
Унга ёндашган м ам лакат аҳлларининг ж уссаси 
эса булардан ҳам кичикроқ, юриш-туришлари огирроц 
бўлади. Улар ёзув-чизув ва нуж ум , найрангбозликлар, 
тилсимлар, нозик синоатлар, кж сак иш ларни билади- 
лар ва ш улар билан ш уғулланиш га ҳ а р а к а т қилади- 
лар. Уларнинг ш аҳарлари тў^қизтадир77. Б у м ам лакат 
аҳолиси ёқим ли, ж у д а гўзал 
бўлади. Улар кайф-са- 
фони ж уда ҳам яхш и кўриш ади, ғам дан озодлар, тур- 
ли наъм аларни латиф қилиб чалиш ади, унинг турли- 
туман куйларини билишади. Бир хотин уларга подшоҳ- 
лик қилади. Эҳсон ва яхш илик улар учун табиийдир. 
А гар ёмон нарса гапирилиб қолинса, ундан наф ратла- 
нишади. Бу хотин подшоҳнинг ш аҳарлари саккизта- 
дир78.
Унга туташ ган м ам лакатда яш овчиларнинг жусса-
64

---

лари катта, ю злари сухсурдек; улардаги хислатлар- 
дан бири ш уки, уларнинг бир-бирлари билан танишиш- 
лари ж у д а ҳам фойдасиз, якинлаш иш ази ятли 79 бўла- 
ди. У ларнинг ш аҳарлари бештаднр.
Унга ёндаш ган м ам лакатд а дунёда ёмонлик чила- 
диган х алк лар ж ойлаш ган. Улар бўғиш, қон тўкиш, 
ўлднриш ва оёқ-чўл кесиш ни яхш и кўрадилар, ўйин- 
кулгнни севадилар. Уларнинг к улф ат келтирадиган 
котил, урадигап, кпрмиз юзли, йўлдан урувчи подшо- 
ҳи бор80.
Б у кисса ривоятчиларининг айтиш ича, бу ҳоким 
юкорида айтганим нз чиройлик подшоҳ хотинга ошик 
экан, унинг муҳаббати буни ош ифта қилиб қўйган 
экан81. Уларнинг ш аҳарлари еттитадир.
Унга ёндаш ган буюк м ам лакат аҳллари нффат, 
адолат, ҳи км ат ва тақвога берилган, яхш иликни қўлга 
киритиш учун ҳар томонга боришга тайёр, узоқ ва 
якин барча киш иларга ш аф кат кўрсатиш га эътиқодли- 
дирлар. Б нлган ва бнлм аганларига яхш илик кўрсатув- 
чилардир. Н афосат ва гўзаллпкда буларнинг тенги 
йўқ. Б уларнннг ҳам ш аҳарлари еттитадир82.
Унга ёндаш ган м ам лакат аҳолиси эса, чуқур фнкр 
юритувчи, ёмонликка берилган халқдир. А гар яхш и­
лик чнлсалар, уни ж уд а 
ҳам уддалайдилар. 
Булар 
бирон-бир тоифа устнга юриш чилиш са, шошган киши 
кабн эмас, балки ақлли киш и сннгари тадбир кўради- 
л а р ; қиладиган иш ларнда сабрдан бошқа нарсага асос- 
ланм айдилар83. Уларнинг ш аҳарлари еттитадир.
Ундан кейин, кекг ўлкали, кўп нморатли катта 
бир м ам лакат бор. Бу м ам лакатнннг обод қилувчиларн 
кўп. Х ал^лари ш аҳарларда туриш майди, садроларда 
яш аш ади. У ларнинг турарж ойлари ўн икки бўлакка 
бўлинган ЧУРУЧ ердпр84. Уларнинг йигирма саккиз ЧЎ- 
ноч ж ойи бор80. У ларнинг зсеч чайсиси бошчаларининг 
ЧЎноғига борншмайди. Лекин олд томондаги уйлардан 
бирор тоифа кўчса, уларнинг орчаларидан бошча бир 
тоифа бориб, уларнинг 
ж ойларини 
дарҳол эгаллаб 
олади. Вундан олдинги м ам лакатларнинг халчлари бу 
м ам лакатга келиб-кетиб турадилар.
Унга ян а бир м ам лакат ёндаш ган. Б у м ам лакат 
уфчига то ушбу вачтгача ҳеч ким етган эмас, пайча- 
ган ч а м эмас. Унда на ш аҳарлар бор, на чиш лочлар.