Abuzalova M

semiotika deb ataladi. 
Istalgan narsa yoki harakat ma’lum bir ramziy tizimda sun’iy 
ijtimoiy ramz sifatida istalgan turdagi voqea-hodisa, g`oyaning darakchisi, 
xabarchisi sifatida voqelanishi mumkin. Bu esa jamiyat uchun juda ulkan 
va qulay imkoniyatlar yaratib beradi – bitta oddiygina ramz juda katta 
miqdordagi axborotni hech qanday ziddiyatsiz mujassamlashtirish – 
kodlashtirish, turli-tuman shakllarda unga ishlov berish, saqlash, uzatish, 
qabul qilishga yo`l ochadi. Jamiyatimizda bu masalalar bilan 
shug`ullanuvchi va ommaviy yutug`i zamonaviy kompyuterlar bo`lgan 

---

64 
maxsus fan semiotika fani mavjud. Bizga yaqin ko`makdosh bo`lgan 
informatika fani mana shu semiotikaning bir tarmog`idir. 
Semiotika (semiologiya yunoncha sema – ramz so`zidan olingan) 
ramzlarni va ramziy sistemalar xususiyatini o`rgatuvchi maxsus fandir. 
Semiotika barcha fanlarga aloqador – ham ulardan oziqlanadigan, ham 
ularni oziqlantiruvchi fan hisoblanadi. Zeroki, barcha fanlar, hayotimizning
barcha jabhalari hamisha ramzlar bilan ish ko`radi. Hayotimizdagi barcha 
jabhalarning, barcha fanlarning ramziy tizimlarining, ramzlarining o`z 
xususiyatlari bor. Semiotika ramzlarning, ramziy tizim (sistemalar)ning 
umumiy qonuniyatlarini o`rganuvchi va o`rgatuvchi fandir. Shu bois uning
boshqa fanlar bilan bog`lanishi ikki tomonlamadir – ham oziqlanadi, 
hamda oziqlantiradi. 
Semiotika asoschisi amerikalik faylasuf, matematik va mantiqshunos 
Charlz Pirs (1839-1914) sanaladi. Mustaqil fan sifatida bizda u XX 
asrning 60-yillaridan keyin shakllandi. Kundalik hayot va faoliyatimizda 
har kuni, har soatda biz xilma-xil ramziy tizimlardan foydalanamiz. 
Yozuv va harflar, yo`l harakati qoidalari va ramzlari (belgilari), dars 
jadvali, turli xil qo`ng`iroq, gudok, muassasa va binolardagi lavha va 
shiorlar, transport vositalaridagi yozuv va raqamlar...
Tilimiz ham ramziy sistema bo`lib, shu tizim qonuniyatlari asosida 
yashaydi, ishlaydi va rivojlanadi. Shu sababli tilni o`rganuvchi fan–
tilshunoslikni shved olimi Ferdinand de Sossyur semiotikaning bir tarmog‘i 
deb tasniflagan edi.
«Til – g`oyalarni ifodalovchi ramzlar sistemasi, nutqiy qobiliyatning 
ijtimoiy mahsuli, ijtimoiy jamoa tomonidan hosil qilingan zaruriy
ramzlar (imkoniyatlar) majmuyidir», degan edi Ferdinand de Sossyur
25
. 
Haqiqatan ham, mohiyatga e’tibor qaratilsa, tabiiy til o`zining
xususiyatlari bilan ramzlar tizimini eslatadi. Chunonchi, voqelikdagi bitta 
predmetni, masalan, har kim va har kun foydalanadigan suyuqlik suv 
so`zini olamiz. O`zbek bu suyuqlikni suv deb, tojik ob deb, rus voda deb, 
arab mo` deb, ingliz water deb ataydi. Nega bir xil suyuqlikni besh xalq 
25
Ф.де Соссюр. Труды по языкознанию. Курс общий лингвистики. –М.: Прогресс. 1977. –С. 99-100. 

---

65 
besh xil nomlaydi? Buning sababi shundaki, narsaning nomi bilan shu 
narsaning o`zi (ilmiy atamalar bilan aytganda atalmishi, denotati, 
borliqdagi muqobili) o`zaro ramziy, shartli bog`langan; nom bilan 
narsaning o`zi orasida hech qanday tabiiy-ontologik bog`lanish yo`q. Aks 
holda, bir denotatning nomi turli tillarda bir xil bo`lardi
26
. 
Til har bir jamiyat uchun “azaldan tayyor” qabul qilinishi umumiy 
va majburiy bo‘lgan, avlodlar merosi hisoblanadi. Jamiyat a’zolari tilning 
qanday paydo bo‘lganini, uni kim yaratganini-yu, kim tuzgani, undagi 
ramzlarni kim hosil qilganini (ya’ni, predmetlarni muayyan bir nomlar 
bilan kim ilk marta atagani v.h.) kabi masalalar bilan, tabiiyki, qiziqmaydi. 
Kundalik hayotimizda, jamoadoshlarimizga: “Nega bu predmetning nomi
shunday (masalan, kitob)?” degan savolni hech kim bermaydi. Jamiyat 
a’zolari tilni “qanday bo‘lsa, shundayligicha” qabul qilib ko‘nikishgan. 
Ular ramzlarning ichki xususiyati, tarixi v.h. kabilarga qiziqishga yoki bir 
ramz o‘rnida boshqa ramzni qo‘llashga ehtiyoj sezmaydilar. Hatto
o‘zgartirmoqchi bo‘lsalar ham, o‘zgartira olmaydilar: til alohida 
kimsalarning farmoni va xohishuga bo‘ysunmaydi. 
Tilning qurilish (struktur) birliklari bo‘lmish fonema, morfema, 
leksema va qoliplar (qurilmalar chizmalari)dan fonemadan tashqari 
barchasi ramz tabiatiga ega. Masalan, -lar unsurining tashqi – darakchi 
tomoni tilda ma’lum fonemalarning (yozuvda harf va takaffuzda 
tovushlarning) barqaror butunligi bo‘lsa, uning ichki – xabar tomoni 
o‘zbek tili uchun xos bo‘lgan son kategoriyasining ko‘plik shakli uchun 
xos bo‘lgan ma’nolarni ifodalash va vazifalarni bajarishdir.
-lar unsurida bu ikki tomonning bog‘lanishi zotiy yoki tabiiy emas; 
jamiyatdan biz bu bog‘lanishni tayyor holda qabul qldik (bizni shunga 
o‘rgatdilar) va unga rioya qlamiz. Demak, bu unsurda tomonlarning
bog‘lanishi shartli, konvensionaldir va -lar ramz mohiyatida ega. 
Leksemaning ramziy tabiati yuqorida ko‘rib o‘tilgan suv so‘zi 
misolida ko‘rsatildi. Qoliplar (qurilmalar) esa tilda morfema va leksemalar 
26
Ne’matov H. Til ramziy tizim sifatida.–Buxoro, 2002.–21-b. 

---

66 
asosida tuziladi va qurilish materiali ramziy tabiatga molik bo‘lgach, 
qurilmalar ham shunday mohiyatga ega bo‘lishi shart. 
Tilning struktur (qurilish) birliklaridan fonemaning ramziy mohiyati 
tilshunoslikda munozaralidir, chunki fonemlar tilning bir timonli – faqat 
moddiy tomonli birliklari bo‘lib fonemalar ichki tomon (ma’no va
mazmun) bilan bevosita bog‘lanmagan.Shu asosda uni ko‘pgina olimlar 
ramz deb hisoblamaydilar. Lekin fonemalarda ma’no farqlash vazifasi 
bo‘lganligi sababli ayrim tilshunoslar ularni ham ramz deb sanash lozim 
degan fikrni ilgari suradilar – ramziy tizimda hej bir narsa ramziylikdan 
xoli bo‘lmasligi kerak. 
Inson insoniyligining muhim belgilaridan biri bo‘lgan til mohiyat va 
qurilish jihatidan ramziy tizim.Lekin u boshqa ramziy tizimlrdan keskin 
farqlanadi. O‘tgan asrning bosh va o‘rtalarida (F.de Sossur va ilk 
strukturalizm davrida) tilning ramziy tizim ekanligiga alohida urg‘u berilar 
edi. Hozir esa tilning boshqa ramziy tizimlardan farqiga urg‘u berish 
asridir. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, tabiiy til barcha ramziy 
tizimlardan ustun, chunki u istalgan sun`iy ramziy tizimni almashtira
olishi, o‘rnini bosishi mumkin. Aslida, barcha ramziy tizimlar lisoniy
tizim asosida yaratiladi, ularning asosida tabiiy til yotadi. Ramziy 
tizimlarrni birlamchi-ikkulamchilik asosisida tasnif etishda til birlamchi - 
qolgan barcha sun`iy ramziy tizimlar uchun asos ularni almashtira 
oladigan sifada tasnif etiladi, Ikkilamchi ramziy tizimlar qulaylik uchun 
sof pragmatik maqsadlarni ko‘zlab tuziladi.
Til o`z-o`zidan rivojlanish, o`zgarish, ta’sirga berilish, jamiyat 
talablari asosida yangilanish, biologik organik sistemalar singari
ehtiyojlarga moslashish, zaruriyatni qondirish, eksiklik(yetishmaydigani)ni 
to`ldirish xususiyatlariga ega, boshqa ramziy tizimlarda esa muqimlik,
ular faqat tabiiy til asosida, ya’ni inson ongi va faoliyati orqali
yangilanishi, o`zgarishi, rivojlanishi mumkin.