Adabiyot nazariyasi

Ruxungni ko’rsa ming shah mot bo’lur. (Xorazmiy) 
( Yuzingni ko’rgan mingta shoh mot bo’ladi; “rux” va “shoh” shaxmat 
donalari) 
Uzun sochingdan uzmasmen ko’ngilni, 
Ayog’ing qanda bo’lsa, boshim anda. (Atoiy) 
(1. Sen qayerga borsang men ham o’sha yerga boraman.) 
(2. Oyog’ingga bosh uraman ) 
 
Irsoli masal (ar.maqol kiritish) She’r baytlarida xalq maqollari, hikmatli 
so’zlar, matal, xalq iboralarini aynan keltirish yoki mazmunini saqlagan holda 
shaklini o’zgartirib keltirish . Lutfiyning “Oyog’ingga tushar …” g’azali to’lig’icha 
shu usulda yaratilgan. 
- Ayog’ingga tushar har lahza isi, 
Masaldirkim: “Charog’ tubi qarong’i” 
Deydilar, it hurar, o’tadi karvon. 
Bobolar ham demishlar qadim:Shoh silkinar asli shamolda. 
Deydilar, qush ham inda 
Ko’rganini qilgaydir 

---

5 
Istiora (metafora)(ar. Omonatga olish, ya’ni biror narsani omonatga, 
vaqtincha olish). So’zlarni o’xshashlik asosida ko’chma ma’noda qo’llash.
- Furqatingdin zafaron uzra to’karmen lolalar. (zafaron-asli sariq gulli 
o’simlik, bu yerda “sarg’aygan yuz” ma’nosida, lola- qonli ko’z yoshi ma’nosida) 
- Parchalab kishanlarni har tomon parishon qil. (kishan – erksizlik, paranji) 
- daryoning yoqasida necha kunki borar jang 
 
Ifrot (ifroq) ( Bulug’) – O’ta mubolag’a qo’llash san’ati.M:”Farhod va 
Shirin” dostonida, Farhod Shirin tutgan may qadahni shunday berilib ichdiki, hatto 
qadahning naqshini yutib yubordi: 
Ichib jomi labolab tut ul dam, 
Ki:”No’sh etgil mening ishqimda sen ham”. 
Olib sipqardi ul ham bexudona, 
Ki sog’ar naqshidin ketti nishona. 
Itfoq (ar. mufofiqlashtirish) Bunda shoir o’z taxallusini shunday o’rinli 
qo’llaydiki, kitobxon uni ham taxallus sifatida, ham asl lug’aviy ma’nosida 
tushunadi: 
- Necha muddatdan beri Furqatda qolgan zormen. (Furqat- Zokirjon 
Xolmuhammad o’g’lining taxallusi va firoq, ayriliq ma’nolarida) 
- Suvga baliq, o’tga samandar kerak. (Muhib- shoir haydar Xorazmiyning 
taxallusi va habib, do’st ma’nosida. Haydar- shoirning ismi vas her ma’nosida)