Adabiyot nazariyasi

 
Mufradot (Ar. Yakka, yolg’iz so’zidan) ayrim baytlardan tuzilgan mustaqil 
asar. 
A. Navoiyning “Risolai mufradot” nomli asari muammo qoidalari bilan birga, 
ana shunday ayrim baytlarni ham o’z ichiga oladi. 
G’ozlar qisir tug’may qo’ygan. 
 
Masnaviy (ar. ikkilik) Har bandi 2 misradan iborat she’r, ya’ni har bir bayt 
o’zicha qofiyalanadi.
Qofiyalanishi: a-a, b-b, v-v, g-g, …Asosan voqeaband, qisman lirik 
mazmundagi she’rlarga nisbatan qo’llanadi. Bu janr hajm jihatdan chegaralanmagan. 
Shuning uchun A. Navoiy “Mezon-ul avzon” asarida masnaviyni “Vase’ 
maydon”(keng maydon) deb atagan. 
Masnaviy shakl va janr ma’nosida ishlatiladi. Fors- tojik adabiyotida 
masnaviyning ilk namunasi Firdavsiyning “Shohnoma” asaridir. A. Navoiyning 
“Xamsa”, M. Solihning “Shayboniynoma”, Muqimiyning “Tanobchilar”… masnaviy 
yo’lida yozilgan Nedur ahvoling, e yzori g'aribim, -a \ 
Visolim davlatidin benasibim? -a 
Chekardin g 'am tog 'in holing nechukdur? - b
Buyukdin jismi chun noling nechukdir?... - b 
(A. Navoiy, Shirinning Farhodga maktubidan) 
'Nol - qamish qalam ichidagi ingichka tomir, qiltiriq 

---

10 
Musammat (ar. Ipga terilgan marvarid) Bu tushuncha she’rlar bandlarining 
baytdan tashqari turlarini anglatuvchi umumiy atama hisoblanadi. 
Musammatlar yaratilish xususiyatiga ko’ra, avvalo, 2 ga bo’linadi: 
1. Mustaqil (tab’i xud) musammatlar. 
2. Tazmin (biror g’azal asosida-zaminida yaratilgan) musammatlar 
Musammatlar bandlardagi misralarning soniga qarab ham bir necha turga 
ajratish mumkin: 
1. Musallas (ar. uchlik). Har bandi 3 misradan iborat she’r. G’arbda tersina 
deb ataladi. Qofiyalanishi: a-a-a; b-b-a ; a-b-b, d-e-e… 
Bizni Turkiston eli dardiga darmon istamas -a 
Zulmat ichra kechsa umri, mohi tobon istamas, -a 
Uxlama ko’p, o’zbek eli, asri taraqqiy vaqtida. -b
2.Murabba (ar. To’rtliklik). Har bandi 4 misradan iborat she’r.
Qofiyalanishi: a-a-a-a; b-b-b-a … Ba’zan murabba’ning 1- bandi o’zaro 
to’liq qofiyalanmasligi mumkin: a-a-a-b; d-d-d-b
Hamdu sanolar aytay xudog’a -a 
Yorga yetar kun bormi, yoronlar? -b 
Yetgaymi dodim nozik adoga, -a 
Yorga yetar kun bormi, yoronlar? -b
Shum toleimdan ko’rdim jafoni, -d 
Zolim raqiblar ko’rdi vafoni, -d 
Holim so’r emdi, bergil davoni -d 
Uorga yetar kun bormi, yoronlar? -b
(Mashrab)
3. Muxammas(ar. beshlik). Har bandi 5 misradan iborat she’r.
Qofiyalanishi: a-a-a-a-a; b-b-b-b-a yoki b-b-b-a-a 
Muxammaslar qanday asoslarda yaratilishiga ko’ra 2 xil bo’ladi; 
A) mustaqil muxammaslar (shoirning o’z ta’bi, ilhomi, istagi natijasida paydo 
bo’ladi.) 
B) Taxmis muxammaslar (biror shoir g’azaliga taxmis bog’lash) 
Mashrabning “Va’da qildi bir kelay deb ko’zga uyqu kelmadi” muxammasi A. 
Navoiyning “Kelmadi” radifli muxammasi ta’sirida yozilgan. Bunda g’azal necha 
bayt bo’lsa, muxammas ham shuncha band bo’ladi. 
Dastlabki 3misra shoirga, keyingi 2 misra esa taxmis bog’lanayotgan 
g’azaldan iborat.
Yaxshi vaqtlar yod etib, о'zdin ketib, eldin qolib
1
, - a 
Harza tifli ashkdek ayni nazarlardin
2
 solib, - a 
Nosara dirham sifatlik rod qilib, qo’lga olib
3
, - a 
Dustifarsuda, yuzx katib, ayog'larda qolib, - a 
Ко'hna tig 7 tax-baton g'am zangi tutgan kundiman - b 
(Turdi Farog'iy) 

---

11 
4..Musaddas (ar. oltilik) Har bandi 6 misradan iborat she’r.Qofiyalanishi: a-
a-a-a-a-a; b-b-b-b-b-a; yoki b-b-b-b-a-a… Musaddaslar 2 xil bo’ladi: a) mustaqil 
yaratilgan musaddaslar; b) o’zga shoir tomonidan yaratilgan g’azallarning vazni va 
qofiyasiga mos yaratilgan musaddaslar. 
Sayding qo’ya ber, sayyod, sayyora ekan mendek, -a 
Ol domini bo’ynidin, bechora ekan mendek. -a 
O’z yorini topmasdan ovora ekan mendek, -a 
Iqboli nigin, baxshi ham qora ekan mendek, -a 
Hijron o’qidin jismi ko’p yora ekan mendek, -a 
Kuygan jigari-bag’ri sadpora ekan mendek. -a
5. Musabba’ (ar. yettilik). Har bandi 7 misradan iborat she’r.
Qofiyalanishi: a-a-a-a-a-a-a; b-b-b-b-b-b-a; yoki b-b-b-b-b-a-a
Ul xoliki kunji labi jonona tushubdur, 
Jon olmoq uchun ko’zlari mastona tushubdur, 
Hindu bachae mulki Sulaymona tushubdur, 
Ul chohi zanaxdoniga bir dona tushubdur, 
Chun Yusufi Kan’onki bu zindona tushubdur, 
Vah-vah , na go’zalsan, na ajoyib, na qiyomat 
Vah-vah, na jafo qilsa sanam jonima rohat. 
6.Musamman (ar. sakkizlik). Har bandi 8 misradan iborat she’r.
Qofiyalanishi: a-a-a-a-a-a-a-a; b-b-b-b-b-b-b-a; yoki b-b-b-b-b-b-a-a
Ey zulfi binafsha, xati rayhon, 
Javru sitamingda 
bag’rimiz qon. 
Xor ilgida chokdir 
giribon, 
G’am shoxida bulbuli 
xush ilhon, 
Chun to’tiyi rozi 
shakkariston, 
Mushtoq labingda 
derman, ey jon, 
Or etma asiru 
mubtalodin, 
Darding bila tun-kun 
oshnodin… 
7. Mutassa’(yoki mustasne, tasne) (ar. To’qqizlik). Har bandi 9 misradan 
iborat she’r. Qofiyalanishi: a-a-a-a-a-a-a-a-a; b-b-b-b-b-b-b-b-a; yoki b-b-b-b-b-b-b-
a-a
8. Muashshar yoki mashru (ar. O’nlik). Har bandi 10 misradan iborat she’r.
Qofiyalanishi: a-a-a-a-a-a-a-a-a-a; b-b-b-b-b-b-b-b-b-a; yoki b-b-b-b-b-b-b-
b-a-a
Nodiraning Amir Umarxon vafotiga bag’ishlab yozgan “Firoqnoma” si 
muashshar shaklida: 
Ohkim, behad manga javru jafo aylar 
falak, 
Furqat ichra qismatim dardu balo aylar 
falak, 
Yordin ayru mango ko’p mojaro aylar 
falak, 
G’am bila guldek yuzumni qahrabo 
aylar falak, 

---

12 
Bevafodur, oqibat kimga vafo aylar 
falak, 
Hasratu dardu alamga mubtalo aylar 
falak, 
Yorni albatta yoridin judo aylar 
falak, 
Gul bila bulbulni bebargu navo 
aylar falak, 
Hech kim yorab jahonda yoridin 
ayrilmasun, 
Jondin ortiq mehribon dildoridin 
ayrilmasun
…
Musammat yaratilishiga ko’ra 2 xil bo’ladi: 
A) Mustaqil musammatlar (tab’I xud) 
B) G’azal asosida yaratilgan musammatlar (tazmin) 
Musalsal va murabba’ faqat mustaqil yaratiladi. Muxammas va undan 
keyingi turlari mustaqil va g’azal asosida yaratilishi mumkin.
Murabba’, musaddas, musamman atamalari aruz nazariyasida baytdagi 
ruknlar soniga nisbatan ham ishlatiladi.